‒ Patagoniyaliklarning o‘zi tagida bo‘lmagandan keyin, barcha qarama-qarshi fikrlar ham o‘z-o‘zidan kuchini yo‘qotadi, – deb davom etdi Paganel. – Endi esa, do‘stlarim, so‘zimning oxirida bitta tinchlantiruvchi gap aytmoqchiman: Magellan bo‘g‘ozi patagoniyaliklarsiz ham g‘oyat go‘zal joy ekan.
Bu payt «Dunkan» Brunsvik yarimorolini aylanib o‘tmoqda edi. Ikkala sohil manzarasi ham tobora go‘zallashib bormoqda. Daraxtlar orasidan Chili bayrog‘i bilan cherkov qo‘ng‘iroqxonasi ko‘rinib qoldi. Bo‘g‘oz suvi katta-katta granit massivlar orasidan oqib o‘tardi. Tog‘lar etagi ulkan o‘rmon ichida yo‘qolib ketgan, abadiy qorlar bilan qoplangan cho‘qqilari esa bulutlar orasiga kirib yashiringan edi.
Janubi-g‘arb tomonda olti ming besh yuz fut balandlikdagi Tarn tog‘i qad ko‘targan edi.
Uzoqqa cho‘zilgan oqshomdan so‘ng qorong‘u tushdi. Kunduz yorug‘ligi sezilmaygina so‘ndi, yerga qop-qora soyalar cho‘kdi. Osmonda yulduzlar charaqladi. Janubiy Qutb yulduzlar turkumi dengiz sayohatchilariga janubiy qutb yo‘lini ko‘rsatib turardi.
Kema qop-qorong‘u tunda madaniyatlashgan mamlakatlardagi mayaklar o‘rnini bosadigan porloq yulduzlarga qarab, bo‘g‘ozda ko‘plab uchrab turgan to‘xtash uchun qulay buxtalarning birontasida ham langar tashlamay, dadillik bilan yo‘lida davom etdi. Uning reyalari[45 - Reya – kema machtalarida yelkan bog‘lanadigan ko‘ndalang yog‘och.] tez-tez to‘lqinlar ustiga egilib turgan janub qora qayinlarining shoxlariga tegib o‘tar, vintlari esa yovvoyi g‘ozlar, o‘rdaklar, bedana-moshaklar, churraklar va bu yerdagi botqoqlarda yashovchi boshqa barcha qushlar olamining osoyishtaligini buzib, katta daryolarning bo‘g‘ozga quyiladigan joydagi chuchuk suvlarni ko‘piklantirib o‘tardi. Ko‘p o‘tmay allaqanday xarobalar va o‘pirilgan joylar ko‘rindi. Tunda ular vahimali ko‘rinardi.
Bu tashlab ketilgan koloniyalarning ko‘ngilsiz qoldiqlari bo‘lib, bu koloniyaning ismiyoq bu yerlar serhosil yerlar, o‘rmonlar esa qushlarga boy, degan fikrni tamom rad qilardi. «Dunkan» Ochlik porti yonidan o‘tib bormoqda edi.
Bu yerga 1581-yilda ispaniyalik Sarmiento boshchiligida to‘rt yuzta emigrant ko‘chib kelgan edi. Sarmiento bu yerda San-Filipp shahriga asos soldi. Ko‘chib kelganlarning bir qismi qahraton qish sovuqlariga bardosh berolmay halok bo‘ldi, qishdan omon chiqqanlar ochlikdan o‘lib ketdilar, 1587-yilda korsar Kevendish kelganda bunda olti yil yashagan, lekin olti asrning azobini tortib qiynalib ketgan bechora to‘rt yuz emigrantdan faqat bittasini tirik uchratgan.
«Dunkan» mana shu bo‘m-bo‘sh sohillar yonidan o‘tib bordi. Tong paytida kema qoraqayin, shumtol va oqqayin o‘rmonlari orasidagi tor bo‘g‘ozdan o‘tdi.
Kema avliyo Nikolay buxtasi mansabi yonidan o‘tib bordi. Bir vaqtlar Bugenvil uni Fransuz qo‘ltig‘i deb atagan edi. Uzoqda tyulenlar, shuningdek kitlar to‘dasi o‘ynoqlab yurar, kitlarning qay darajada katta ekanini ularning haddan tashqari kuchli fontan otayotganidan bilib olish mumkin edi, bu suv fontanlari to‘rt mil masofadan ham ko‘rinib turardi. Nihoyat, «Dunkan» hali qishki muz bilan qoplanib yotgan Frouord burunini aylanib o‘tdi. Bo‘g‘ozning narigi tomonida Olovli Yerda, Sarmiento tog‘i olti ming fut balandlikka bo‘y cho‘zib turar, orasida bulutlar suzib yurgan bu qoyatoshlar va xarsanglar uyumi osmon bo‘shliqlarida go‘yo bir arxipelag tashkil qilgan edi.
Aslida, Frouord buruniga kelib Amerika qit’asi tugaydi, chunki Gorn buruni ellik oltinchi gradus janubiy kenglikda okean qa’riga kirib yo‘qoluvchi tog‘-toshlardan boshqa narsa emas.
Frouord burunidan o‘tgandan keyin, Brunsvik yarimoroli bilan Umidsizlik Yeri oroli o‘rtasida bo‘g‘oz torayadi. Xarsang toshlar sochilib yotgan qirg‘oqqa to‘lqin chiqarib tashlagan bahaybat qit’ani eslatadigan bu uzun orol bir qancha mayda orollar orasida cho‘zilib yotadi. Amerikaning parcha-parcha bo‘laklarga bo‘linib ketgan bu uchi Afrika, Avstraliya va Hindistonning yaxlit, tekis burunlariga sira-sira o‘xshamas edi. Ikki okean orasiga joylashgan bu kattakon burunni bizga noma’lum bo‘lgan qanday falokat bunchalik parchalab tashladi ekan?
Keyin serhosil sohillar o‘rniga bu chalkash labirintni tor qilib kesib o‘tgan bo‘m-bo‘sh tosh sohillar cho‘zildi.
«Dunkan» trubalaridan chiqqan tutunni o‘zini o‘rab yotgan tumanga aralashtirib, bu tez-tez qayrilib-burilib turgan yo‘ldan to‘xtovsiz va xatosiz o‘tib borardi; ba’zan tuman orasidan qoyatoshlar mo‘ralab qo‘yadi. Kema yurishini sekinlatmay bu bo‘m-bo‘sh sohillarga o‘rnashgan bir necha ispan faktoriyalari[46 - Faktoriya – ajnabiy savdogarlarning mustamlaka mamlakatlardagi savdo-sotiq olib boradigan manzili, kontorasi.] oldidan o‘tib ketdi. Tamar buruni oldida bo‘g‘oz yana kengayadi. «Dunkan» Narboro orollarining tik sohillarini aylanib o‘tib, janubiy sohilga yaqinlashib kela boshladi. Nihoyat, «Dunkan» Magellan bo‘g‘oziga kirganiga o‘ttiz olti soat bo‘ldi deganda kemadagilar Umidsizlik Yerining eng chetidagi Pilar burunining qoyasini ko‘rdilar. «Dunkan» forshteveni[47 - Forshteven – kema tagyog‘ochining kema tumshug‘iga o‘tgan tomoni.] qarshisida bepoyon dengiz quloch yozib yotar edi, shu payt uni xursandlik bilan tabriklagan Jak Paganelning hayajoni «Trinidad» kemasi Tinch okean shamollariga urilib chayqalgandagi Magellanning hayajonlaridan kam emas edi.
O‘ninchi bob
O‘TTIZ YETTINCHI PARALLEL
«Dunkan» Pilar burunini aylanib o‘tganiga bir hafta deganda, jadal suzib Talkaguano buxtasiga – uzunligi o‘n ikki mil va kengligi to‘qqiz mil bo‘lgan ajoyib daryo mansabiga kirib keldi. Havo juda yaxshi edi. Bu o‘lkada noyabrdan martgacha osmonda qilt etgan bulut ko‘rinmaydi, Kordiler tog‘lari pana qilib turgan qirg‘oq bo‘ylab doim janub shamoli esib turadi. Eduard Glenarvanning buyrug‘iga muvofiq Jon Mangls kemani Chiloe arxipelagi va Amerika materigining bu yerlardagi boshqa sonsiz-sanoqsiz orollariga yaqin olib yurdi. Bu yerlarda uchrab qolgan biror siniq holda yoki taxta, odam qo‘lidan chiqqan bir parcha yog‘och «Dunkan»dagilarga «Britaniya»ning halokatdan darak berishi mumkin edi, lekin atrofda hech narsa ko‘rinmadi. Kema o‘z yo‘lida davom etdi va, nihoyat, tumanli Klayd qo‘ltig‘idan chiqqaniga qirq ikki kun bo‘ldi deganda, Talkaguano portida langar tashladi.
Glenarvan o‘sha zahotiyoq suvga qayiq tushirishni buyurdi, Paganel ikkovi qayiqqa o‘tdilar-da, ko‘p o‘tmay yog‘och to‘siq qilib qo‘yilgan qirg‘oqqa chiqdilar. Geografiya olimi ko‘p mehnat sarf qilib o‘rgangan ispan tilini amalda sinab ko‘rmoqchi bo‘ldi, lekin yerlilar uning bir og‘iz so‘ziga ham tushunmadilar.
‒ Aftidan, yomon talaffuz qilayotganga o‘xshayman, – deb qo‘ydi Paganel.
‒ Yuring bojxonaga, – dedi Glenarvan.
Bojxonadagilar bir necha inglizcha so‘z va imo-ishoralar yordamida ularga ingliz konsuli bu yerdan bir soatli yo‘ldagi Konsepsion shahrida turadi, deb tushuntirdilar. Glenarvan tezda ikkita chopqir ot topdi, ko‘p o‘tmay Paganel ikkovlari aka-uka Pisarrolarning yo‘ldoshi uddaburon Valdivia tufayli qurilgan bu katta shaharga kirib bordilar.
Qarang, bir vaqtlar juda gullagan shahar endi qanday tushkunlikka uchrabdi! 1819-yildagi yong‘indan hali ham devorlari qorayib yotgan, bo‘shab qolgan va xarobaga aylangan shaharning aholisi endilikda zo‘rg‘a sakkiz ming kishiga yetardi. Uning o‘rniga qo‘shni shahar Talkaguano gullab ketdi. Konsepsion aholisi shunday ham dangasa odamlar ediki, hatto ko‘chalari o‘t bosib, o‘tloqqa aylanib ketibdi. Shaharda hech qanday savdo-sotiq, faoliyat, ish-harakat yo‘q. Har bir uyning balkonidan mandolina ovozi kelar, panjarali derazalardan nozli ashula tovushi eshitilar edi. Bir vaqtlar erkaklar shahari bo‘lgan Konsepsion endi xotinlar va bolalar qishlog‘iga aylangan.
Paganel shaharning bunday ahvolga tushish sabablari to‘g‘risida gap ochgan bo‘lsa-da, Glenarvan bunga uncha qiziqmadi. U bir minut ham vaqtni qo‘ldan bermay, Britaniya konsuli mister J. R. Bentok huzuriga yo‘l oldi. Bu e’tiborli janob ularni juda yaxshi qashi oldi va kapitan Grant voqeasini eshitib, butun qirg‘oqni daraklab ko‘rishga kirishdi.
Konsul Bentok «Britaniya» nomli uch machtali kema o‘ttiz yettinchi parallel yaqinida, Chili yoki Araukan sohillarida falokatga uchragan-uchramaganini bilmas edi. Na unga, na uning do‘stlari – boshqa mamlakatlarning konsullariga bunday ma’lumot kelmagan edi. Ammo bu Glenarvanning ruhini tushirmadi. U Talkaguanoga qaytib keldi-da, g‘ayratini ham, pulini ham ayamay butun sohilni razvedka qilishga odamlar yubordi. Afsus; sohilda yashovchi aholidan har qancha surishtirilmasin, natija bermadi. Bundan, falokatga uchragandan keyin «Britaniya»dan hech qanday nom-nishon qolmagan ekan, degan xulosa chiqar edi.
Glenarvan qidirish ishlarining natija bermaganini do‘stlariga kelib aytdi. Meri Grant bilan ukasi o‘z qayg‘ularini yashirolmadilar. «Dunkan»ning Talkaguanoga kelganiga olti kun bo‘lgan edi. Hamma yo‘lovchilar kemaning yut qismiga to‘plandilar. Elen kapitan Grantning bolalariga, albatta shirin so‘z bilan (boshqa nima ham qila olar edi!) tasalli berishga harakat qilardi. Jak Paganel yana hujjatlar ustiga muk tushdi: u hujjatlardan biror yangi sirni tortib olmoqchi bo‘lgandek, ularga nihoyatda zo‘r diqqat bilan tikilib o‘tirar edi. Geografiya olimi hujjatlar ustida bir soatcha bosh qotirib o‘tirgandan keyin to‘satdan Glenarvan unga murojaat qilib:
‒ Paganel! Men sizning kamol idrokingizga ishonaman. Hujjatni o‘qishda biz biror xato qilmadikmikan? Biz qo‘shgan so‘zlarda mantiq bormi?
Paganel hech narsa deb javob bermadi – u fikr yuritmoqda edi.
‒ Ehtimol, biz kema halokatga uchragan joyni noto‘g‘ri belgilagandirmiz? – deb so‘radi yana Glenarvan. – Har qanday esi past odam ham buning «Patagoniya» ekanini darhol fahmlab olmaydimi?
Paganel yana indamadi.
‒ Nihoyat, «hindu» so‘zi bizning to‘g‘ri xulosa chiqarganimizni ko‘rsatmaydimi? – deb qo‘shib qo‘ydi yana Glenarvan.
‒ Shubhasiz, – dedi Mak-Nabbs.
‒ Shunday ekan, halokatga uchraganlar bu xatni yozayotganda hindlar qo‘liga asir tushish xavfi ostida bo‘lgani o‘zo‘zidan ravshan emasmi?
‒ Mana shu yerda so‘zingizni bo‘laman, azizim Glenarvan, – dedi nihoyat Paganel. – Dastlabki chiqargan xulosalaringiz to‘g‘ri bo‘lsa ham, mana shu keyingisi, menimcha, to‘g‘ri emasdek ko‘rinadi.
‒ Bu bilan nima demoqchisiz? – so‘radi Elen.
Hamma geografga tikilib qoldi.
‒ Men kapitan Grant hozir hindular qo‘lida asirlikda demoqchiman, – javob berdi Paganel har bir so‘zini alohida ta’kidlab, – yana shuni ham qo‘shib qo‘ymoqchimanki, hujjat bu jihatdan sira shubha qoldirmaydi.
‒ Ochiqroq tushuntirib bering, janob Paganel, – deb iltimos qildi miss Grant.
‒ Bundan ham oson ish bormi, azizim Meri: «asir tushadilar» degan ifodani «asir tushdilar» deb o‘qilsa, gap ravshan bo‘ladi-qo‘yadi.
‒ Bu mumkin emas! – dedi Glenarvan.
‒ Mumkin emas deysizmi? Nima uchun mumkin bo‘lmasin, aziz do‘stim? – deb so‘radi jilmayib Paganel.
‒ Chunki shisha kema qoyaga kelib urilgan paytdagina dengizga tashlangan bo‘lishi kerak. Bundan esa hujjatda ko‘rsatilgan kenglik va uzunliklar halokat yuz bergan joyni ko‘rsatadi, degan xulosa kelib chiqadi.
‒ Bunga hech qanday dalil yo‘q, – darhol e’tiroz bildirdi Paganel. – Hindlar halokatga uchraganlarni qit’aning ichkarisiga olib ketgan, deb faraz qilaylik. Xo‘sh, nima uchun u bechoralar xuddi o‘sha shisha yordami bilan o‘zlarining qayerda asirlikda ekanliklarini xabar qila olmadilar ekan?
‒ Bunday qilolmasliklarining sababi juda oddiy, aziz Paganel: shishani dengizga tashlash uchun juda bo‘lmaganda dengizga yaqin yerda bo‘lish kerak.
‒ To‘g‘ri, lekin dengizdan uzoqda bo‘lsangiz, dengizga kelib quyiladigan daryo sohilida bo‘lishingiz ham kifoya.
Kutilmagan, lekin bo‘lishi tamomila mumkin bo‘lgan bu javobni eshitib, hamma hayron bo‘lib jim qoldi. Hamrohlarining chaqnab ketgan ko‘zlariga qarab, Paganel ularning yuragi yana umid bilan ura boshlaganini tushundi.
Jimlikni birinchi bo‘lib Elen buzdi.
‒ Qanday yaxshi fikr-a! – dedi u.
‒ Yaxshi bo‘lganda qandoq! – dedi soddadillik bilan Paganel.
‒ Endi, sizning fikringizcha, qanday tadbir ko‘rishimiz kerak? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Mening fikrim bunday: Amerika qit’asining o‘ttiz yettinchi parallel o‘tadigan joyini topish kerak, keyin yarim gradus ham chetga chiqmay, shu parallel Atlantik okeaniga chiqib ketadigan joygacha qit’ani kesib o‘tish kerak. Shu marshrut bilan yurib, «Britaniya» kemasida halokatga uchraganlarni topsak ham ajab emas.
‒ Ishonch kam, – dedi mayor.
