Иқтисодиёт қандай тузилган

Албатта, космик технологиялар ва қурол-яроғ технологияси каби баъзи соҳаларда улар дунёда етакчи бўлган (охир-оқибат, Совет Иттифоқи биринчи марта одамни космосга юборган), у ерга инвестиция қилинган жуда катта миқдордаги ресурслар туфайли. Бироқ СССР ва унинг иттифоқчилари ўз фуқароларига фақат иккинчи даражали маҳсулотни таклиф қилишлари мумкинлиги маълум бўлганида, бунинг афзал рамзи Трабант, Шарқий Германиянинг пластик кузовли машинаси бўлиб, Берлин девори қулаганидан сўнг, у тезда музей буюмига айланди – халқ исён кўтарди. Тахминан кейинги ўн йилликда Шарқий Европанинг социалистик мамлакатлари капиталистик мамлакатларга айланиб, тез муваффақиятга эришдилар. Кўпчилик ўтишни тезда амалга ошириш мумкин деб ўйларди. Негаки, бу ҳаммага фақат давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва бозор тизимини энг “табиий” ижтимоий институтлардан бири – қайтадан жорий этишдан иборатдек туюлди. Бошқалар эса, шу пайтгача ҳукмрон элитанинг қайта тўпланиши ва ўзгаришларнинг олдини олиш учун ўтишни тезда амалга ошириш кераклигини қўшимча қилди. Кўпгина мамлакатлар капитализмни бир кечада қуришга интилиб, тез ислоҳот қилдилар. Бу ҳаракатлар фалокатга олиб келди. Югославия қулаб тушди ва урушлар ва этник тозалашлар ботқоғига ботди. Совет Иттифоқининг кўплаб собиқ республикалари чуқур инқирозларни бошдан кечирдилар. Россияда иқтисодий инқироз ва ундан келиб чиқадиган ишсизлик стресс, алкоголизм ва бошқа ижтимоий муаммоларнинг шунчалик кўп ҳолатларини келтириб чиқардики, бу вақт ичида мамлакат худди шу йўналишда давом этганда бир неча миллиондан кўпроқ одам вафот этиши мумкинлиги тахмин қилинади. Кўпгина штатларда эски элита шунчаки кийим-кечакларини ўзгартириб, партия аппаратидан бизнесменга айланди, хусусийлаштириш пайтида коррупция ва инсайдерлик орқали давлат активларини арзон нархларда сотиб олиш орқали тез бойиб кетди. Марказий Европа давлатлари: Полша, Венгрия, Чехия ва Словакия, айниқса, 2004-йилда Европа Иттифоқига қўшилганидан сўнг, ўз ислоҳотларида изчиллик ва билим базасига эга бўлгани учун омадлироқ бўлди. Аммо бу мамлакатларда капитализмга ўтиш тажрибасини ҳам катта муваффақият деб аташ қийин. Социалистик блокнинг емирилиши “эркин бозор ғалабаси” даврининг бошланиши бўлди. Баъзи одамлар, масалан, америкалик (ўша пайтда) нео-консерватив мутафаккир Френсис Фукуяма "тарихнинг охири" (йўқ, дунёнинг охири эмас) деб эълон қилди, чунки биз ниҳоят капитализм энг яхши иқтисодий тизим эканлигини тушундик. Капитализмнинг ҳар бирининг ўзига хос кучли ва заиф томонлари бўлган жуда кўп турли шакллари борлиги эса ўша даврдаги эйфория ҳолатида кўр-кўрона эътибордан четда қолди.

Биз бирлашган дунёга тайёрмизми: глобаллашув ва янги жаҳон иқтисодий тартиби

1990-йилларнинг ўрталарига келиб неолиберализм бутун дунё бўйлаб тарқалди. Қадимги социалистик лагер мамлакатларининг аксарияти капиталистик жаҳон иқтисодиётига тезкор ислоҳотлар орқали ёки Хитой ва Вьетнам мисолида бўлгани каби давлатнинг иқтисодиётга аралашувини очиш ва камайтириш бўйича босқичма-босқич, лекин изчил сиёсат орқали сингиб кетди. Бу вақтга келиб, кўпчилик ривожланаётган мамлакатлар бозорни очиш ва эркинлаштириш йўлида олдинга силжишди. Кўпинча, бу ташқи томондан ўрнатилган тизимли ривожланиш дастурлари натижасида тез содир бўлди, аммо баъзи штатларда, масалан, Ҳиндистонда бу жараён ихтиёрий сиёсий ўзгаришлар орқали аста-секин ривожланди. Бу даврда глобал интеграциянинг янги даврини бошлаб берган бир қанча муҳим халқаро шартномалар имзоланди. 1994-йилда Канада, АҚШ ва Мексика ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги биринчи йирик эркин савдо шартномаси бўлган НАФТА (Шимолий Америка эркин савдо битими) ни имзоладилар. 1995-йилда ГАТТ музокараларининг Уругвай раунди бўлиб ўтди, бу иккинчисининг ЖСТ (Жаҳон савдо ташкилоти) га кенгайишига олиб келди.

Иккинчиси жуда кўп соҳаларни қамраб олади (масалан, патентлар ва товар белгилари, шунингдек хизматлар савдоси каби интеллектуал мулк ҳуқуқлари) ва ГАТТга қараганда кўпроқ ваколатларга эга. 1993-йилда Ягона бозор лойиҳасининг (тўртта ҳаракат эркинлиги: маҳсулотлар, хизматлар, одамлар ва пул) якунланиши, 1995-йилда Швеция, Финляндия ва Австрия бошқа мамлакатларнинг Иттифоққа қўшилиши билан Европа Иттифоқидаги иқтисодий интеграция янада ривожланди. Натижада эркин (тўлиқ бўлмаса ҳам) савдога кўпроқ мослашган халқаро тизим пайдо бўлди.

Тахминан шу вақт ичида глобаллашув ғояси ўша даврни белгиловчи тушунчага айланди. Албатта, халқаро иқтисодий интеграция 16-асрдан бошлаб давом этмоқда, лекин глобаллашувнинг сўнгги талқинига кўра, бу жараён бутунлай янги босқичга ўтди. Бу алоқа (Интернет) ва транспорт соҳасида (авиация, контейнер ташиш) технологик инқилоблар туфайли содир бўлди, бу эса "масофанинг ўлимига" олиб келди. Глобаллашув тарафдорларининг фикрига кўра, энди давлатларнинг янги воқеликни қабул қилиш ва ички иқтисодиётларини либераллаштирган ҳолда халқаро савдо ва инвестицияларга тўлиқ очилишидан бошқа иложи йўқ эди.

Бу муқаррарликка қаршилик кўрсатганлар узоқ ўтмишни қайтариш ва технологик тараққиётни орқага қайтаришни орзу қилган "замонавий луддитлар" сифатида масхара қилинди (юқорига қаранг). “Чегарасиз дунё”, “Тек дунё” ва “Ягона дунё, тайёрми ёки йўқ” номли китоблар ушбу янги нутқнинг моҳиятини яхши кўрсатиб турибди.

Охирининг бошланиши: Осиё молиявий инқирози

1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошидаги эйфория узоқ давом этмади. “Жасур янги дунё”да ҳаммаси яхши эмаслигининг биринчи белгиси 1995-йилда Мексикадаги молиявий инқироз эди. Жуда кўп одамлар Мексика молиявий активларига сармоя киритиб, эркин бозор сиёсатини тўлиқ қабул қилиш ва НАФТАни имзолаш орқали бу мамлакат кейинги иқтисодий мўъжизани намойиш этишини кутишган.

Мексикани Қўшма Штатлар ва Канада ҳукуматлари қутқарди (улар эркин савдодаги янги ҳамкорларининг йиқилишини хоҳламадилар).

1997-йилда Осиё молиявий инқирози янада кучли зарбаларни келтириб чиқарди. Шу пайтгача муваффақиятли бўлган бир қатор Осиё давлатлари, МИТ мамлакатлари (Малайзия, Индонезия ва Таиланд), шунингдек, Жанубий Корея молиявий қийинчиликларни бошдан кечирди. Сабаби, активлар пуфакчасининг ёрилиши (реал бўлмаган тахминлар туфайли активлар нархи ўз реал қийматидан анча юқори кўтарилди). Бошқа ривожланаётган минтақаларга қараганда ўз иқтисодларини очишда эҳтиёткор бўлишса-да, улар 1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошларида молиявий бозорларини жуда радикал тарзда очдилар.

Чекловлардан халос бўлган уларнинг банклари бой мамлакатларда паст фоиз ставкаларида фаол равишда қарз олишни бошладилар. Ўз навбатида, ривожланган мамлакатлар банклари кўп йиллик иқтисодий кўрсаткичлари аъло даражада бўлган мамлакатларни кредитлашда катта хавф-хатарни кўрмадилар. Хорижий капитал оқими кучайиб борар экан, активлар баҳоси кўтарилиб, Осиёдаги компаниялар ва одамларга ўзларининг қимматроқ активларидан гаров сифатида фойдаланиб, янада кўпроқ қарз олишга имкон берди. Бу тез орада муаммога олиб келди, чунки активлар қийматининг доимий ўсишини кутиш кейинги қарз олиш ва кредитлашни оқлади (таниш туюлади, шундай эмасми?). Кейинчалик активлар баҳоси ўзгарувчанлиги аниқланганда, пул олиб қўйилиб, молиявий инқирозларни келтириб чиқарди.

Осиё инқирози жабрланган мамлакатларда чуқур из қолдирди. Аҳоли жон бошига 5 фоиз ўсиш рецессия деб ҳисобланган иқтисодиётда ишлаб чиқариш 1998-йилда Индонезияда 16 фоизга, бошқа мамлакатларда эса 6-7 фоизга камайди. Ўн миллионлаб одамлар ишсиз. Бу мамлакатларда ижтимоий таъминот тизимининг ривожланмаганлигини ҳисобга олсак, иш етишмаслиги қашшоқликни англатади.

Инқирозга учраган Осиё давлатлари ХВФ ва гуллаб-яшнаган давлатларнинг молиявий ёрдами эвазига ўз бозорларини, айниқса, молиявий бозорларни эркинлаштиришга қаратилган кўплаб сиёсат ўзгаришларига рози бўлишга мажбур бўлди. Ва бу иқтисодлар охир-оқибат бозорга йўналтирилган йўналишни эгаллаган бўлса-да, Осиё инқирози ва дарҳол ундан кейин пайдо бўлган Бразилия ва Россия инқирози Совуқ Урушнинг охирида эркин бозорнинг ғалабасига шубҳанинг биринчи уруғини экди. Ўшанда жаҳон молия тизимини ислоҳ қилиш зарурлиги ҳақида жиддий баҳс-мунозаралар бўлиб ўтди, кўпчилик 2008-йилги глобал молиявий инқироздан кейин биз муҳокама қилган бир хил ғояларга эга эди.

Ҳатто Financial Times шарҳловчиси Марин Вулф ва эркин савдо иқтисодчиси Жагдиш Бхагвати каби глобаллашувнинг етакчи тарафдорлари ҳам хорижий капиталнинг ўз бозорларига эркин кириб келишига рухсат беришнинг ақлданлигига шубҳа қила бошладилар. Янги глобал иқтисодиёт билан ҳаммаси яхши бўлмади.

Сохта тонг: интернет юксалишидан тортиб, буюк тинчлик давригача

Ушбу инқирозлар бартараф этилгач, глобал молиявий ислоҳот ҳақида гаплар тугади. 1999-йилда Қўшма Штатларга бошқа йўналишда кучли туртки бўлди, машҳур Янги келишув қонунчилиги ва 1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунининг бекор қилиниши кўринишида тижорат ва инвестиция банкини таркибий жиҳатдан ажратиб турди. Ваҳима учун яна бир туртки 2000-йилда Қўшма Штатларда дотком (Интернет компаниялари) деб аталадиган пуфак пайдо бўлганида содир бўлди, бунинг зарурий шарти яқин келажакда ҳеч бўлмаганда қандайдир фойда олишнинг заррача истиқболига эга бўлмаган ушбу компаниялар акциялари қийматининг асоссиз ўсиши эди.

Тез орада АҚШ Федерал захира тизими интервенсия қилиб, фоиз ставкаларини кескин пасайтириб юборгач ваҳима анча босилди ва бошқа ривожланган мамлакатларнинг марказий банклари ҳам шунга эргашди. Янги минг йилликнинг дастлабки йилларида бой мамлакатларда, айниқса, АҚШда ҳамма нарса муаммосиз кетаётгандек туюлди. Ўсиш яхши бўлмаса ҳам, барқарор бўлди. Кўриниб турибдики, активлар нархи (кўчмас мулк, компания акциялари ва бошқалар) доим юқорига қараб ҳаракат қилишда давом этди. Инфляция пастлигича қолди. Иқтисодчилар, шу жумладан, 2006-йил февралидан 2014-йил январигача Федерал захира раиси Бен Бернанке, иқтисод ниҳоят “ўсиш-қулаш” циклини (ёки иқтисоднинг катта диапазонда юқорига ва пастга ҳаракати) енгган "катта хотиржамлик" ҳақида гапиришди. 1987-йил августидан 2006-йил январигача Федерал захира раиси бўлган Алан Грэнспан чуқур ҳурматга сазовор бўлган ва Маестро деб аталган (бу Боб Вудворд томонидан ёзилган таржимаи ҳол тарзда абадийлаштирилган). Бу одам алкимёгарнинг маҳоратига эга эди, у инфляцияни кучайтирмасдан ва молиявий муаммоларни келтириб чиқармасдан доимий иқтисодий ўсиш(бум)ни бошқара олди. 2000-йилларнинг ўрталарида бутун дунё Хитойнинг олдинги йигирма йил ичида "мўъжизавий" юксалиши оқибатларини ниҳоят ҳис қилди. 1978-йилда, иқтисодий ислоҳотнинг бошида Хитой иқтисодиёти жаҳон иқтисодиётининг атиги 2,5 фоизини ташкил этди. Бу мамлакат дунёнинг қолган қисмига жуда кам таъсир кўрсатди: унинг глобал маҳсулот экспортидаги улуши атиги 0,8 фоизни ташкил этди.

2007-йилга келиб, тегишли кўрсаткичлар 6 ва 8,7 фоизга ошди. Нисбатан табиий ресурслар билан таъминланмаган, аҳоли сонининг ўсиши билан Хитой бутун дунёдан озиқ-овқат, минераллар ва ёқилғини сўриб олишни бошлади ва унинг ўсиб бораётган вазнининг глобал миқёсдаги таъсири энди кучлироқ сезилди. Бу Африка ва Лотин Америкасидан табиий ресурсларни экспорт қилувчи мамлакатлар ривожланишига туртки берди, уларга 1980-1990-йилларда бой берилган жаҳон иқтисодиётидаги мавқеини қисман тиклаш имконини берди.

Хитой, шунингдек, Африканинг бир қатор давлатлари учун асосий кредитор ва инвесторга айланди ва уларга Бреттон-Вудс институтлари ва АҚШ ва Европа каби аъанавий молиявий донорлар билан музокаралар олиб бориш учун бир оз имконият берди. Лотин Америкасига келсак, бу даврда неолиберал сиёсатдан воз кечиш кузатилди, бу баъзи мамлакатларда улар кутган умидларини тўлиқ оқламади. Бразилия (Президент Луиз Инасио Лула да Силва бошчилигидаги), Боливия (Эво Моралес билан), Венесуела (Уго Чавес билан), Аргентина (Нéстор Кирчнер билан), Эквадор (Рафаел Корреа билан) ва Уругвай (Табаре Васкес билан) бунга энг ёрқин мисоллар эди.

Девордаги ёриқ: 2008-йилги жаҳон молиявий инқирози

2007-йилнинг боши ипотека кредитларининг тўланиши (ёки тўланмаслиги) ҳақида қайғурганлар учунгина огоҳлантириш йили бўлди. Мувофиқ кредитга эга бўлмаган ва барқарор даромади йўқ одамларнинг уй-жой нархлари ўсишда давом этади деган умидда тўлашдан кўра кўпроқ қарз олдилар. Шунда улар ҳеч бўлмаганда уйни сотгандан кейин қарзларини тўлашлари мумкин эди. Бундан ташқари, минглаб ва ҳатто юз минглаб ушбу хавфли ипотека кредитлари MBS ва CDO каби "тузилишли" молиявий маҳсулотларга бирлаштирилган (сиз ҳозир улар нима эканлигини билишингиз шарт эмас, батафсилроқ 8-бобда), ва паст хавфли активлар сифатида сотилган гўёки, кўпчилик қарз олувчиларнинг бир вақтнинг ўзида қийин вазиятга тушиб қолиш эҳтимоли алоҳида қарз олувчиларга қараганда анча паст бўлган.

АҚШда дастлабки муаммоли ипотека кредитлари 50-100 миллиард долларга баҳоланган, миқдор унчалик катта эмас, лекин тизим осонликча қабул қила оладиган даражадан ташқарида эмас (ҳар ҳолда, ўша пайтда кўпчилик шундай даъво қилган эди). Бироқ 2008-йил ёзида инқироз тўлиқ авж олди, Беар Стеарнс ва кейин Леҳманн Бротҳерснинг инвеститсия банклари муваффақиятсизликка учради. Ваҳима бутун дунёни қамраб олди. Молиявий сектордаги энг обрўли одамлар ҳам катта муаммога дуч келишарди, чунки улар жуда катта миқдордаги шубҳали тузилган молиявий маҳсулотларни ишлаб чиқарган ва сотиб олган.

“Кейнс баҳори” ва эркин бозор мафкурасининг куч-қувватга тўлиб қайтиши

Дастлаб, асосий мамлакатларнинг муносабати Буюк депрессиядан кейинги хатти-ҳаракатларидан жуда фарқ қилди. Улар Кейнс макроиқтисодий сиёсатини, яъни катта бюджет тақчиллигига дучор бўлиш маъносида, вазиятни тўғирлаш учун ҳеч бўлмаганда солиқ тушумларининг пасайишига мутаносиб равишда харажатларни қисқартиришдан бош тортиш ва баъзи ҳолларда ҳатто давлат харажатларини кўпайтириш орқали қўлладилар (Хитой бу сиёсатни жуда тажовузкор қўллаган). Буюк Британиянинг Шотландия Роял Банки каби йирик молия институтлари ва АҚШдаги GM ва Chrysler каби саноат фирмалари давлат маблағлари билан курашдилар. Марказий банклар фоиз ставкаларини тарихий энг паст даражага туширди, масалан Англия банки уларни 1694-йилда ташкил топганидан бери энг паст даражага туширди. Фоиз ставкаларини янада пасайтириш мумкин эмаслигини тушуниб, улар пул-кредит сиёсатини миқдорий юмшатиш деб аталадиган фаолият билан шуғулланишди, яъни моҳиятан, марказий банк пулни ҳаводан яратиб, уни иқтисодиётга, асосан, ҳукумат облигацияларини сотиб олиш орқали чиқаради.

Кўп ўтмай, эркин бозор куч-қувватга тўлган ҳолда қайтади. 2010-йилнинг май ойи бурилиш нуқтаси бўлди. Буюк Британияда консерваторлар бошчилигидаги коалицион ҳукуматнинг сайланиши ва ўша ойда Греция учун евро ҳудудини қутқариш дастурининг жорий этилиши эски мувозанатли бюджет доктринасининг қайтишини кўрсатди. Буюк Британия ва ПИГС деб аталадиган давлатлар (Португалия, Италия, Ирландия, Греция ва Испания)30 харажатларни сезиларли даражада қисқартирган тежамкорлик бюджетини қабул қилдилар.

Республикачиларнинг АҚШдаги Обама маъмуриятига 2011-йилда катта харажатларни қисқартириш дастурини қабул қилиш учун босими муваффақиятли бўлди. 2012-йилги Европа фискал келишувида қайд этилган асосий Европа давлатларида дефицитсиз бюджетнинг нотўғри сиёсатига қайтиш вазиятни янада оғирлаштирди. Бу мамлакатларнинг барчасида, айниқса Буюк Британияда, ўнг қанот сиёсий партиялар ҳатто бюджетни мувозанатлаш аргументини ижтимоий харажатларни сезиларли даражада қисқартириш учун баҳона сифатида ишлатган, яъни ўзларининг узоқ йиллик талабларини оқлаш учун.

Натижалар: йўқолган ўн йилми?

2008-йилги инқироз ҳалокатли таъсир кўрсатди ва охири кўринмас эди. Тўрт йил ўтгач, 2012-йил охирида, ОECД (Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти)31 таркибига кирувчи 34 мамлакатдан 22 тасида жон бошига тўғри келадиган даромад 2007-йилга нисбатан паст бўлиб қолди. Бой мамлакатларнинг париж клуби32 (бир неча ривожланаётган мамлакатлар иштирокчилари). Инфляция таъсирини ҳисобга олмаганда, 2012-йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот Грецияда 26 фоизга, Ирландияда 12 фоизга, Испанияда 7 фоизга ва Буюк Британияда 6 фоизга 2007-йил даражасидан паст бўлди. Инқироздан бошқа мамлакатларга қараганда яхшироқ тиклангани айтилган АҚШда ҳам 2012-йилда аҳоли жон бошига даромад 2007-йилдаги даражасидан 1,4 фоизга паст эди. Молиявий тежамкорлик шароитида ушбу мамлакатларнинг аксарияти учун иқтисодий тикланиш истиқболлари жуда заиф эди.

Муаммо шундаки, иқтисод турғунлашган ёки ҳатто қисқарган пайтда давлат харажатларини тубдан қисқартириш тикланишни тўхтатмоқда. Биз буни Буюк депрессия даврида аллақачон кўрганмиз. Натижада, ушбу мамлакатларнинг кўпчилиги 2007-йилги33 даражага қайтиши учун ўн йилликнинг энг яхши қисмини олиши мумкин. Улар энди 1990-йилларда Япония ва 1980-йилларда Лотин Америкаси бошдан кечирган “йўқотилган ўн йиллик” ўрталарида қолишга қодир.

Сўнгги инқироз бутун дунё бўйлаб 80 миллион янги ишсиз одамни яратганига ишонилади. Испания ва Грецияда ишсизлик инқироздан олдинги тахминан 8 фоиздан 2013-йилнинг ёзида мос равишда 26 ва 28 фоизга кўтарилди. Ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 55 фоиздан ошди. АҚШ ва Буюк Британия каби муаммолар унчалик кескин бўлмаган мамлакатларда ҳам расмий ишсизлик даражаси 8-10 фоизга етган.

Жуда оз ва жуда кечми?

Ислоҳотлар истиқболлари

Инқироз кўламига қарамай, сиёсий ислоҳотлар узоқ вақтга кечиктирилди; инқироз сабаби молия бозорининг ҳаддан ташқари либераллашувида бўлса ҳам, молиявий ислоҳотлар анча юмшоқ бўлиб чиқди ва жуда секин амалга оширилди (улар бир неча йиллардан бери давом этмоқда, АҚШ банклари эса Янги келишувнинг янада қаттиқроқ молиявий ислоҳотлари билан шуғулланиш учун фақат бир йил бор эди). Савдо каби молия соҳалари ҳам мавжуд жуда мураккаб молиявий маҳсулотлар учун, ҳатто юмшоқ ва секин ислоҳотлар ҳали бошланмаган. Албатта, бу тенденцияни орқага қайтариш мумкин. АҚШ ва Швециядаги Буюк депрессиядан кейин ҳам ислоҳотлар бир неча йиллик иқтисодий таназзул ва маҳрумликдан кейингина амалга оширила бошланди. Дарҳақиқат, Нидерландия, Франция ва Грециядаги сайловчилар 2012-йилнинг баҳорида шафқатсиз иқтисодиёт тарафдорлари бўлган партияларга қарши овоз берган бўлса, 2013-йилда италияликлар ҳам худди шундай қилган. Европа Иттифоқи кўпчилик тасаввур қилганидан бироз қаттиқроқ бўлган баъзи молиявий қоидаларни ўрнатди (масалан, молиявий операцияларга солиқ, молия секторидаги бонусларга чеклов). Кўпинча ўта бойлар бошпанаси сифатида кўрилган Швейцария 2013-йилда бизнеси ўртача ишлаган раҳбарларга катта миқдорда пул тўлашни ноқонуний деб белгилаган қонунни қабул қилди. Молиявий ислоҳот бўйича ҳали кўп ишлар қилиниши керак бўлса-да, инқирозгача бундай ривожланиш имконсиз деб ҳисобланган.

4. ЮЗЛАБ ГУЛЛАР ОЧИЛСИН.

ИҚТИСОДИЁТНИ ҚАНДАЙ “ЯРАТИШ” МУМКИН

Харидор исталган рангдаги автомобилни олиши мумкин. Бу ранг қора бўлиши шарти билан.

Генри Форд

Юзлаб гуллар очилсин, юзта мактаб мусобақалашсин.

Мао Цзедун

Ҳаммасини бошқариш учун битта узукми?

Иқтисодиётга ёндашувларнинг хилма-хиллиги

Аксарият иқтисодчилар барчани ишонтиришга уринаётганларидан фарқли ўлароқ, иқтисодиётнинг фақат битта неоклассик йўналишигина мавжуд эмас. Ушбу бобда мен сизни камида яна тўққизта йўналиш ёки мактаблар билан таништираман. Бироқ бу мактабларни ўзаро бир – бирига душман деб ҳисоблаш мумкин эмас, улар орасидаги чегаралар, аслида, бир оз хиралашган.

Шуни тушуниш муҳимки, иқтисодиёт учун турли хил концептуал моделлар ва тушунтиришлар мавжуд ёки, агар хоҳласангиз, иқтисодни "ҳосил қилиш" мумкин. Ва уларнинг ҳеч бири устунликка даъво қилишга ёки монополияга даъво қилишга ҳақли эмас. Бунинг сабабларидан бири назариянинг ўзига хослигидир. Барча назариялар, жумладан, физика каби табиий фанлар ҳам мавҳум тушунчаларни ҳисобга олиши шарт ва шунинг учун реал оламнинг мураккаб тузилишининг барча томонларини қамраб ололмайди.

Бу шуни англатадики, ҳеч бир назария ҳамма нарсани тушунтира олмайди. Ҳар бирининг кучли ва заиф томонлари бор, у нимани таъкидлагани ва эътиборсиз қолдиргани, турли нарсаларни қандай тушунтираётгани ва улар ўртасидаги муносабатларни таҳлил қилади. Ҳамма нарсани бошқалардан кўра яхшироқ тушунтира оладиган ёки “барчасини бошқарадиган ягона узук” йўқ (“Узуклар ҳукмдори” нинг мухлиси гап нима ҳақида эканлигини тушунади). Бунга шуни қўшимча қилиш керакки, табиатшунослар ўрганадиган фанлардан фарқли ўлароқ, одамлар ирода ва тасаввурга эга. Улар ташқи шароитларга шунчаки муносабат билдирмайдилар, балки утопияни тасаввур қилиб, бошқаларни ишонтириш ва жамиятни турли йўллар билан ташкил қилиш орқали ана шу шароитларни ўзгартиришга ҳаракат қиладилар ва буни кўпинча муваффақиятли амалга оширадилар. Карл Маркс таъкидлаганидек, “Халқ ўз тарихини ўзи яратади”.34 Объекти одамлар бўлган ҳар қандай фаннинг башорат қилиш қобилияти жуда оддий. Табиий фанлардан фарқли ўлароқ, иқтисод қиймат мулоҳазаларини ўз ичига олади, гарчи кўплаб нео классик олимлар сизга фанни қиймат ҳукмларидан холи деб айтишса-да.

Кейинги бобларда мен сизга қандай қилиб техник принциплар ва қуруқ рақамлар ортида турли хил қадр-қимматли мулоҳазалар ётганини кўрсатаман, масалан: яхши ҳаёт нима, озчиликнинг фикри қандай ҳисобга олиниши керак, ижтимоий такомиллаштириш қандай белгиланиши керак. Ниҳоят, қандай бўлишидан қатъи назар, "юқори яхшиликка" эришишнинг усуллари ахлоқий жиҳатдан мақбулдир.

Агар бирор назария баъзи сиёсий ёки ахлоқий тамойиллар нуқтаи назаридан тўғрироқ кўринса, бу уни бошқа жиҳатларда ҳам худди шундай деб ҳисоблаш мумкин дегани эмас.

Коктейллар ёки бутун бар?

Ушбу бобни қандай ўқиш керак

Ҳозир сизни турли иқтисод мактаблари билан таништириш учун қулай вақт бўлса-да, мен биламанки, сиздан кутилмаганда ўн хил турдаги музқаймоқни татиб кўришни сўрашса, бу сизни чалкаштириб юбориши мумкин эди.

Кўп жиҳатдан, мен ҳикоямни соддалаштираман, лекин баъзи ўқувчиларга ҳали ҳам жуда мураккабдек туюлиши мумкин. Уларга ёрдам бериш учун мен ҳар бир мактаб тавсифини қисқа, бир жумладан иборат хулоса билан сўзлаб бераман. Албатта, бу хулосалар жуда содда бўлади, лекин ҳеч бўлмаганда улар харитасиз ёки, аниқроғи, смартфонсиз янги шаҳарга борганингизда пайдо бўладиган қўрқувни енгишга ёрдам беради. Ҳатто бир нечта мактаблар мавжудлигини билишга тайёр бўлганлар учун ҳам, тўққизтаси жуда кўпдек туюлиши мумкин. Розиман. Бундай китобхонлар учун қуйидаги қутида мен иккитадан тўрттагача мактабдан ташкил топган бир нечта "коктейл" тайёрладим, уларнинг ҳар бири аниқ масалаларни тўлиқ қамраб олади. Ушбу "коктейлларнинг" баъзилари, масалан, КлМШ ёки КЛК, жуда кўп Табаско соуси35 билан “Қонли Мери” (коктейл номи) каби бўлади, чунки мактаблар ўртасида фарқлар мавжуд. Бошқалар, масалан, МДКИ ёки КлМДШ, бир-бирини тўлдирадиган турли хил таъмлар билан “Плантаторча Пунш”36 каби таъмга эга бўлиши мумкин. Умид қиламанки, бир ёки иккита коктейлни татиб кўрганингиздан сўнг, бардаги қолган ичимликларга ҳурмат кўрсатишингиз мумкин. Аммо уларнинг барчасини синаб кўришни истамасангиз ҳам, камида иккитасини татиб кўрсангиз, иқтисодни “ясаш”нинг бир нечта йўллари борлигини аллақачон тушуниб оласиз.

"Иқтисодий коктейллар"

А, Б, Д, И, К, Кл, М, Н ва Ш таркибий қисмлари Австрия мактаби, хулқ-атвор (Бихевиоризм), ривожланиш (девелопменталистик), институционал, кейинча, классик, марксистик, неоклассик ва шумпетер мактаблари.

• Капитализмнинг аҳамияти ва ҳаётийлиги ҳақидаги турли қарашларни билиш учун КлМШни олинг.

• Инсоннинг турли таърифларини ўрганиш учун НАБни ичинг.

• Гуруҳлар ва айниқса, синфлар назарий жиҳатдан қандай аниқланганлигини тушунмоқчи бўлсангиз, КМ-Кни олинг.

• Иқтисодий тизимларни фақатгина уларнинг таркибий қисмларини эмас, балки бир бутун сифатида тушуниш учун КлМКИни олинг.

• Агар сиз одамлар ва жамиятнинг ўзаро таъсирини ўрганишга қизиқсангиз, АНИБ – сиз учун.

• Эркин бозорни ҳимоя қилишнинг турли усуллари ҳақида билиш учун КлАНни танланг.

• Агар сиз нега давлат аралашуви баъзан зарурлигини тушунмоқчи бўлсангиз, ичимлигингиз – НДК.

• Иқтисодиёт учун бозорлардан кўра нима

муҳимроқ эканини билиш учун МИБни олинг.

• Технологиялар қандай ривожланаётгани ва унумдорлик ортиб бораётганини тушунмоқчи бўлсангиз, КлМДШ – сиз учун.

• Агар сиз корпорациялар нима учун мавжудлиги ва улар қандай ишлашини билишга қизиқсангиз, ШИБни синаб кўришни тавсия қиламан.

• Ишсизлик ва рецессия ҳақидаги мунозарани чуқурлаштириш учун КлК ни олинг.

Соғлиқни сақлаш бўйича огоҳлантириш: ҳеч қачон битта таркибли ичимликни ичманг, чунки бу туннел кўриш, такаббурлик ва ҳатто мия ўлимига олиб келиши мумкин.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.