‒ Siz shu kemaning styuardi bo‘lasizmi?
‒ Ha, ser, lekin men sizni…
Lekin noma’lum yo‘lovchi uning so‘zini birdaniga shart kesdi:
‒ Men oltinchi kayutadagi yo‘lovchiman, – dedi u.
‒ Oltinchi kayuta yo‘lovchisi? – deb takror so‘radi Olbinet.
‒ Ha, ha! Sizning ismingiz nima?
‒ Olbinet.
‒ Gap bunday, do‘stim Olbinet, – dedi oltinchi kayutali notanish kishi, – menga biroz ovqat bersangiz bo‘lardi, lekin tezroq. Men o‘ttiz olti soatdan beri og‘zimga hech narsa olganim yo‘q, to‘g‘rirog‘i, men o‘ttiz olti soat qimir etmay uxladim, bu esa Parijdan Glazgoga hech qayerda to‘xtamay yetib kelgan odam uchun yo‘l qo‘yiladigan narsa. Aytingchi, bu kemada nonushta soat nechada bo‘ladi?
‒ To‘qqizda, – deb javob berdi hech o‘ylamasdan Olbinet.
Notanish kishining soatga qaragisi kelib qoldi, lekin bu ancha vaqtni oldi, chunki u soatini faqat to‘qqizinchi cho‘ntagidan topdi.
‒ Juda soz. Lekin hali sakkiz ham bo‘lmapti-ku! Unday bo‘lsa, Olbinet, nonushtagacha menga biskvit bilan bir stakan cherri bera turing – ochimdan o‘lar holdaman.
Olbinet hech narsaga tushunmay, unga quloq solib turar, notanish kishi esa bir mavzudan ikkinchiga o‘tib to‘xtovsiz gapirar edi.
‒ Xo‘sh, kapitan qani? Hali turgani yo‘qmi? Uning yordamchisi-chi? U ham uxlab yotibdimi? – deb bidirlardi notanish kishi. – Baxtimizga, havo ochiq, shamol orqadan esmoqda, kema juda yaxshi suzib bormoqda.
Xuddi shu payt yutdagi zinadan Jon Mangls chiqib keldi.
‒ Kapitan mana shu kishi bo‘ladi, – dedi Olbinet.
‒ Oh, juda baxtiyorman! – dedi notanish kishi. – Siz bilan tanishganimga juda xursandman, kapitan Berton!
Jon Manglsning hayronligi cheksiz edi. U o‘zini kapitan Berton deb ataganlari uchungina emas, balki o‘z kemasida butunlay noma’lum odamning paydo bo‘lib qolganidan ham hayron edi.
Notanish kishi esa hamon shirin so‘zlarni yog‘dirib tashlamoqda edi:
‒ Qo‘lingizni qisishga ijozat bersangiz, – dedi u. – Buni bundan uch kun oldin qilmaganimga sabab, safarga chiqish oldidan hech kimni bezovta qilmay deb o‘ylaganimdan edi. Lekin bugun men siz bilan tanishish sharafiga erishganim uchun behad xursandman, kapitan.
Jon Mangls ko‘zlarini katta ochib, hayronlik bilan goh Olbinetga, goh notanish kishiga qarar edi.
‒ Mana, tanishib ham oldik, bundan buyoq qadrdon do‘st bo‘lamiz, qimmatli kapitan, – deb so‘zida davom etdi notanish kishi. – Keling, endi u yoq-bu yoqdan otamlashaylik. Aytingchi, siz o‘z «Shotlandiya»ngizdan mamnunmisiz?
‒ Qaysi «Shotlandiya» to‘g‘risida gapiryapsiz? – deb so‘radi nihoyat Jon Mangls.
‒ Siz bilan bir ketayotgan «Shotlandiya» paroxodi to‘g‘risida-da. Ajoyib kema. Menga uning tashqi sifatlarini ham, uning hurmatli komandiri ajoyib kapitan Bertonning yuksak axloqini ham rosa maqtashdi. Ha, aytgandek, siz jasur Afrika sayyohi Bertonning qarindoshi emasmisiz? Agar shunday bo‘lsa, mening qizg‘in tabriklarimni qabul etgaysiz.
‒ Ser, men sayyoh Bertonning qarindoshi ham emasman, kapitan Berton ham emasman, – deb javob berdi Jon Mangls.
‒ Ha-a… – dedi cho‘zib notanish kishi, – demak, men kapitan Bertonning yordamchisi mister Berdnes bilan gaplashayotgan ekanman-da-a!
‒ Mister Berdness dedingizmi? – deb takror so‘radi Jon Mangls.
U endi masalaga tushuna boshlagan, lekin qarshisidagi kishining qanday odam ekanini: biror ahmoq odammi yo shunchaki devonatabiat kishi ekanini aniqlay olmay turgan edi. Yosh kapitan bu masalani endi uzil-kesil hal qilmoqchi bo‘lib turgan ediki, palubaga Glenarvan, uning rafiqasi va miss Grant chiqib kelishdi.
Notanish kishi ularni ko‘rib, qichqirib yubordi:
‒ A, yo‘lovchilar! Juda soz! Mister Berdnes, meni ular bilan tanishtirib qo‘yarsiz deb umid qilaman…
Ammo o‘zi Jon Manglsning tanishtirishini ham kutmay bemalol yurib, o‘rtaga chiqdi.
‒ Missis… – dedi u miss Grantga. – Missis… – dedi u Elenga. – Ser… – deb qo‘shib qo‘ydi u Glenarvanga qarab.
‒ Mister Glenarvan, – deb tanitdi Jon Mangls.
‒ Ser, – deb davom qildi notanish kishi, – sizlar bilan o‘zim tanishayotganim uchun kechirim so‘rayman, lekin, o‘ylashimcha, dengizda nazokat qoidalaridan biroz chetga chiqilsa ham zarari bo‘lmasa kerak. Umidvormanki, biz tez do‘stlashib ketamiz va bu xonimlar bilan birga «Shotlandiya» kemasidagi safarimiz ham ko‘ngilli, ham qisqa ko‘rinadi.
Na Elen, na miss Grant bunga javob berishga so‘z topolmadilar. Ular bu notanish kishining «Dunkan» palubasida qanday paydo bo‘lib qolganiga sira tushunolmas edilar.
‒ Ser, – deb unga murojaat qildi Glenarvan, – men kim bilan suhbatlashish sharafiga muyassarman?
‒ Parij geografiya jamiyatining sekretari, Berlin, Bombay, Darmshtadt, Leypsig, London, Peterburg, Vena, Nyu-York geografik jamiyatlarining korrespondent a’zosi, shuningdek qirollikning sharqiy Hindistondagi geografiya va etnografiya institutining faxriy a’zosi Jak-Eliasen-Fransua-Mari Paganel. Qarshingizdagi kishi o‘z kabinetida o‘tirib yigirma yil ishlagandan keyin, nihoyat geografiya fani bilan amalda shug‘ullanishga qaror qilib, buyuk sayyohlarning ilmiy asarlarini bir butun asarga birlashtirish maqsadida hozir Hindistonga jo‘nab ketyapti.
Yettinchi bob
JAK PAGANEL QAYERDAN PAYDO BO‘LDI-YU, QAYERGA KETAYOTGAN EDI
Geografiya jamiyatining sekretari, aftidan, juda yoqimtoy odam edi, chunki u yuqoridagi gaplarini g‘oyat nazokat bilan so‘zladi. Endi Glenarvan ham uni tanib qoldi: Jak Paganelning hurmatli ismi unga yaxshi tanish edi. Uning geografiyaga oid asarlari, geografiya jamiyatining byulletenlarida bosiladigan eng yaxshi kashfiyotlar to‘g‘risidagi dokladlari, deyarlik butun dunyo bilan xat olishib turishi – bularning hammasi Paganelni Fransiyaning eng ko‘zga ko‘ringan olimlardan biri darajasiga ko‘targan edi. Shuning uchun Glenarvan o‘zining kutilmagan mehmoniga samimiyat bilan qo‘l cho‘zdi.
‒ Endi, siz bilan tanishib olganimizdan so‘ng, janob Paganel, sizga bitta savol berishga ruxsat etsangiz, – dedi u.
‒ O‘nta savol bersangiz ham mayli, ser, – deb javob berdi Jak Paganel, – siz bilan suhbatlashish menga xush yoqadi.
‒ Siz kemaga bundan ikki kun oldin kechqurun chiqqansiz, shundaymi?
‒ Ha, ser, ikki kun oldin, kechqurun soat sakkizda. Poyezddan tushdim-u o‘zimni kebga[36 - Keb – bir otli izvosh.] urdim, kebdan tusha solib esa, to‘ppa-to‘g‘ri «Shotlandiya»ga chiqdim, hali Parijda ekanimizdayoq oltinchi kayutaga bilet buyurib qo‘ygan edim. Tun qop-qorong‘u edi. Men palubada hech kimni ko‘rmadim. O‘ttiz soatli yo‘l yurib, juda charchagandim, buning ustiga dengiz kasaliga mubtalo bo‘lmaslik uchun kemaga chiqqach, darhol yotib uxlash va dengiz sayohatining dastlabki kunlarida krovatdan turmaslik kerakligini bilardim, shu sabablarga binoan darhol kayutaga kirib yotib uyquga ketdim. Sizni ishontirib aytamanki, sof vijdon bilan rosa o‘ttiz olti soat qimirlamay uxladim!
Endi uning hikoyasini tinglab turganlarga Jak Paganelning «Dunkan»da qanday paydo bo‘lib qolgani ravshan bo‘ldi. Fransuz sayyohi qorong‘uda yanglishib, kemada deyarlik hech kim yo‘g‘ida «Dunkan»ga chiqib qolgan. Hamma gap oydin bo‘ldiqo‘ydi. Lekin o‘zi tushib qolgan kemaning nomini va qayoqqa ketayotganini bilgandan keyin geografiya olimi nima deyarkin?
‒ Janob Paganel, demak, siz Kalkuttaga borib tushmoqchisiz va quruqlikdagi sayohatingizni o‘sha yerdan boshlamoqchisiz, shundaymi? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Ha, ser. Men shu vaqtga qadar Hindistonni ko‘rishni orzu qilardim. Mana, nihoyat men ko‘ngildagi orzularimga yetadigan bo‘ldim!
‒ Demak, janob Paganel, siz Hindiston o‘rniga boshqa mamlakatga borib qolishga rozi bo‘lolmasdingiz, shundaymi?
‒ Bunga men rozi bo‘lmasdimgina emas, juda xafa ham bo‘lardim, chunki mening Hindiston general-gubernatori lord Sommerset nomiga yozilgan tavsiyanomalarim bor, buning ustiga geografik jamiyat menga vazifa topshirgan, men uni bajarishim kerak.
‒ Ha-a! Demak, vazifa topshirilgan deng?
‒ Ha, menga bitta foydali va juda qiziq ekspeditsiya tashkil qilish topshirilgan; ekspeditsiyaning plani mening olim do‘stim va hamkasabam janob Viven de-Sen-Marten tomonidan tuzilgan. Bu planga muvofiq men aka-uka sayyoh Shlaginvaytlar, polkovnik Vou, Vebb, Xodjon, missionerlardan Xuk va Gabe, Murkroft, Jyul Remi va ko‘pgina boshqa sayyohlarning izidan borishim kerak. Men 1846-yilda missioner Krik amalga oshirolmay qolgan vazifani bajarmoqchiman, ya’ni Himolay tog‘larni shimoliy tomonidan aylanib o‘tib, bir ming besh yuz kilometrli masofada Tibetni suv bilan ta’minlab turadigan Yaru-Dzangbo-Chu daryosining oqimini tekshirmoqchiman. Nihoyat, men bu daryoning Assamadan shimolisharqda Bramaputra daryosi bilan qo‘shilish-qo‘shilmasligini aniqlamoqchiman. Hindiston geografiyasi uchun g‘oyatda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bu masalani hal qilib bergan sayyohga esa oltin medal berilishi aniq.
