Аҳоли жон бошига даромаднинг юқори ўсиши олтин асрнинг ягона иқтисодий ютуғи эмас. Ғарбий Европанинг ривожланган капиталистик мамлакатларида, шунингдек, Япония ва АҚШда ишчилар синфининг офати бўлган ишсизлик амалда йўқ қилинди (10-бобга қаранг).
Бу мамлакатлар бир қатор кўрсаткичлар бўйича ҳайратланарли барқарорликни намойиш этдилар: ишлаб чиқариш (ва демак, бандлик), нархлар ва молия бўйича. Ҳосилдорлик аввалги даврларга қараганда анча кам ўзгариб турди, бунинг ўзи Кейнснинг фискал сиёсати билан боғлиқ бўлиб, бу турғунлик даврида давлат харажатларининг кўпайишига ва сунъий ўсиш даврида камайишига имкон берди.
Инфляция даражаси, яъни ўртача нархлар даражасининг ўсиш суръати нисбатан паст, молиявий барқарорлик даражаси эса жуда юқорилигича қолди. Капитализмнинг гуллаган даврида деярли ҳеч бир давлат банк инқирозига дуч келмаган. Таққослаш учун, 1975-йилдан бошлаб, 2000-йилларнинг ўрталарида, бир неча йил бундан мустасно, ҳар йили 5 дан 35 фоизгача штатларда банк инқирози юз берди.
Шундай қилиб, барча ҳисоб-китобларга кўра, олтин аср ажойиб давр эди. Буюк Британия Бош вазири Гаролд Макмиллан “Сиз ҳеч қачон бунчалик яхши яшамагансиз”, деганида, у муболаға қилмаган. Ҳозиргача эришиб бўлмайдиган бу ажойиб иқтисодий кўрсаткичлар ортида нима тургани ҳақидаги баҳслар ҳалигача тўхтамаяпти.
Капитализм олтин даврининг омиллари, шартлари
Баъзиларнинг таъкидлашича, Иккинчи Жаҳон урушидан кейин ғайриоддий катта миқдордаги янги технологиялар ўз чиқишини кутиб турди ва керакли вақтда олтин асрда ўсишни келтириб чиқарди. Уруш пайтида фронт эҳтиёжлари учун ишлаб чиқилган кўплаб технологиялар фуқаролик мақсадларида фойдаланиш учун ўзгартирилди: компютерлар, электроника, радарлар, реактив двигателлар, синтетик каучук, микротўлқинли печлар (илгари бу технология радар технологиясида ишлатилган) ва бошқалар. Уруш тугаши билан уларга биринчи навбатда урушдан кейин иқтисодиётни тиклаш учун, сўнгра уруш давридаги тежамкорлик даврида ўсган истеъмол талабини қондириш учун кўплаб сармоялар киритилди.Олтин асрда халқаро иқтисодий тизим ҳам иқтисодий ривожланишга ҳисса қўшган бир қатор муҳим ўзгаришларни кўрди. 1944-йилдаги Бреттон-Вудс курортидаги иттифоқчиларнинг учрашуви урушдан кейинги халқаро молия тизимининг иккита асосий институтини яратишнинг бошланиши бўлиб, улар охир-оқибат Бреттон-Вудс институтлари лақабини олдилар. Булар: Халқаро Валюта жамғармаси (ХВЖ) ва Қайта қуриш ва тараққиёт учун Халқаро банк (ҚТХБ)( кўпроқ Жаҳон банки сифатида машҳур).
ХВЖ тўлов баланси инқирози юз берган тақдирда мамлакатларни қисқа муддатли молиялаштириш, яъни мамлакатларнинг бутун дунё билан ҳисоб-китоблари ҳолатини кўрсатиш учун яратилган (бу ҳақда 12-бобда батафсил ўқинг). Бундай инқироз мамлакатнинг бошқа мамлакатлардан қарзи бўлганда (масалан, маҳсулотлар импортининг сезиларли даражада кўпайиши ёки экспортдан чет эл облигацияларини сотиб олиш натижасида) ҳеч ким унга қарз беришни хоҳламайдиган ҳолатларда юзага келади.
Одатдаги натижа молиявий ваҳима, кейин эса иқтисодиётдаги чуқур таназзулдир. Бундай вазиятда фавқулодда кредитлар бериш орқали ХВЖ давлатларга инқирозларни камроқ салбий оқибатлар билан енгиш имконини беради. Жаҳон банки лойиҳаларни кредитлаш учун яратилган: уларга пул тўғон қуриш каби аниқ инвестиция лойиҳалари учун ажратилади. Хусусий сектор банклари таклиф қилгандан кўра узоқроқ муддатга ёки паст фоиз ставкаларига эга кредитлар бериш орқали Жаҳон банки мижоз давлатларга янада фаолроқ сармоя киритиш имконини бермоқда. Урушдан кейинги жаҳон иқтисодий тизимининг учинчи устуни 1947-йилда имзоланган Тарифлар ва Савдо бўйича Бош келишув (ГАТТ) эди. 1947-йилдан 1967-йилгача ГАТТ доирасида олтита музокаралар (раунд деб аталган) бўлиб ўтди, бу асосан ривожланган мамлакатлар ўртасидаги савдода божхона тўловларини камайтиришга олиб келди.
Тахминан бир хил ривожланиш даражасидаги бир қатор мамлакатларда қўлланилган бу қисқартиришлар ижобий натижалар берди, бозорларни кенгайтирди ва рақобатни кучайтириш орқали ҳосилдорлик ўсишини рағбатлантирди.
Европада халқаро интеграция соҳасида янги эксперимент амалга оширилди ва жуда катта оқибатларга олиб келди. У 1951-йилда ташкил этилган, олтита давлат: Германия, Франция, Италия, Нидерландия, Белгия ва Люксембургни ўз ичига олган Европа Кўмир ва Пўлат Ҳамжамиятидан (ЕКПҲ) бошланди ва Европа Иқтисодий Ҳамжамиятининг (ЕИҲ) (эркин савдо тўғрисидаги битим – 1957-йилги Рим шартномаси асосида) ташкил этилиши билан якунланди. 1973-йилда Буюк Британия, Ирландия ва Дания ўша пайтда Европа Иттифоқи (Европа ҳамжамиятлари) деб аталган гуруҳга қўшилди. Урушлар ва рақобат туфайли парчаланиб кетган ҳудудларда тинчлик ўрнатиш, шунингдек, бозорларни бирлаштирган ЕИҲ ўзига аъзо мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишига катта ҳисса қўшди.
Капитализмнинг олтин даврининг энг нуфузли изоҳи шундаки, у иқтисодий сиёсат ва институтлардаги ислоҳотлар натижаси бўлиб, аралаш иқтисодиётнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу капитализм ва социализмнинг энг яхши элементлари уйғунлиги эди.
Буюк депрессиядан сўнг эркин рақобатга маълум чекловлар қўйиш зарурлиги тўғрисида тушунча пайдо бўлди. Ҳукумат тартибга солинмаган бозорларнинг қулаши билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишда фаол рол ўйнаши керак деган хулосага келди.
Шу билан бирга, Иккинчи жаҳон уруши даврида режалаштиришнинг ижобий тажрибаси ҳукумат аралашувининг асослилигига шубҳаларни камайтирди. Кўпгина Европа мамлакатларида чап қанот партияларининг сайловдаги муваффақияти (фашизмга қарши курашдаги етакчи роли туфайли) ижтимоий давлат концепциясининг ривожланиши ва тарқалишига ва ходимларнинг ҳуқуқларининг кенгайишига олиб келди. Сиёсат ва институтлардаги бу ўзгаришлар олтин асрга турли йўллар билан ёрдам берди: ижтимоий тинчликни яратиш, инвестицияларни рағбатлантириш, ижтимоий ҳаракатчанликни ошириш ва технологик инновацияларни жорий этиш. Менга бир оз батафсилроқ тўхталиб ўтишга ижозат берсангиз, чунки бу муҳим савол.
Янгича капитализм: ишчиларни қўллаб-қувватловчи сиёсат ва муассасалар
Иккинчи жаҳон урушидан кўп ўтмай Европанинг кўпгина давлатлари темир-пўлат, темир йўл, банклар, энергетика саноати (кўмир, атом ва электр энергетикаси) каби муҳим тармоқларда хусусий корхоналарни миллийлаштирдилар ёки янги халқ ёки давлат корхоналарини (ДК) яратдилар. Бу Буюк Британия Лейбористлар партияси низомининг машҳур IV моддасида ёзилган қоидаларга мувофиқ, социал демократиянинг асосий элементи сифатида ишлаб чиқариш воситаларини давлат томонидан назорат қилинишига Европа социалистик ҳаракатларининг ишончининг акси эди (1995-йилда Тони Блер партияни “янги лейборист”га айлантирганида у ердан олиб ташланди).
Франция, Финляндия, Норвегия ва Австрия каби мамлакатларда давлат корхоналари хусусий сектор фирмалари учун ўта хавфли бўлган юқори технологияли тармоқларни ривожлантириш имконини берганлиги сабабли олтин асрда давлат корхоналари юқори ўсишнинг асосий омили сифатида эътироф этилди. Биринчи марта 19-аср охирида жорий этилган фаровонлик кўрсаткичлари аҳолини бир қатор асосий хизматлар билан таъминлаш мажбуриятлари давлат зиммасига ўтказилгандан сўнг сезиларли даражада ошди (масалан, Буюк Британия Миллий соғлиқни сақлаш хизмати). Улар солиқларни катта миқдорда ошириш ҳисобига (миллий даромадга нисбатан фоизда) молиялаштирилди. Фаровонлик кўрсаткичларининг ўсиши аҳолининг ижтимоий ҳаракатчанлигини оширишга олиб келди ва шу билан капиталистик тузумнинг қонунийлигини мустаҳкамлади. Ижтимоий барқарорликнинг бошланиши узоқ муддатли инвестицияларни кўпроқ жалб қилиш имконини берди, бу эса иқтисодий ўсишга олиб келди.
Бошқариладиган капитализм. Ҳукумат бозорларни тартибга солади ва турли йўллар билан шакллантиради
Буюк депрессия сабоқларидан ўрнак олиб, барча илғор капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари пасайиш даврида давлат харажатлари ва марказий банк пул оқимларини кўпайтириш ва юксалиш даврида уларни пасайтириш йўли билан Кейнс сиёсати деб номланувчи контрциклик макроиқтисодий чораларни атайлаб қўллай бошладилар (4-бобга қаранг). Бундай чоралардан айримлари, Буюк депрессия даврида ўзини намоён қилган, тартибга солинмаган бозорларнинг потенциал хавфини тан олиш, молиявий тартибга солишни кучайтириш эди. Бир неча мамлакатлар инвестиция банкини тижорат банкидан ажратишда Қўшма Штатлар даражасигача борган, аммо уларнинг барчаси банклар ва молиявий инвесторларга чекловлар қўйган.
Бу даврнинг банкирлари бугунги давр ворисларидан фарқли ўлароқ, ҳурматли, аммо зерикарли одамлар сифатида қаралган эди.[28 - 2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.] Кўпгина ҳукуматлар савдо протекционизми ва субсидиялар каби бир қатор чора-тадбирлар орқали мақсадли стратегик тармоқларни рағбатлантирадиган танланган саноат сиёсатини қабул қилдилар. АҚШ ҳукумати расман саноат сиёсатига эга эмас эди, лекин у мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига катта таъсир кўрсатди, илғор саноат тармоқлари учун таъсир этадиган тадқиқотларни молиялаштирди: компютерлар (Пентагон томонидан молиялаштирилади), ярим ўтказгичлар (АҚШ денгиз флоти), самолёт ишлаб чиқариш ( АҚШ ҳаво кучлари), Интернет (DARPA— Мудофаа бўйича илғор илмий-тадқиқот лойиҳалари агентлиги), фармация ва тиббий-биология фанлари (Миллий соғлиқни сақлаш институтлари) кабилар.
Франция, Япония ва Жанубий Корея каби мамлакатлар ҳукуматлари алоҳида саноатни ривожлантиришда тўхтамадилар ва беш йиллик режалар орқали бутун саноат сектори сиёсатини бевосита мувофиқлаштира бошладилар, директив совет марказий режалаштиришдан фарқлаш учун бу усул индикатив режалаштириш деб номланди.
Янги тонг: ниҳоят, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий ўсишга ҳаракат қилди
Олтин аср оммавий деколонизацияга гувоҳ бўлди. 1945-йилда Корея (1948-йилда Шимолий ва Жанубга бўлинган) ва 1947-йилда Ҳиндистон (Покистон ажралиб чиққан)дан бошлаб, колонияларнинг аксарияти озод этилди. Кўпгина мамлакатларда мустақиллик учун мустамлакачилар билан қаттиқ кураш олиб борилди. Бироз вақт ўтгач, мустақиллик Марказий ва Ғарбий Африка штатларига келди, у ерда 1957-йилда Кения биринчи бўлиб озодликка эришди.
1967-йилларнинг ўрталаригача Марказий ва Ғарбий Африка давлатларининг ярмига яқини мустақилликка эришди. Баъзилар кўпроқ кутишга тўғри келди (Ангола ва Мозамбик фақат 1975-йилда Португалия ҳукмронлигидан озод бўлди, Намибия 1990-йилда Жанубий Африкадан мустақилликка эришди), баъзилари ҳали ҳам кутишмоқда, аммо бугунги кунда ривожланаётган мамлакатлар деб аталадиган собиқ мустамлака жамиятларининг аксарияти капитализмнинг олтин даврининг охирида эркинлик олди.
Мустақилликка эришгач, мустамлакачиликдан кейинги аксарият мамлакатлар ўз она мамлакатлари томонидан ўзларига юкланган эркин бозор ва эркин савдо сиёсатидан воз кечдилар. Баъзилар очиқдан-очиқ социалистик бўлиб қолдилар (Хитой, Шимолий Корея, Шимолий Ветнам ва Куба), лекин кўпчилик мамлакатлар давлат томонидан бошқариладиган саноатлаштириш сиёсатини қабул қилдилар ва асосан капиталистик бўлиб қолдилар. Ушбу стратегия импорт ўрнини босувчи саноатни яратиш номи билан машҳур бўлди, чунки импорт қилинадиган саноат маҳсулотлари ўзиники билан алмаштирилди. Бунда импортни чеклаш (янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш) ёки миллий чегараларда фаолият юритувчи хорижий компаниялар фаолиятини қатъий тартибга солиш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни устун хорижий рақобатчилардан ҳимоя қилиш орқали амалга оширилди. Ҳукуматлар кўпинча хусусий сектор ишлаб чиқарувчиларини субсидияларди ва хусусий инвесторлар юқори хавф туфайли инвестиция қилишни истамайдиган соҳаларда давлат корхоналарини яратдилар. Мустамлакаларнинг оммавий мустақиллик даври 1945-1973-йиллар ва ундан кейинги йилларда содир бўлганлиги сабабли, олтин асрда ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётининг самарадорлиги ҳақида гапириб бўлмайди.
Ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий фаолиятини баҳолаш учун қабул қилинган муроса даври 1960-1980-йиллардир. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, ушбу ўн йилликлар давомида ривожланаётган мамлакатларда аҳоли жон бошига даромад йилига 3 фоизга ўсиб, йилига 3,2 фоизга ўсган ривожланган мамлакатлар билан тенглашди. Жанубий Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг иқтисодиётларининг “мўжизаси” юқоридаги даврда аҳоли жон бошига даромаднинг йилига 7-8 фоизга ўсиши бўлди, бу эса инсоният тарихидаги энг юқори ўсиш суръати эди (бу шунингдек, Японияни ўз ичига олади ва санаб ўтилган мамлакатлардан кейин Хитой жойлашган).
Шуни таъкидлаш керакки, ҳатто секин ўсишни кўрсатган ривожланаётган минтақалар ҳам бу даврда сезиларли ютуқларга эришди. 1960-1980-йилларда Марказий ва Ғарбий Африка мамлакатлари аҳоли жон бошига даромадлари йилига 1,6 фоизга ўсиши билан дунёдаги энг секин ривожланаётган ҳудудлар бўлиб қолди; Лотин Америкасида ўсиш икки баробар (3,1 фоиз) ва Шарқий Осиёда уч баробардан ортиқ (5,3 фоиз) бўлди. Бироқ бу кўрсаткичларни эътиборсиз қолдирмаслик керак. Эслатиб ўтамиз, саноат инқилоби даврида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиши атиги 1 фоизни ташкил этган.
Ўртача олтин позицияс: капитализмнинг энг яхши хизмати давлатни муносиб тартибга солишдадир
Капитализмнинг олтин даврида давлат аралашуви, деярли, барча мамлакатларда муҳим аҳамиятга эга барча соҳаларда ошди, энг бой давлатлардаги халқаро савдо бундан мустасно. Шунга қарамай, ҳам муваффақиятли, ҳам ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий кўрсаткичлар аввалгидан анча яхши эди. Ўша даврнинг кўрсаткичлари ҳозиргача ошиб кетгани йўқ – улар 1980-йиллардан бошлаб, давлат аралашуви даражаси сезиларли даражада пасайган пайтдан бошлаб ёмонлаша бошлади (бу ҳақда бироз кейинроқ гаплашаман). Олтин аср шуни кўрсатдики, капитализм тўғри тартибга солинса ва ҳукуматнинг тегишли ҳаракатлари билан рағбатлантирилса, ўзининг максимал салоҳиятига эришади.
"Интеррегнум" (1973-1979)
1971-йилда АҚШ долларининг олтинга конвертацияси тугаши билан олтин аср сўна бошлади. Бреттон-Вудс тизими макроиқтисодий бошқарувни ҳаддан ташқари қаттиқ қилиб қўйганлигини, унинг оқибатлари Буюк депрессия даврида яққол намоён бўлганлигини тан олиб, эски олтин стандартидан воз кечди. Бироқ тизим ҳали ҳам олтин билан боғланган эди, чунки бошқа барча асосий валюталар билан қатъий курсга эга бўлган АҚШ доллари ушбу қимматбаҳо металга эркин конвертация қилинган (унция учун 35 доллардан). Барча ҳисоб-китобларга кўра, ўша пайтда доллар "олтиннинг оғирлигига арзийди", чунки АҚШ дунё маҳсулотининг ярмига яқинини ишлаб чиқаради ва ҳамма жойда долларнинг кескин танқислиги бор эди, чунки ҳамма Америка нарсаларини сотиб олишни хоҳларди. Урушдан кейинги қайта қуриш ва бошқа мамлакатларнинг янада жадал ривожланиши бу тахминнинг ўз аҳамиятини йўқотишига олиб келди.
Одамлар АҚШ доллари олтинга умуман тенг эмаслигини англаб етгач, уларда банкнотларни қимматбаҳо металга алмаштириш учун кўпроқ сабаблар пайдо бўлди, бу эса АҚШ олтин захирасининг сезиларли даражада камайишига олиб келди ва долларни анча жозибадор қилди. 1959-йилгача номинал қиймати бўйича мамлакат олтин заҳираларининг ярмига тенг бўлган АҚШ расмий мажбуриятлари (доллар векселлари ва ғазна векселлари – АҚШ давлат облигациялари) 1967-йилга келиб ундан бир ярим баравар ошди.
1971-йилда Қўшма Штатлар ҳар қандай доллар талабларини олтинга айлантириш мажбуриятидан воз кечди, бунинг натижасида кейинги бир неча йил ичида бошқа мамлакатлар ўзларининг миллий валюталарини қатъий белгиланган курслар бўйича долларга боғлаш амалиётидан воз кечдилар. Натижада, жаҳон иқтисодиёти беқарор бўлиб қолди: валютанинг қиймати бозор кайфиятига қараб ўзгара бошлади ва чайқовчиликка нисбатан анча сезгир бўлиб қолди (инвесторлар валютанинг қиймати бўйича юқори ёки пастга ҳаракатига пул тикишганда). Олтин асрнинг охири 1973-йилда биринчи нефть инқирози билан белгиланди, ўшанда нефть қазиб олувчилар картели ОПEК (Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти) томонидан нархларни белгилаш натижасида бир кечада нефть нархи тўрт баравар кўтарилган. 1960-йилларнинг охиридан бошлаб кўплаб штатларда инфляция даражаси аста-секин ўсиб борди, аммо ҳозир нефть инқирози туфайли улар шунчаки осмонга кўтарилди. Ва энг муҳими, кейинги бир неча йил стагфляция билан ажралиб турди. Бу янги ихтиро қилинган атама иқтисоддаги қадимий нақшни бузган ҳодисага ишора қилади, яъни турғунлик (ёки стагнация) даврида нархлар тушиб кетган ва бум (тўполон) даврида кўтарилган. Энди иқтисодиёт турғун эди (гарчи турғунлик Буюк депрессия давридагидек узоқ давом этмаган бўлса-да) ва нархлар тез суръатлар билан ўсиб борди – йилига 10, 15 ёки ҳатто 25 фоизга.
1979-йилдаги иккинчи нефть инқирози капитализм нинг олтин даврини тугатди, бу кучли инфляциянинг янги босқичини келтириб чиқарди ва неолиберал ҳукуматларга асосий капиталистик мамлакатларда, айниқса Буюк Британия ва АҚШда ҳокимиятни эгаллашга имкон берди. Аралаш иқтисодиёт моделини танқид қилган эркин бозор иқтисодчилари кўпинча ўша даврни мутлақ иқтисодий фалокат сифатида таърифлаб, ҳаммани чалғитади. Ривожланган мамлакатларда даромадларнинг ўсиши Олтин асрдан бошлаб секинлашган бўлиши мумкин, аммо 1973-1980-йиллар оралиғида аҳоли жон бошига 2 фоизлик ўсиш суръати ҳали ҳам Иккинчи жаҳон уруши давридагидан сезиларли даражада юқори (1,2-1, 4 фоиз) ва ҳатто бир оз ошиб кетди, неолиберализмнинг кейинги ўттиз йилликларида кўринди (1980-2010-йилларда 1,8 фоиз).
1980-Ўртача 4,1 фоизни ташкил этган ишсизлик даражаси “Олтин аср” даврига нисбатан юқори бўлган, аммо унчалик кўп эмас (ўша пайтда меҳнатга лаёқатли аҳолининг 3 фоизи ишсиз эди).
1981-Шунга қарамай, бу даврдаги иқтисодий фаоллик етарли даражада норозиликни келтириб чиқарди ва бу охир-оқибат кейинги йилларда содир бўлган туб ўзгаришларга олиб келди.
Неолиберализмнинг юксалиши ва қулаши (1980-йиллардан ҳозирги кунгача)
Темир Хоним: Маргарет Тетчер ва Британиянинг урушдан кейинги муросага келиши
Бурилиш нуқтаси 1979-йилда Буюк Британия Бош вазири Маргарет Тетчернинг сайланиши билан юз берди. Урушдан кейинги даврда эришилган қўпол Торй-Лабор келишувидан воз кечиб, Тетчер аралаш иқтисодиётни тубдан йўқ қилишни бошлади ва ўзининг бундай муросасиз позициясига нисбатан "Темир хоним" лақабини олди. Тетчер ҳукумати даромад солиғининг юқори ставкасини пасайтирди, давлат харажатларини (айниқса, таълим, уйжой ва транспортда) камайтирди, касаба уюшмаларининг таъсирини камайтиришга қаратилган қонунлар киритди, капитал назоратини (чегаралар орқали пул муомаласини чеклаш) бекор қилди.
Энг муҳим қарор хусусийлаштириш, давлат корхоналарини хусусий инвесторларга сотиш бўлди. Хусусийлаштиришга коммунал хизматлар (газ, сув, электр энергияси), пўлат компаниялари, авиакомпаниялар, автомобилсозлик саноати ва баъзи давлат уй-жойлари киради.
Ҳукумат иқтисодий фаолликни ва демакки, талабни камайтириш орқали инфляцияни пасайтириш мақсадида фоиз ставкаларини оширди. Юқори фоиз ставкаси чет эл капиталини жалб қилди, фунт стерлинг қийматини оширди, бу эса Британия экспортини рақобатбардош қилиб қўйди. Аҳоли ва компаниялар томонидан харажатларнинг қисқариши натижасида 1979-1983-йилларни қамраб олган чуқур таназзул бошланди. Ишсизлар сони 3,3 миллионга етди ва бу ҳокимиятга келган ҳукуматнинг Жеймс Каллаханнинг Лейбористлар партияси даврида ишсизлик даражасини танқид қилган саъй-ҳаракатлари билан боғлиқ, бу "Лейбористлар ишламайди" шиори остида Буюк Британиядаги ишсизлар сонини миллиондан ортиқ одамга етказди. Иқтисодий таназзул даврида рақобатбардошлиги пасайишдан азият чекаётган Британия саноатининг катта қисми йўқ қилинди. Манчестер, Ливерпул ва Шеффилд каби кўплаб анъанавий саноат марказлари, шунингдек, Шимолий Англия ва Уелснинг тоғ-кон саноати вайронага айлангани "Қувур иши" (Гримлидаги кўмир кончилари ҳақида, яъни Ёркширдаги Гриметорп шаҳри) каби филмларда кўрсатилган.
Актёр: Роналд Рейган ва АҚШ иқтисодиётининг ўзгариши
Собиқ актёр ва Калифорниянинг собиқ губернатори Роналд Рейган 1981-йилда АҚШ президенти бўлди ва ўз ютуқлари бўйича Маргарет Тетчердан ўзиб кетди. Унинг ҳукумати энг юқори даромад солиғи ставкаларини кескин пасайтириб, бундай қисқартиришлар бой одамларга сармоя киритиш ва бойлик яратиш учун янги рағбатлар беришини тушунтирди, чунки улар ўз сармоялари самарасидан максимал даражада фойдаланишлари мумкин эди. Рейганнинг таъкидлашича, кўпроқ бойлик ишлаб чиқаришга ҳисса қўшган ҳолда, бой одамлар ҳам кўпроқ пул сарфлайдилар, янги иш ўринлари яратадилар ва ишчилар учун юқори даромад келтирадилар. Ушбу ёндашув "пастга тушиш" назарияси деб аталади. Шу билан бирга, ҳукумат камбағалларга бериладиган субсидияларни (айниқса, уй-жой билан таъминлашда) қисқартирди ва ишчиларни қаттиқроқ ишлашга кўпроқ рағбатлантириш учун энг кам иш ҳақи музлатилди. Ўйлаб кўрсангиз, бунда ғалати бир мантиқ бор: нега кўпроқ меҳнат қилишга киришиш учун бойларни янада бойитиш, камбағалларни эса янада қашшоқлаш керак? Бироқ қанчалик ғалати туюлмасин, бу ўзига хос таъминот иқтисодиёти Қўшма Штатларда ва ундан кейинги ўттиз йилликда иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойилига айланди.
Буюк Британиядаги каби бу ерда ҳам инфляцияни пасайтириш учун фоиз ставкалари оширилган. 1979-1981-йилларда улар йилига 10 фоиздан 20 фоизга кўтарилди. Япония ва бошқа хорижий рақобатчилар билан солиштирганда аллақачон ўз ўрнини йўқотаётган АҚШ ишлаб чиқариш саноатининг муҳим қисми молиявий харажатларнинг бу ўсишига дош бера олмади. Ўрта Ғарбнинг анъанавий саноат маркази “Занглаган камар”га айланди.[29 - Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.]
Бу даврда АҚШда молиявий дерегуляция замонавий иқтисодий тизимга асос солди. Бир компаниянинг амалдаги раҳбарнинг иродасига қарши бошқа компанияга қўшилиб кетишининг тез ўсиши бутун АҚШ корпоратив маданиятини ўзгартирди. Сотиб олишга ёрдам берганларнинг кўпчилиги босқинчилар эди, улар фақат активларни олиб ташлашдан манфаатдор эдилар (яъни, бу компаниянинг узоқ муддатли ҳаётийлигига қандай таъсир қилишидан қатъи назар, қимматбаҳо нарсаларни сотиш). Бу ёндашув 1987-йилда "Уолл-стрит" филмидаги Гордон Гекко образида абадийлаштирилган. Бундай тақдирга йўл қўймаслик учун компаниялар аввалгидан кўра тезроқ даромад олишлари керак эди. Акс ҳолда, сабрсиз акциядорлар ўз улушларини сотишлари мумкин, бу эса акцияларнинг нархини пасайтиради ва бизнесни душманларча курашиш билан эга чиқишига олиб келиши мумкин. Компаниялар учун тез даромад олишнинг энг осон йўли операцияларни соддалаштириш эди. Иш ўринларини қисқартириш ва инвестицияларни минимал даражага қисқартириш, ҳатто бу ҳаракатлар компаниянинг узоқ муддатда имкониятларига путур етказса ҳам, дарҳол натижаларга эришиш учун зарур бўлган минимал даражага қадар.
Қарз инқирози ва учинчи жаҳон мамлакатларидаги саноат инқилобининг тугаши
1970-йилларнинг охири ва 1980-йилларнинг бошларида АҚШнинг юқори фоиз ставкалари сиёсатининг оқибати, баъзан ўша пайтдаги Федерал захира раисидан кейин Волкер шоки деб аталган, АҚШга эмас, балки ривожланаётган мамлакатларга узоқроқ таъсир кўрсатди. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксарияти 1970-йиллар ва 1980-йилларнинг бошларида қисман саноат ривожланишини молиялаштириш, қисман нефть инқирозидан кейин нархи кўтарилган нефтга тўлов қилиш учун катта миқдорда қарз олди. АҚШ фоиз ставкалари икки баравар ошганда, халқаро кредит ставкалари ҳам ошиб кетди, бу эса 1982-йилда Мексикадан бошлаб, ривожланаётган мамлакатларда ташқи қарз бўйича кенг тарқалган дефолтга олиб келди. Бу ҳодиса Учинчи Жаҳон қарз инқирози деб номланади, чунки ривожланаётган мамлакатлар ўша пайтда Биринчи Жаҳон (ривожланган капиталистик мамлакатлар) ва Иккинчи Жаҳон (социалистик) мамлакатлари номи билан учинчи дунё деб аталган.
Иқтисодий инқирозларга дуч келган ривожланаётган мамлакатлар Бреттон-Вудс институтларига (ХВФ ва Жаҳон банки) мурожаат қилишга мажбур бўлдилар. Улар шундай шарт қўйдилар: қарз олувчи мамлакатлардан таркибий ислоҳот дастурини (ТИД) амалга ошириш талаб қилинди, бу эса бюджетни қисқартириш, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва талабларни қисқартириш, айниқса, халқаро савдо соҳасида иқтисодиётдаги давлат ролини камайтиришни талаб қилди. РПС натижалари барчани ҳафсаласини пир қилди, агар ундан ҳам ёмонлигини айтмаса. Керакли "таркибий" ислоҳотлар амалга ошишига қарамасдан, кўпчилик мамлакатларда 1980-1990-йилларда иқтисодий ўсиш суръати кескин пасайди. Лотин Америкасида (шу жумладан Кариб денгизи) аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1960 ва 1980-йиллардаги 3,1 фоиздан 1980 ва 2000-йилларда 0,3 фоизгача пасайди. Марказий ва Ғарбий Африкада 2000-йилда аҳоли жон бошига даромад 1980-йилга нисбатан 13 фоизга кам бўлган.
Натижада, учинчи жаҳон саноат инқилоби, Кембриж иқтисодчиси Ажит Сингх томонидан деколонизациядан кейинги дастлабки бир неча ўн йилликларда ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий ўсиш тажрибасини тавсифлаш учун фойдаланилган атама ўз ниҳоясига етди. Фақатгина Чили Пиночет (1974-1990) диктатураси остида 1980-1990-йиллардаги неолиберал сиёсатдан фойда кўришга муваффақ бўлди, аммо бунинг эвазига кўплаб инсонлар ҳаёти тўланди.
Бу даврдаги бошқа барча муваффақиятлар кенг қамровли аралашув сиёсати ва босқичма-босқич либерализацияга эга бўлган мамлакатларга тегишли. Бунга энг яхши мисол Шарқий Осиё иқтисодиётининг "йўлбарси" (ёки "аждаҳоси") бўлган Япония ва тобора юксалиб бораётган Хитойдир.
Девор қулаб тушмоқда: социализмнинг қулаши
