On birinchi bob
CHILIDAN O‘TISH
Glenarvan o‘z ekspeditsiyasiga mahalliy kishilardan to‘rtta yo‘l boshlovchi qo‘shib oldi: ulardan uchtasi katta kishilar va bittasi yosh bola edi. Yo‘l boshlovchilarning boshlig‘i bu mamlakatda yigirma yildan ham ortiqroq yashagan bir ingliz edi. U xachirlarini sayohatchilarga garovga berib, o‘zi Kordiler dovonlaridan oshib o‘tishda ularga yo‘l boshlovchilik qilardi. Tog‘dan oshib o‘tgach, u odatda o‘z sayohatchilarini bakeanoga – pampaslardagi yo‘llarni yaxshi bilgan argentinalik yo‘l boshlovchiga topshirardi. Bu ingliz hindular orasida uzoq yashaganiga qaramay, o‘z ona tilini butunlay esdan chiqarib yubormagan bo‘lib, bizning sayohatchilar bilan bemalol so‘zlasha olardi. Bu, unga har xil topshiriqlar berish va ularning qanday bajarilganini tekshirishda Glenarvanning ishini ancha yengillashtirdi. Paganelning ispan tilini o‘rganaman deb har qancha harakat qilganiga qaramay, hozircha hech kim uning so‘ziga tushunmagani vajidan bu ayniqsa muhim edi.
Chili shevasida «katapats» deb yuritiladigan inglizning qo‘l ostida ikki peon bilan o‘n ikki yashar bir bola bor edi. Peonlar ekspeditsiya yuklari ortilgan xachirlarni haydab kelishar, bola esa madrilani – bo‘yniga qo‘ng‘iroqlar osilgan kichkinagina xachirni yetaklab borar edi. Madrila o‘z orqasidan kelayotgan o‘nta xachirni boshlab ketayotgandek karvonning oldida borar edi. Xachirlarning yettitasida bizning sayohatchilarimiz, sakkizinchisida – katapats kelar edi. Qolgan ikki xachirga oziq-ovqat va pampas katsiklarining[52 - Katsik – hindu qabila boshlig‘i.] ko‘nglini ovlash uchun olingan bir necha toy gazlama ortilgan edi. Pionlar o‘z odatlariga ko‘ra piyoda borardilar. Sayohatchilarimizning Janubiy Amerikani kesib o‘tish safarlari juda yaxshi sharoitdan ham tez, ham bexatar o‘tadigandek tuyular edi.
Kordiler tog‘ tizmalaridan oshib o‘tish u qadar oson ish emas. Juda chidamli xachirlarsiz bunday sayohatni amalga oshirib bo‘lmaydi, bu xildagi tog‘ sayohatlari vaqtida eng ish beradigan xachirlar Argentina xachirlaridir. Bu jonivorlar o‘zlarining dastlabki nasllarida bo‘lmagan ajoyib xususiyatlarga egadirlar. Ular ovqat tanlab o‘tirmaydilar, kunda bir marta suv ichadilar, sakkiz soatda qirq kilometrdan yo‘l bosadilar va o‘n to‘rt arrob[53 - Arrob – 11 kilogrammga to‘g‘ri keladigan mahalliy og‘irlik o‘lchovi.] yukni ko‘rdim demaydilar.
Bir okeandan ikkinchi okeanga cho‘zilgan bu yo‘lda bitta ham karvonsaroy yo‘q. Sayohatchilar odatda qotirilgan go‘sht, murch sepib pishirilgan guruch va yo‘lda otib olingan qushlar bilan ovqatlanadilar. Tog‘larda jilg‘alardan, pasttekislikda ariqdan suv ichadilar. Suvga har bir sayohatchining yonidagi ho‘kiz shoxi – shiflda saqlanadigan romdan bir necha tomchi qo‘shiladi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, u yerlarda spirtli ichimliklarni kamroq iste’mol qilish kerak, chunki asablar o‘shasiz ham juda tarang bo‘ladi. O‘rin-ko‘rpa masalasiga kelsak, yo‘lda u faqat mahalliy egar – rekadodan iborat bo‘ladi. Bu rekado bir tarafi oshlangan, ikkinchi tarafi yungli qo‘y po‘stagidan – peliondan qilinadi va chiroyli gul tikilgan serbar ayil bilan xachir ustiga bog‘lanadi. Sayohatchi kechasi shu issiq pelionga o‘ralib yotib, bemalol uxlayveradi: undan hech qanday zax o‘tmaydi.
Bir vaqtlar juda ko‘p sayohat qilgan va mahalliy urf-odatlarga tez moslashib olishga odatlangan Glenarvan Chili kiyim-boshlarini kiyib oldi va hamrohlarini ham shunday kiyintirdi. Paganel bilan Robert – biri katta, biri kichik bu ikki go‘dak o‘rtasida teshigi bor keng plashch – chili ponchosidan boshlarini chiqarib, oyoqlariga toychoqning keyingi oyog‘i terisidan tikilgan etik kiyganlarida aytib bo‘lmas darajada quvonib ketdilar. Chiroyli egar-jabduq bilan yasatilgan xachirlarni bir ko‘rsangiz edi: arab so‘liqlari, metall bezaklar taqilgan yugan, chilvirdan eshilgan uzun jilov (u ayni vaqtda qamchin vazifasini ham bajaradi), bir kunlik oziq-ovqat g‘amlab qo‘yilgan guldor ajoyib alforxas – xurjunlar. Doim parishonxotir bo‘lgan Paganel bunday bezatilgan xachirga to minib olguncha undan bir necha tepki yeyishi ham gap emas edi. U doim birga olib yuradigan uzun durbinini yelkasiga osib xachirga minib olgach, oyog‘ini uzangiga tirab, o‘zini butunlay xachirning ixtiyoriga topshirib qo‘ydi; shuni ham aytib o‘tish kerakki, u bundan bir marta ham pushaymon bo‘lmadi. Robert esa xachir ustiga minib olishi bilanoq, o‘zining yaxshi chavandoz ekanini darhol ko‘rsatdi.
Yo‘lga chiqdilar. Havo juda yaxshi edi. Osmonda qilt etgan bulut ko‘rinmasa-da, kun issiq emas, dengizdan mayin shabada esib turadi. Kichkina otryad o‘ttiz mil janubdan o‘tadigan o‘ttiz yettinchi parallelga yetib olish uchun Talkaguano ko‘rfazining ilang-bilang qirg‘og‘idan tez ilgarilab bordi. Kuni bilan qurib qolgan botqoqlar o‘rnidan o‘sib chiqqan qamishlar oralab xachirlarni tez haydab bordilar, lekin kam so‘zlashdilar, chunki kemada qolganlar bilan xayrlashuvning taassuroti hali nari ketmagan edi. «Dunkan»ning o‘zi ufqda ko‘rinmay ketgan bo‘lsa ham, uning tutuni hali ko‘zga chalinib turardi. Paganeldan boshqa hamma jim, tirishqoq geograf ispan tilida o‘ziga-o‘zi savollar berar va o‘sha tilda yana o‘zi javob qaytarar edi.
Yo‘l boshlovchilarning boshlig‘i – katapats – ancha indamas odam edi; uning kasbi ham ortiqcha sergab bo‘lishni ko‘tarmasdi. U o‘z peonlariga deyarlik hech gapirmasdi. Peonlar o‘z vazifalarini juda yaxshi bilar edilar. Biror xachir to‘xtab qolsa, ular baqirib-chaqirib uni haydashar, agar bu ham yordam bermay, xachir o‘jarlik qilib turib qolsa, peonlar unga mohirlik bilan tosh otib haydar edilar. Ayili bo‘shashib ketsa yoki yugan chiqib ketsa, peon o‘z plashchini yechar va u bilan xachirning boshini yopib qo‘yib, ishni saranjomlardi, keyin xachir yana yo‘lga tushardi.
Xachir haydovchilar odatda nonushtadan keyin, ertalab soat sakkizda yo‘lga chiqadilar va kunduz soat to‘rtgacha yo‘l yuradilar, soat to‘rt bo‘lganda esa tunash uchun to‘xtaydilar. Glenarvan shu odatga binoan ish tutdi. Katapats to‘xtash uchun signal berganda ko‘pik sochib to‘lqinlanayotgan okean sohili bo‘ylab kelayotgan sayohatchilarimiz ko‘rfazning eng janubiy qismida joylashgan Arauko shahriga yaqinlashib qolgan edilar. Bu shahardan to o‘ttiz yettinchi parallel boshlanadigan yer – Karneyro qo‘ltig‘igacha g‘arbga qarab yana yigirma milcha yo‘l yurish kerak edi. Lekin Glenarvan yuborgan odamlar bu yerlarni juda sinchiklab tekshirib ketgani uchun sohilning bu qismini yana tekshirib o‘tirish ortiqcha edi. Shuning uchun ekspeditsiya Arauko shahridan to‘ppa-to‘g‘ri sharqqa yo‘l oladi, deb qaror qilindi.
Kichkina otryad shu shahardagi qovoqxonalardan birining hovlisida tunadi, qovoqxona ichkarisida tunash juda noqulay edi.
Arauko – Araukaniya degan kichkinagina davlatning poytaxti, bu davlatning territoriyasi hammasi bo‘lib uzunligi olti yuz kilometr va eni bir yuz yigirma kilometr maydondan iborat. Araukaniyada Chilining eng qadim xalqlari moluxlar yashaydilar. Ikkala Amerikada faqat shu mag‘rur va kuchli moluxlar qabilasigina chet ellarga bo‘ysunmagan. To‘g‘ri, bir vaqtlar Araukoni ispanlar bosib olgan edilar, lekin Araukaniya aholisi ularga bo‘ysunmadi[54 - Araukaliklar (o‘zlarini mapu-che deb ataydilar) – Chilining indeys aholisining asosiy qismini tashkil etuvchi xalq. Ispanlar kelgunigacha araukaliklar hozirgi Chilining butun hududiga tarqalganlar. Ularning bosqinchilar va mustamlakachilarga qarshi kurashi 300 yildan ortiq davom etgan. Hozirgi araukaliklar Markaziy Chilining janubiy qismida to‘plangan; ularning anchagina qismi rezervatsiyalarda yashaydi (Muharrir izohi).]. Hozir Chili chet elli bosqinchilarga qanday qarshilik ko‘rsatayotgan bo‘lsa, Araukaniya aholisi ham o‘sha vaqtda ispanlarga shunday qattiq qarshilik ko‘rsatgan edi. Hozir ham moviy osmondagi oq yulduz tasvir qilingan uning bayrog‘i poytaxtni mudofaa qiladigan mustahkamlangan tuproq qo‘rg‘on ustida hilpirab, Araukaniyaning mustaqilligidan darak berib turardi[55 - Ispan mustamlakachilari Araukaniyani bosib olishga muttasil harakat qilishgan, araukanlarni mamlakatning chetki viloyatlariga siqib chiqarishgan. 1773-yilda Ispaniya hukumati Araukaniyaning mustaqilligini rasman tan oldi. XIX asrning 80-yillarida u Chili tarkibiga qo‘shib olindi (Muharrir izohi).].
Kechki ovqat tayyor bo‘lguncha Glenarvan, Paganel va katapats tomi poxol bilan yopilgan uylar tushgan shahar ko‘chalarida aylanib yurdilar. Araukoda cherkov binosi bilan fransiskan monastirining xarobalaridan boshqa durustroq imorat yo‘q edi. Glenarvan «Britaniya» kemasi to‘g‘risida undan-bundan surishtirib ko‘rgan edi – foydasi bo‘lmadi. Paganelning zo‘r berib jon kuydirishiga qaramay, mahalliy aholidan hech kim uning tiliga tushunmadi.
Biroq Paganel bu yerlilar to Magellan bo‘g‘ozigacha araukan lahjasida gaplashadigan bo‘lganlaridan keyin, ular uchun ispan tili ham qadim yevropaliklar tilidek bir gap, deb o‘ziga o‘zi tasalli berdi. Shuning uchun Paganel o‘z qulog‘idan foydalanmadi, faqat ko‘zidan foydalanib, olimlarga xos zavq va mamnuniyat bilan har xil tipdagi moluxlarni tomosha qilardi. Erkaklar baland bo‘yli, qizg‘ish qora yassi betli, soqol qo‘ymaydigan kishilar edi: ularda chiqqan soqolni yulib tashlash odat edi. Ular sayohatchilarga ishonchsizlik bilan qarar edilar. Erkaklar tinchlik paytlarida nima qilishni bilmagan jangchilarga o‘xshab, bekorchilik bilan kun o‘tkazadiganday ko‘rinar edilar. Ayollar ro‘zg‘orga tegishli butun og‘ir ishlarni bajarar, shu bilan birga otlarni va qurol-yarog‘larni tozalashar, yer haydashar, o‘z xo‘jayinlari – erkaklar o‘rnida ov qilishar edi. Molux ayollari shuncha ishdan vaqt orttirib, yana poncho – feruza rangli milliy plashchlar tikardilar. Bunday bitta ponchoni tayyorlash ikki yilga cho‘zilar va bahosi yuz dollardan kam bo‘lmasdi. Umuman, moluxlar hali yovvoyilik urf-odatlarni saqlab qolgan, turmushi uncha qiziq bo‘lmagan xalq. Ularda odamzotga nimaiki illat xos bo‘lsa bor, lekin ular bitta juda yaxshi fazilatga ega, u ham bo‘lsa – ozodlikka muhabbat.
– Spartaliklarning xuddi o‘zi-ya! – deb takrorlar edi Paganel sayrdan qaytib kelib, ovqatlanar ekan.
Albatta, muhtaram olim ularga juda ortiqcha baho berib yubordi. Lekin u Arauko shahrida sayr qilib yurganda, uning fransuz yuragi qattiq-qattiq urganini bildirib, hamsuhbatlarini yana ham hayron qoldirdi. Mayorning, yuragingizning birdan bunday urib ketishiga sabab nima edi, deb bergan savoliga Paganel bu juda tabiiy, chunki yaqinginada mening vatandoshlarimdan biri Araukoniya taxtida o‘tirdi, deb javob berdi. Mayor u podshoning nomi nima edi deb so‘radi. Jak Paganel, u perigyolik eks-advokat, juda sersoqol ajoyib bir odam – janob de-Tonnen edi, deb g‘urur bilan javob berdi va janob de-Tonnen ham taxtdan tushgan qirollar «o‘z fuqarolarining ko‘rnamakligi» deb ataydigan holga uchradi, deb ilova qildi. Mayorning taxtdan quvilgan sobiq advokat to‘g‘risidagi bu gapni eshitib, jilmayib qo‘yganini ko‘rgan Paganel jiddiy ravishda, qirolning yaxshi advokat bo‘lishidan ko‘ra advokatning yaxshi qirol bo‘lishi osonroq deb ilova qildi. Paganelning bu so‘zlari hammaning qah-qah urib kulishiga sabab bo‘ldi. Keyin shu zahotiyoq hammalari Araukaniyaning sobiq qiroli Oreliy Antoniy I ning sog‘lig‘iga qadah ko‘tardilar.
Bir necha minutdan keyin sayohatchilarimiz o‘z poncholariga o‘ralib olgan holda dong qotib uxlab yotardilar.
Ertasiga ertalab soat sakkizda kichkina otryad o‘ttiz yettinchi parallel bo‘ylab sharqqa yo‘l oldi. Ilgarigi tartib bilan bordilar: karvon boshida madrila, eng keyinda peonlar. Yo‘l serhosil yerlardan o‘tardi: atrofda uzumzor bog‘lar, katta-katta podalar o‘tlab yurgan bepoyon yaylovlar uchrab turdi. Lekin borgan sari atrof bo‘m-bo‘sh bo‘la bordi. Ahyon-ahyonda butun Amerikaga mashhur bo‘lgan, yovvoyi otlarni o‘rgatuvchi hindlarning chaylasi – rastreadoreslar yoki hozir biroz sayoq hindga boshpanalik xizmatini o‘taydigan bo‘lib qolgan sobiq pochta stansiyasi uchrab qolardi. Shu kuni sayohatchilarimizning yo‘lini ikki daryo to‘sib chiqdi, bular Rake va Tubal daryolari edi, lekin katapats ikkala daryodan ham kechuv joyi topdi va sayohatchilar daryoning narigi sohiliga o‘tib oldilar. Ufqda borgan sari yaqqollashib va shimol tomonga qarab tizilib ketgan cho‘qqilari aniq-ravshan ko‘rinib, Kordiler tog‘ tizmalari yastlanib yotardi. Lekin bu hali yangi dunyoning bahaybat gavdasini tutib turgan umurtqaning pastki bo‘g‘inlari edi, xolos.
O‘ttiz besh mil yo‘l bosib o‘tgach, soat to‘rtda sayohatchilarimiz qirning o‘rtasida o‘sgan baland mirta chakalakzoriga yetib kelib, dam olishga to‘xtadilar. Xachirlarni jilovdan chiqarib, egarlarini olib, qo‘yib yubordilar, jonivorlar darhol o‘zini yaylovdagi qalin barra o‘tga urdi. Chiroyli gullar tikilgan xurjun – alforxaslardan odatdagi safar ovqati, go‘sht bilan gurunch olib yedilar. Ovqatdan keyin sayohatchilar qo‘y terisidan tikilgan pelionlarga o‘ralib, boshlari tagiga yostiq o‘rniga rekado – egarni qo‘yib, yangitdan kuch to‘plash uchun qattiq uyquga ketdilar. Kechasi bilan katapats va peonlar galma-galdan navbatchilik qildilar.
Havo yaxshi bo‘lgani uchun ekspeditsiyaning barcha ishtirokchilari, hatto Robert ham, o‘zlarini juda yaxshi his qilardilar. Hamon bu sayohat shunchalik yaxshi boshlangan ekan, uning yaxshi natijalar bilan tugashiga umid qilaverish kerak edi.
Ertasiga yana shitob bilan yo‘l bosib, eson-omon Rio-Bell ostonalaridan o‘tdilar, kechqurun ispan Chilisi bilan mustaqil Chilini bir-biridan ajratib turadigan chegara – Rio-Biobio daryosi qirg‘og‘ida to‘xtashganida Glenarvan ekspeditsiya yana o‘ttiz besh mil yo‘l bosdi, deb yo‘l daftariga yozib qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Tevarak-atrofda o‘zgarish bo‘lgani yo‘q. O‘lka juda serhosil bo‘lib, atrofda juda ko‘p amarilislar, binafsha daraxtlari, bangidevona va tilla rang gul ochib kaktuslar o‘sib yotardi. Chakalaklarda allaqanday yirtqich hayvonlar yashirinib yurar, ular orasida otselot – yovvoyi mushuklar ko‘rinib qolardi. Qushlar ko‘p emas edi: goh-gohida biror qarqara, boyqush yoki lochin changaliga tushib qolmaslik uchun qochib ketayotgan mayna yo chomga ko‘rinib qolar edi. Yerli xalq deyarlik uchramadi. Ahyon-ahyonda hindular bilan ispanlarning qoni aralashib dunyoga kelgan biror guassos yalang oyog‘iga taqib olgan katta shporni otining qonab ketgan biqiniga niqtab, soyadek lip etib o‘tib qolardi. Yo‘lda ekspeditsiyani qiziqtirgan masalada surishtirib biror narsa bilsa bo‘lguday hech jon uchramadi. Lekin Glenarvan bunga ko‘nikib qoldi. U kapitan Grantni asir qilgan hindular uni Kordiler tog‘ining narigi tomoniga olib o‘tib ketganlar, demak, uni qidirish ishlari tog‘ning bu tomonida emas, balki pampaslarda natija beradi, deb o‘zini ishontirishga tirishar edi. Demak hozircha sabr qilish va tez sur’atlar bilan yo‘l bosish kerak.
17-oktabrda odatdagi vaqtda va odatdagi tartib bilan yo‘lga chiqdilar. Robert uchun bu tartibni saqlab yurish qiyin edi. Tinib-tinchimagan bola o‘z xachirini haydab hadeb madriladan oldinga o‘tib ketmoqchi bo‘lar, faqat Glenarvanning jiddiy qichqirishigina uni qaytarib qolardi.
Atrof o‘z tekisligini yo‘qota bordi. Tez-tez uchrab turgan adirlar va sharillab oqayotgan riolar, ya’ni soylar tog‘ning yaqinligidan darak berardi. Paganel tez-tez kartaga qarar, yo‘lda uchragan soylardan birontasi kartaga tushirilmagan bo‘lsa – bunday hol esa ko‘p uchrab turardi – geografiya olimining qoni qaynab, xunobi oshib ketardi.
‒ Oti yo‘q soyning huquqsiz odamdan hech farqi yo‘q! – derdi u, jahli chiqib. – Geografiya qonuni uchun u yo‘q narsa.
Shu sababga ko‘ra olimimiz ismsiz soylarga hech tortinmay ot qo‘yar, qo‘yganda ham juda jarangdor qilib ispancha ism qo‘yardi-da, darhol qo‘lidagi kartaga kiritardi.
‒ Zap til ekan-da! – deb takrorlar edi Paganel. – Juda ham ohangdor va jarangli-a! Xuddi metalldan quyilganga o‘xshaydi! Imonim komilki, bu tilning tarkibi qo‘ng‘iroq quyiladigan bronzaga o‘xshash, yetmish sakkiz qismi mis-u yigirma ikki qismigina qalayi.
‒ Lekin o‘zingiz ispan tilini o‘rganyapsizmi? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Bo‘lmasam-chi. Faqat talaffuzimning mazasi yo‘q! Shunisi chatoq!
Shundan keyin Paganel sira ruxini tushirmay ovozini baland qo‘yib, ispan tilining talaffuzi bilan kurashishga tushib ketar, lekin bu geografik kuzatishlar olib borishiga sira xalaqit bermas edi. Bu sohada u hayron qolar darajada kuchli bo‘lib, albatta, bu borada hech kim uning oldiga tusha olmasdi. Glenarvan bu o‘lkaning biror xususiyati to‘g‘risida katapatsdan biron narsa so‘rab qolguday bo‘lsa, geografiya olimi, doim yo‘l boshlovchidan ilgariroq javob berar edi. Katapats unga juda hayron bo‘lib qarardi.
Shu kuni kunduz soat ikkilarda otryad allaqanday bir yo‘lni kesib o‘tdi. Tabiiyki, Glenarvan katapatsdan bu yo‘lning nomini so‘radi, xuddu shunday tabiiy ravishda unga Jak Paganel javob berdi:
‒ Bu Yumbeldan Los-Anjelosga olib boradigan yo‘l.
Glenarvan katapatsga qaradi.
‒ To‘ppa-to‘g‘ri, – deb tasdiqladi katapats, so‘ng geografdan so‘radi: – demak, siz bu yerlardan o‘tgan ekansiz-da?
‒ Albatta! – deb javob berdi Paganel tamomila jiddiy.
‒ Xachirdami?
‒ Yo‘q, kresloda.
Katapats uning gapiga tushunmadi shekilli, yelkasini qisib qo‘ydi-da, otryad boshidagi o‘z joyiga ketdi.
Kechqurun soat beshda Loxa shaharidan bir necha mil naridagi u qadar chuqur bo‘lmagan bir darada tunashga to‘xtadilar. Bu kechani sayohatchilar serra etaklarida, ya’ni Kordiler tog‘larining dastlabki pog‘onalaridan birida o‘tkazdilar.
O‘n ikkinchi bob
O‘N IKKI MING FUT BALANDLIKDA
Chilidan o‘tishda safar shu paytgacha hech qanday qiyinchiliksiz davom etdi. Lekin endi tog‘ sayohati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha qiyinchiliklar va xavflar bir yo‘la uchray boshlashi kerak edi. Tabiiy qiyinchiliklar bilan kurash boshlanmoqda edi.
Yo‘lga chiqishdan oldin muhim bir qarorga kelish, ya’ni keyinchalik belgilangan yo‘ldan og‘ib ketmaslik uchun Kordilerdan qaysi yo‘l bilan oshib o‘tishlarini aniqlab olish kerak edi. Katapatsning fikrini so‘rashdi.
‒ Men Kordilerning bu qismida xachir bilan o‘tish mumkin bo‘lgan faqat ikkita dovonni bilaman, – deb javob berdi u.
‒ Siz Valdivia Mendosa ochgan Arika dovonini nazarda tutyapsiz, shundaymi? – deb so‘radi Paganel.
‒ Ha.
‒ Ikkinchisi, Viarika dovoni to‘g‘rimi?
‒ To‘ppa-to‘g‘ri.
Lekin bu dovonlarning bittasi ham bizga to‘g‘ri kelmaydi, do‘stim, nega desangiz ulardan biri bizning yo‘limizdan ancha shimolda, ikkinchisi esa ancha janubda.
‒ O‘zingiz boshqa bir yo‘l ko‘rsatolmaysizmi? – deb so‘radi mayor geografiya olimidan.
‒ Ko‘rsata olaman, – dedi Paganel, – men Antuko vulqoni yonidan o‘tadigan 37°3’ janubiy kenglikdagi yo‘lni nazarda tutaman, u bizning yo‘limizdan taxminan yarim graduscha chetdan o‘tadi. Yana tag‘in, u nihoyati yetti ming fut balandlikdan o‘tadi.
