Книга Лаьмнаша ца дицдо - читать онлайн бесплатно, автор Магомет Абуевич Сулаев. Cтраница 2
bannerbanner
Вы не авторизовались
Войти
Зарегистрироваться
Лаьмнаша ца дицдо
Лаьмнаша ца дицдо
Добавить В библиотекуАвторизуйтесь, чтобы добавить
Оценить:

Рейтинг: 0

Добавить отзывДобавить цитату

Лаьмнаша ца дицдо

Кхуззара Яьссин чу а кхиссалуш, дIо айми чохь луьйчуьра хIорш беран хенахь, шайн гIодайукъах туьтанаш а йоьхкий. Аьхка моллайарех, йа куьлланах ловзура, Iай салазаш хоьхкура дIо басех чу… Цкъацца дехьарчу берда тIерачу, хIинца а дIо гучу, можачу саз–лаьттан борзана хьежош, нийсалгIа секх-Iодмашца пхерчий, йа телат-Iода овголгаш кхуьссура. Тавсолтин куьггий, бIаьрсай тулура даима… Ма хаза хуьлура хIетахь кху хин йистехь!.. ХIетахьлера шайн бераллин гIовгIа хIинца а, дикка ладоьгIча, цу Яьссин тулгIешца йуха а схьахезаш санна хетара Тавсолтина.

ТулгIенийн кхесах хьаьрчина, ломан чIожахула йедда дIайахара жималла. ТIаккха… ТIаккха… граждански тIом хилира: Эскинойхь дIаловчкъийна болу, Гикалос кхуза хьажийна оьрсийн накъостий а, Орджоникидзес ГIалгIайчуьра кхарна орцах бахкийтина партизанаш а дIабеха баьхкира кIайнаш. ДIа-м ца белира, лур а бацара. Шериповс ваийтина векал хьалха а волуш, Яьссица лакхахь, ЧIап-ломан хьаьвхехь, боданечу варшахь тIелетира xIopш кIайчарна. Де-буьйса делира саццаза тIом беш, дуьйлучу герзаша гонаха бурко хIоттийна. ТIаьхьо дохк дукъделча, шура кхагарйоьлча санна, молханан хьожанна тIуьна къахь хIоьттира. Сатоссуш гIаьттинчу эсаран мохан а ницкъ ца кхечира дохк дIасадаржо. Бодашкахь санна, вовшашна тIеттIа Iитталора. ХIетахь, аьрру гIoгIax топ кхетта, говрара кху хи чу вуьйжира Тавсолта, амма тулгIеша, мелхо а, ницкъ белла, буха ца вохуьйтуш, дIо «Гомаш-кхера» болчухьа вадийна, бердан йисте а кхоьссина, лечуьра ваьккхира xIapa. Бакъду… Тавсолтин цхьаъ бен воцу жимаха ваша, ломахь цIейаххана вогIу илланча Iалсолта, накъостех хаьддачохь, вер хилира кхузахь. Кху хих ваьккхина, халла цIакхачийна, дIавоьллира и йуьртан кешнашка, леккха хIоллам а бугIуш…

Вехха лаьттира Тавсолта ЦIечу-бердан йистехь Яьссига ладоьгIуш, цуьнца хIетахьлерачу хих цхьа а цинц бацар шерра хуъушехь а, хIетахьлерраниг и хеташ. Даккхийчу чхернаш тIоьхула кхиссалуш, цхьанхьа-м дIакхача сихйелла, акха кой санна, хьере хахкайелла йоьлхура тулгIеш.

Тавсолта эххар, доккха са а даьккхина, кIадделлачу бIаьргашца, шарйеллачу йуьхьанца цIехьа волавелира. Пapггlaт вогlуpa иза.

Цуьнга ма-хьаьжжи, хаалур дацара и мича хенара ву. Цуьнан цIоцкъамаш, коьллаш санна, даьржина, Iаьржа а, стаммий а дара, кIелхьара схьакъеда, вуьшта а таьIна бIаьргаш гуттар Iаьржа хоьтуьйтуш, амма доцца дитина маж-мекх, йис йиллина кондарш санна, дикка сирделлера. Месашна гIина дуьллучех а xIapa вашацара: «Шена а хуург, Далла а гуш дерг, нахах лачкъийна а хIун до?» – олура цо. Цуьнан йуьхьан таьIано-кIайн цIена чкъор, нийса марий гинчо, билггал, хаза ву а эр дара цунна, и буьрсо ца хьежахьара. Аз а цуьнан стоммо декара: астагIa воллушехь тIехьаьжча заьIапа а ца хетара Тавсолта, дегI цо гуттар а айина лелорна. Данза дисина дуккха а гIуллакхаш долчух тера, даим гIайгIане хеталора цуьнан йуьхь, садоIучу хенахь а тIехь. Амма мукъачу хенахь меллаша хетало Тавсолта, болх беш, хийцалой, каде хуьлура.

Колхозехь бешлелорхочун болх дика дIакхехьарна гуттар «Сийлаллин уьн» тIехь хуьлуш йара Тавсолтин цIе. Йуьртан а, районан а куьйгалхоша йукъараллин гIуллакхаш а, бIобулуш, тIедохкура цунна, цо доггах уьш кхочушдарна. Оьрсийн мотт ледара хаахь а, нохчийн мотт говза буьйцура цо, метт-меттахь шира дешнаш а, хаза кицанаш а далош.

Иштта вара Тавсолта. Амма оцунна йуххехула цу йуьртахь массарел а чIогIа Iадаташ лорург а вара иза: Тавсолтас Iадаташ къонахаллин а, оьздангаллин а бух лорура: «Дика а, хьекъале а ду Советан Iедал… Цкъа а хьалхенгахь хилла а йоцу маьхза больницеш йехки, некъаш шорди, туьканаш лам чу кхачий, берашна детсадаш йаржий, мах ца боккхуш доьшуьйту ламанхошка… Бакъонашца а оьрсашца дIанисди… Дукха ду диканиг… Амма цхьаннах ца кхета-кх со: оццул хьекъале а, нийса а долу xlapa Iедал хIунда ца тов-те динций, Iадатций? Царах оьздингаллий, эхь-бехккий адамашлахь мелхо а чIагйо!.. Ткъа хIинца-х гуш ма ду, зударий мел хецабелла богIу… И дика дац»,– шен ойла йора Тавсолтас. Цуьнга хаьттича, мичахь мегар дара: кIанте йоIа куьг далар! Уьш цхьана ловзар! Зударий кино бахар! Йа… «коьртахь йовлакх а доцуш, мехкарий божаршца цхьаьна уьдуш хьийзар!» ЦIеххьана иза йуха дагадеана, йуьхь кхохкийна, хIинцале нахана хьалха ша йуьхьIаьржа хIоьттинарг лерина, шен йоIана оьгIазвахана, хIинцца кIадделла бIаьргаш йуха а, гуттар санна, деккъа лепадеш, болар цIехьа сихдира Тавсолтас…


* * *

НеI йиллина, Тавсолта цIеххьашха чувелира: школера цIа даьхкина бераш чохь дара, йуург кечйеш пеша уллохь Нурбика а хьийзара.

Чохь, башха хьал дацахь а, гуттар санна, цIена а, самукъане а хетара. Чу ма-велли, дуьхьаларчу пенах, шина кора йуккъехь, кхозура, кепка а тиллина, пиджака тIехь цIен бант а лепаш, сирла велакъежинчу Ленинан портрет. Аьрру агIорчу пена тIера схьахьоьжура, салтин чоа а дуьйхина, чета куьг диллина, сапаргIат лаьтта Сталин. Дехьа чохь, йиллинчу неIарехула гора соне оьллина имаман Шемалан сурт. Стоьла йуххехь книжкина тIехьоьжуш Iен Дауд, сихха кIужал хьулйеш, лаба дIа а тиллина, дегI нисдеш хьалагIаьттина, дена тIе вахара, цуьнгара схьаэцна белхан гIирсаш чохь болу тIоьрмиг а, Iасанан метта лело гIаж а дIаоьллира неIарна тIехьа боллучу дечиган хьостамах. Чу нуй хьоькхучу Селитас, коьртара белшаш тIе деъна йовлакх сихха дIанисдира. Нурседа этажерки тIерачу куьзгана хьоьжуш лаьттара шен кочара цIен галстук нисйеш, коьртахь йовлакх а доцуш. И гина Тавсолта, гомо Нурбике а хьаьжна, вист ца хуьлуш, дехьа чу вахара. Цо гуттар а зуда йора бехке, берашкара даьллачунна а, тIе, берашца эвхьазаваларх ларлуш, царна догIу дов а цо зудчуьнгахула дора. Цу сохьта кхетта Нурбика тIечевхира йоIана чIоггIа, дехьарчу хIусамдена а хозуьйтуш:

– Делан дуй гIо хьох! ШайтIан ког! Латта а лаьттий кхин эхь ца хеташ! Мосазза аьлла хьоь… ДIатилла и йовлакх, йилбаз!..

Нурседас косынка дIатиллинчул тIаьхьа а, майрчунна хьалха бехказа йала гIертачу Нурбикас кхин тIе а барт беттара йоIана, кхано шена цIийндегара хинйолу йаппарш йаййан лууш:

– Лачкъаза дисина шайтIа!.. Хьо адам делхьара, и бIаьргаш сел сийна хир бацарий хьан-м!..

Нурседина, ша оьгIаз мосазза йаха а, изза олура Нурбикас. Амма, цуьрриг а дегабааме йоцу Нурседа, хIинца а, гуттар санна, шен хьаьрса чIаба ластош, сиха дIа а йирзина, йелакъежира: Нурбикин бIаьргаш а ма дара сийна! Массарна а гуш: сирла хьаьрса Нурседа цIена шен нана йара! Бакъду, амал дениг кхаьчнера цунна. Ткъа тIехула дех тера, бIаьрг-цIоцкъам а Iаьржа долу, цу шиннах хазах йолу Селита дог кIеда хиларехь ненах тера кхиънера. Маццах и жима йолуш, кертарчу кхура тIе хиъна къоркхокха Тавсолтас, шалго-топ тоьхна, чубаийтича, йоьлхуш чуйеанера Селита и йишига дийца.

– Ткъа йелха хIунда йоьлху хьо! Цо котамна урс хьаькхча а ца йоьлхий хьо?.. И хIун тоьлу котамал? – ца йешира жимахйерг.

– Котам… иштта эсала йац.., – аьллера Селитас, къурдаш а деш. Селита аьнгалхех а кхоьрура. Нурседас-м коган кIажица хьоший йоьра и, ма-гиннехь. Селитин тайнагех самукъадолура, ткъа Нурседина бинжолаг безара. Шайн дов даьлча, хIетахь дуьйна жимахйолчо тIехтухура Селитина: «Эсала котам», – олий. Жима йолуш дуьйна а, аьрга хьач санна, муьста дош оьккхуьйтура Нурседас. Амма дас ца могуьйтура цхьаъ вукхунна лер, къаьсттина – жимахниг воккхахчунна: «Чуьра дуьйна доладо стеган сий», – олура цо. Цо аьлларг кхочушхила а дезара: и доьзалан да вара. Амма кертал чоьхьа долу цIийнан дукъ дерриг Нурбикин йаьIни тIехь Iуьллура: сатоссуш гIоттий, xIyсамдена хьалха тас, гIумгIий а хIоттадой, араэккхий, хи дохьура; котамашна борц тосура, узий, йетт дIалоллура. Йуха чуйогIий, майра балха вахале йуург лой, бедар кечйой, цуьнан гIуллакхийн кхачо йора. Цул тIаьхьа, дузадой, бераш школе дIа а хьовсадой, чуьра гIуллакхаш дан йолалора. ТIаккха уьйтIа девзиг хьокхура, массо а хIума шен метте дIанисйеш. Кертара гIуллакхаш дина йаьлча, Нурбика, кIел миндар а буьллий, тIаргla къажбан уча охьахуура. Цо ша йора шайна Iаьнан йовха пазаташ, каранаш, Тавсолтин окхеш а. ЦIахь а, колхозехь а сарралц хьийзара Нурбика и, шен дехий пхьуьйшаш долу, хьорканашна тIе хIутту йеха коч а йухий, лаг хьулдеш тIеуззий, шен тиша кортали а туьллий.

Цкъа а ца гора и когахь пазаташ йоцуш а: йерзина настарш эхьар маьттаза лорура Тавсолтас. Садайча, массо гIуллакхаш дIадерзадой, Тавсолта волчу а хIуттий, ша кхин цунна ца оьшийла хиъчий бен метта ца йолура иза. Цундела, Нурбика даима йекъна йара, амма Тавсолтас: «ХIумма а дац, жIаьлин даьIахк санна, чIогIа йу!» – олий, хастайора и.

Бакъдолуш, йуьртахь а ша саннарш дукха хир боцуш, беркате хIусамнана йара иза. И Тавсолтина а хаьара. ХIетте а, йиллина ладоьгIуш, йулайелла хила дезара цуьнан: данза диснарг сиха гора Тавсолтина. Цкъа а ца хаьара и муьлхачу агIорхьара тIекIирлур ву.

Тавсолтас ша дан дагалаьцна дов цу сохьта ца дора: массо а хIуманна шен меттиг хоржура цо. ХIинца а пхьор диъна довллалц тIаьхьатеттира цо шен къамел. Нара тIехь дIанисвеллачу хIусамдена шенна хьалха кхача а хIоттийна, Нурбикас берашна стоьл тIе йуург охьайуьллушехь, цхьаммо-м неI туьйхира.

– Мегар дуй? – схьахезира оьрсийн зудчун аз. НеI ма-туьйххи а, и мила йу хиъначу Нурседас, хьаьдда йахана, неI схьа а йиллина, Анна Львовна чуйелира:

– Суьйре дика хуьлда шун!

Массара, хьала а гIевттина, хазахетарца тIеийцира хьаша. Нурседас, тIекхетта схьа а эцна, соне хьалаоьллира цуьнан плащ.

– Марша йогIийла, Ана! Хьо ма дика йеа!.. Охьахаа, хIума йаа тхоьца! – элира Тавсолтас, сирла вела а къежна, оьрсийн а, нохчийн а дешнаш эдеш: Анна Львовна, стоьла йуххе берашца а ца хууш, нара тIе, Тавсолтица хиира, ша деанчу гIуллакхна мелла а оцуьнца а бух кечбеш.

Йуучух йукъах а девлла, бераш цу сохьтта, хьешана пapгlaто йуьтуш, арадовла гIоьртира, амма Анна Львовнас, дега дехна, чохь совцабайтира уьш. Нурседа, гирз даьлча санна, шен гIанта тIехь дIасахьера: иза кхоьрура, хIинца, ша а йолчохь, Анна Львовнас и гIуллакх дийца долийча, шен айкхйалар а гучудаларна.

Школера ма-йаллара, йуучух кхета ца кхиош, схьайеанчу Анна Львовнас дезаш дуура, тIера Iаь гIуьтту, чомехь кечдина жижиг-галнаш, нохчаша санна, уьш саьрамсекхан берамала а Iуттуш, йукъ-кара чадица тIе чорпа а молуш. И къаьсттина хазлора Нурбикина. Хьешана йела а къежна, товхана йуххехь лаьттара иза, йуург тIе а йуьллуш. Амма ша охьа ца хуура. Анна Львовнас дийхира:

– Охьахаа тхоьца, хIума йаа!

Цунах кхеттачу Тавсолтас а элира:

– Охьахаа…

Йела а къежна, корта ластийра Нурбикас.

– Муха Iа шу? ЙоI йуй могуш? – хаьттира Тавсолтас, кхуо деанарг хаа шена луъушехь.

– Дика Iа тхо-м… Ниночка а йу детсадехь йеддий, хьаьддий хьийзаш. Шу дахкалой… дуй могуш? – Анна Львовнас а эдора оьрсийн а, нохчийн а дешнаш… Цакхетарг Дауда гочдора.

– Дика Iа… Иван хIун деш ву?.. – цуьнан майра хаьттира Тавсолтас. Он мой хороший изнаком! – тIетуьйхира.

– Иза а ву-кх шен тракторшца воллуш…

– Савва Ильич как? – цуьнан марда а хаьттира Тавсолтас.

– Иза а могуш ву, – жоп делира Анна Львовнас.

Тавсолтина оьрсийниг хуъучул Анна Львовнина нохчийн мотт а хаьара. Бераш, хIума йиъна а девлла, арадовлуш, массарел хьалха араиккхира шех йогу Нурседа; цунна тIаьххье арайелира Селита а.

– Дауд, хьо тхуна оьшур ву, – кIант чохь сацийра Анна Львовнас. Иза, охьа а ца хууш, коре дIахIоьттира.

– Тавсолтан Берсанович! – долийра Анна Львовнас. – Селитас тахана «шиъ» даьккхина, цкъа а ша даьккхина доцу. Оцуьнан бахьана шуьца къасто йеанера со-м.

Тавсолтин йуьхь шатайпа кхоьлира, цхьа бохалун боцу сацам ша бина ваьллачух тера.

Нурбика Дауде хьаьжира. Дауда талмажалла дира.

– Кхин доккхур дац! – хадийра Тавсолтас.

– И муха боху ахь?

– Тоьар ду Iамийнарг! Кхин ца дешча а мегар ду, шиммо а! – тIетуьйхира Тавсолтас къорра декачу озаца.

– ХIундий?! Дешарна дуьхьал ву хьо? – цецйелира Анна Львовна.

– Дешар ша ду, ткъа… доьшу бохуш, эццахула божаршца коьрта Iуьйра хехкабалар ша ду!.. ХIан-хIа! Кхин ког ловзор бац!

– Тавсултан Берсанович! Неханаш-м ма бу доьшуш! Ма делахь и… Хьо-х колхозехь жигархо а, цIен партизан а ву!

Тавсолта IадъIара.

– Хьан кIант, Дауд, школехь комсорг ву! Цунна а эхь хуьлуьйту ахь, Тавсултан Берсанович!

– Бакъду, дада, суна а вон хастам бу иза… со а вуьтур вац цхьа жоп ца доьхуш, – тIетуьйхира Дауда.

Тавсолта IадъIара, амма кIантана цунах бала тарлучу сингаттамах ойла йеш, цIоцкъамаш хабийра цо. ТIаккха, эххар:

– Ас сайн мехкарий школе дешар Iамо бахкийтира, амма коьрта Iуьйра божаршца ловза ца хьовсийра цига, – элира цо бехкбоккхуш.

Нурбика, ишкапа йуххехь, пхьегIаш цIанйечуха, бошхепийн тата а деш, лерана ладоьгIуш лаьттара: цунна чIогIа лаьара зудабераша доьшийла, амма майрачуьнга и хьахо-м ца йаьхьара иза.

– Кхин цхьаъ-м ду, Тавсултан Берсанович!– йухадолийра Анна Львовнас: – Коьртахь йовлакх лелорна а, йа и цалелорна а тхо дуьхьал дац: иза хIораннан а шен лаамехь гIуллакх ду. Эшча ас а туьллу иза-м. Амма и коьртахь цахиларх йоI сий доцуш ларар нийса дац: луларчу ХIирийчохь, ДегIастанахь, Азербайджанехь а массанхьа а ма мега зударий коьртахь йовлакх доцуш а, долуш а.

Лулахойн къаьмнех масалш далийра хьехархочо, Тавсолта диках кхетийтархьама.

– Ткъа хIун ду мехкарша божаберашца цхьаьна дешарх а? Вайн школернаш а, хьан Дауд санна, оьзда кегийрхой ма бу!

Тавсолта вист ца хуьлура. ТIаккха Анна Львовнас аз хийцира:

– Тавсултан Берсанович! Райкомана дIахиъча а, ма товш хир дац xlapa! Ткъа ца хууш дуьсийла-х кхуьнан йац! Iедало а могуьйтур ма дац хьуна, Тавсултан Берсанович, ахь уьш йукъахбахахь.., – Анна Львовнас «Iедало» боху дош хIинца кест-кеста даладора шен къамелехь.

– Дада! Вайн мехкарий школехь оьзда а Iамабо, тIе шаьш уьш ледара а бац… Мегар дац-кх вайна, ахь и дахь, – тIетуьйхира Дауда а.

Тавсолта, хIинца Iедална гергахь оцунах йала тарлучу йуьхьIаьржонан ойла йеш, шена хьалхха охьахьаьжира. XIop ламанхочунна стеннах а кхеравалар эхь ларалойла хуучу Анна Львовнас шен гIортор эццигахь, Тавсолта Iедалх кхерарх а ца йеш, йуха а цуьнан оьздангаллех йан дагалецира:

– Суна-м моьттура… ахь… со лорур йу…

Тавсолта IадъIapa.

– Со-х шун йуьртан хьаша а, дуьххьара шуьга йоьссина, шуьгахь Iийна, шун цIийнан доттагI а йу! – аьлла, Анна Львовна хьалагIаьттира. КIант дега хьоьжура.

– Ас тIаьххьара доьху хьоьга! – элира хьехархочо вас хиллачу, дегабааме озаца.

Тавсолтас, ойла йеш а Iийна, эххар доккха садаьккхира:

– Дика ду!.. Хьо йоцчунна сайн даш тIера вухавер вацара со!.. Дика ду!.. Дешийта!.. Амма.., ахь суна бехк ма биллалахь,… царех цхьаъ школехь коьрта Iуьйра, йа божаберашца ловзуш суна хаалой, и шиъ кхин школехь гур йац хьуна! – тIаккха, Даудехьа а вирзина, тIетуьйхира: – Хьо а хьожуш хила цигахь! Дола де хьайн йижарийн: царна нехан алар далахь, эхь уггар хьалха хьуна кхочу хьуна!.. Дешарх-м, дукха кIуж болу меъ хила аьлла а даций! Вайнехан ламастех вала кийча ву хьо!

– Дика ду, дада!.. – корта таIийра Дауда.

Анна Львовнассий, Даудий, шайн дагахь, цкъачунна тоам бира. Анна Львовнас, Iодика йеш, Нурбике а, тIаккха Тавсолте а, и зуьйш санна, куьг кховдийра. Тавсолтас, шеха велакъежна, корта а хьовзийна, схьаийцира куьг.

– Баркалла! – элира Анна Львовнас нохчийн маттахь.

Хьаша новкъа йаккха тIаьхьавелира Тавсолта а, Дауд а. Тохара дуьйна а дехьа чуьра схьа тидам бен Нурседа, уьш арабовллушехь, схьахьаьдира, кхин дан собар ца хилла, гIуллакх муха чекхдаьлла а, шен айкхйалар гучу ца долуш дисинийла а хьажа. Нурбика сирла йелакъажарх кхеттачу Нурседин сакъераделира:

– Нана, ас гlo де хьуна? – аьлла, хьаькназца пешара йукъ дIайаккха хIоьттира и.

Анна Львовна новкъа а йаьккхина, вухавогIу Тавсолта а, Дауд а цхьаьний даьхнийн керта воьду а гина, Селита хьехархочунна тIаьхьа йедира, маракхетта, бартбелира цунна. Иза кхин а новкъа а йаьккхина, йухайеанчу Селитас, тIехьашха тIекхетта, Нурседа маркъевлира, бесни тIе оба а олуш. «Доьшур ду!» – декара шиннийн а дагахь, тIе, Селитин ойланехь къайллах, «Увайс а хир ву денна гуш», – бохург а лекхалора. Нурседа шен дагахь йоккхайера, хIинцца баьккхинчу оцу толамца шен а дакъа хилар дагадеъна: «Къовса деза даима а!» – сацийра цо даг чохь. Цул тIаьхьа шиннийн а ойланаш Анна Львовнехьа йирзира: «Ма хьекъале йу и», – элира Селитас… «Цу тIе, ма хаза а йу!» – тIетуьйхира Нурседас. Шаьшшинне иза денна а гушшехь, хIинццалц схьа тидам ца хилла хьехархочун хазалла а хIинца ма-йарра дуьхьал тесира царна. Шинне а хIинца шайн хьехархочун амат, цуьнан хазаллин барамехь дуьхьал хIуьттура.

Анна Львовнин стигалан басахь долу хаза бIаьргаш, Iаьржачу цIоцкъамашна кIелхьара даим собаре а, сирла а хьуьйсура, цуьнан деган цIеналла а, амалан ондалла а цхьабосса схьаухьуш. Йуккъерчу дегIахь, тайначу гIодайукъца и йоьду-йогIуш гича, божарийн бIаьрг тIехь соцура цунна, амма цуьнан бегаше йоцу йуьхь йайча цхьанне а дага а ца догIура цуьнга забар йан. ТаьIна хьаьрса, стаммий чIабанаш, цкъа кур беш, хаза хьалахьарчайой, йа, тахана санна, нийса букъа тIехула йеза охьахоьций хуьлура цуьнан. КIайн хаза куьйгаш даим цIена гора. Ша а цунах тера йуй-те аьлла дагадеанчу, хьаьрсачу Нурседас эккхийтира:

– Тхойша цхьатера йац, ва, Селита?

Селита йелайелира:

– Дера йу!..

– Тсс!.. – элира Нурседас: Тавсолта вара даьхнийн кертара вухавогIуш. Цо, ков а диллина, арахийцира Борзиг. Логах йоьза хIоз а лепош, пхьу, лергаш а дусийна, некъа бохалла дIахьаьдира. Кестта ТавсолтагIеран, йуьртана а бевза, бордаха дирша йетт хьалхабаьккхина йухакхечира Борзиг. Йетт а эцна, Нурбика и бетта paгly кIел йахара. Тавсолтас, пхьу шен метте дIа а дихкина, цунна хьалха гуьн чу ша кечдина довха доьша доьттира. Борзиган гIуллакх кхечарех ца тешош, даим ша дора Тавсолтас: луларчу йуьртара доттагIчо, дикачу xIyx схьадаьлла ду а аьлла, стохка, декхачуьра а даьккхина, совгIатна делла, деъна дара и. Тавсолтас хIетахь дуьйна, йуьхьанца шура йаош, тIаьхьа дийнахь шозза довха доьша луш, ша Iалашдора Борзиг. ХIинца Борзиг а, кхечо шена доьша делча а, гуьнах ког тухура, дIатоттуш. Цкъацца Тавсолта вижинчохь висча, ламаз а тIехтуьлуш, Борзиг дуткъо цIевзара, тIаккха самаволий, Тавсолтас, сихха ламаз а дой, доьша лора Борзигна. И хууш дара доьзалехь. ХIинца а Борзигна доьша дуттуш воллу Тавсолта корехула гинчу Нурседас эккхийтира, Селите а хьаьжна:

– Хьажал, дада шен моллина пхьор луш воллу!

– Ас!.. – ша йолчуьра и хезна тIечевхира Нурбика.

Ши йоI, тата дайина, урокаш йан охьахиира. Чувеъна Тавсолта ламазна дIахIоьттира.


***

ТавсолтагIаьргара йухайогIуш, Анна Львовнас ойла йора: «Ма дика ду и тIевирзина… Цо уьш йукъахбаьхначохь бисинехьара, кхин цхьаццамма шайниш а цIахь совцо мегара»… И гIуллакх, Iедале ца долуш, шегахула дIадерзар а дика хетара цунна. Ойла йекхнера суьйренан хьаьъначу хIонехь. Тамехь схьахьоькхура Iаннашкара мох. Малх дIабузаза а болуш, Башлома тIехула схьахьаьжира беса бутт. Цунна йуххехь схьакъедира халла къасталу суьйренан дуьххьарлера седа. Кавказан Iаламах даималера тамаш беш, меллаша цIехьа йогIура хьехархо.

Тохара дуьххьара, ша лома балха хьажийча, ца луъушехь, декхарна йеънехь а, хIинца, цхьа зама йаьлча, цунна даггара дезаделира и буьрса лаьмнаш а, и сиха хиш a, xlapa хаза йурт а…

Баккъал а, художнико диллина сурт санна, хаза йара xlapa йурт, шена йуккъехь, кIеззиг легIинчу басахь, цIечу герагийн тхов кIел кIайн къегачу школица. ТавсолтагIеран керта уллохула га тосуш, школина дехьахула догIура ламанан ахк. Цунна тIехула тиллина тIай цхьа у дара. Цул тIаьхьа, ломан басахь схьагора, гобаьккхина серийн керт а йаьхьна йуьртан кешнаш, маьI–маьIIехь, граждански тIамехь байиначарна доьгIна лекха хIолламаш а дохкуш. Цигахьара йуьрта чу йогIура, мачин айра санна, хьешна гIашнекъан можа асанаш. Кешнашна а тIехьа гора аьрцнаш, царна а дехьа – лекха лаьмнаш! Шен кIайчу коьртаца царна а тIехула хьоьжура Казбек – «Кавказан гIонан сий долу гIарол», – Лермонтовн стих дагаеара Анна Львовнина. Школина аьтту агIорхьа басешкахула шуьйрра дIасайаьржинера колхозан беш. Лахо Iохкура аьхна аренаш. ЦIенойн туьнкалгех хьалаоьхура самукъане кIур.

Школина гена доцуш, дIо бухахула, даим шен бердех леташ, схьадогIура гIовгIане Яьсса. Кху суьйренан суьрто шена везачу композиторан Ипполитов-Ивановн «Кавказски этюдаш» дагаоьхуьйтура Анна Львовнина. «Исбаьхьа суьйре! Хаза йурт! Оьзда халкъ!» – бохура цо дагахь.

Анна Львовнина, кху Iаламах ца къасталуш, цуьнан дакъа хетара нохчийн халкъ, оцу лаьмнаша кхоьллича санна, хетара цуьнан гIиллакхаш. Уьш а хIинца дагаоьхура цунна. Ша кертахь цкъа дечиг доккхуш йоллуш, говрахь тIехволучу нохчочо охьа а воьссина, дечиг даккхар а дагадеара. ТIаккха ша цкъа догIана кIел йисинчохь тIехволучу воккхачу стага шен белша тIера башлакх, вертий шена тIекхоллар а дагалецира. Ша уьш цунах йуха дIатоххалц – схьадеха а ца веара… ТIаккха дагаоьхура ламанхойн и каде, нехан гIуллакх дан кийча бераш… Церан чохь долу онда низам… Хьаша веъча, церан сакъераделла хьовзар… Цхьамма а ца аьллашехь, шен плащ Нурседас чехкка, цIан а йина, шега схьайалар – уьш дерриге а йух-йуха дагалоьцура цо хIинца. Тавсолтин буьрсалла а товра цунна, делахь а халахетара цо мехкаршна дехкар, уьш оьзда Iамарна цуьрриг а новкъа доцу хIуманаш. «ХIетте а, цхьадика тIевирзи иза!» – ша-шена йелакъежара иза. «Делахь а, кхул тIаьхьа а ладугIуш хила-м дезар ду: дукха ду хIинца а царалахь заманца ца догIу хIуманаш», – сацийра цо шен даг чохь.

Оцу ойланашца схьакхечира Анна Львовна школе. Школин кертахь, пачхьалкхан хIусамехь йехаш йара и шен майрачуьнций, жимачу, пхи шо кхаьчначу йоIаций, кху школехь хехо а, дворник а волчу мардеций. Анна Львовна схьайаре хьоьжуш, школа хьалха лаьттара Кериммий, Кесирий. Керима сих-сиха цигаьрка уьйзура, сагатдеш.

– Суна хаьара: хьан санна, тхан йуьхь йийр йацара цо! – хастийра и Керима.

Анна Львовнин майра балхара цIа ваза вара. Уьш цхьаьний детсаде бахара. КеримгIеран Каташший, Анна Львовнин йоI Ниночкий цIа дало…

Ниночка мардеца – Савва Ильичца – чохь а йитина, йуха кетIа йелира Анна Львовна: мар хьелуш сагатдора цо. МаьркIаже луьстта Iаржйелира. Де Iинах дахана дайра. Стиглара чукъедира эзарнаш седарчий. Буьйсано сийна гуьлмаьнда тIетесна лаьмнаш тийна лаьттара эсалчу беттан серлонгахь.

Кестта массо а корехь стогарийн цIерш къедира. Чуйахана шайн стогар а латийна, йуха а арайелира Анна Львовна. Эххар а схьакхечира тахана дикка тIаьхьависина Иван Саввич.

– Хьо ма хьевелира?

–Тахханехь тракторан мотор леIна тхо ца девллехь, кхана болх кIелбуьсура, – шен боьха куьйгаш цунах ца хьакхадолуьйтуш, пхьаьрсашца марабоьллира цо зудчун корта.

Уьш чубахара. Цхьа хан йаьлча, массо корашкара стогарш дIадайра. Ламанан йурт буьйсанан марахь маьршачу набарна дIатийра.


TIOM!..

Кхин новкъарло ца йолуш дIаоьхура йижарийн дешар. Тахана, уьш уьссалгIачу классе а бовлуш, ДаудгIар уьтталгIачу а бовлуш, дешархой аьхкенна дIахецна хан йара…

Iуьйрре дуьйна колхозхой белхан аренашкахь бохкура, гlo деш шортта дешархой а болуш. Де сиха дох а делла, аьхкенан дуьххьарлера тов лаьттара. Геннарчу ломан тарха тIехь, меттах ца хьовш, кхозура цхьа йоккха, бамбин сомалкхах тера, кIайн марха. Йуьртан бошмаш, тоххара заза охьа а тесна, хIинца йуьккъа сенйелла, буса дилхинчу догIанаша ченах а цIанйина, малхехь гIаш а лепош, шабарш деш, мела лестара. Эзар олхазарийн аьзнаш декара, адамашна ца хуучу маттахь, аьхкенан хазалла хестаеш. ТавсолтагIеран кертарчу, стелахаьштиго дагийначу, дерзинчу кхуран гаьн тIехь, цхьаъ-м дуьйцучух тера, вовшийн лере а таьIна, Iapa чIегIардигаш. Колхозхойн йаххьех а хьерчалуш, хIаваэхула меллаша дIасакхоьхьура, хьиэна, соз долу, сеаларш. Саьнгарш чохь тхин тIадамаш седарчех сегара, куьзганан кийсико санна, бес-бесара нур хоьрцуш.

Малхана дуьхьал кортош айинчу, кIайн, можан, цIен зезагаша луьста кхелинера аре. Даьржинчу петIаматна тIехула хьийзара къорза полларчий; накхармозий лелара зезагашна тIехула, дургал оьцуш.

Басешкахь маьрша йежаш гора хецна говраш, царна гонаха дIасауьдуш, ловзура бокъий. Шайн хIусамна хьалхарчу дехачу гIантахь Iapa Савва Ильич, аренга а хьоьжуш, шен кIентан йоI – Ниночка, йуххе а хаийна, цуьнан тамашечу хеттаршна кхин а тамаше жоьпаш луш. ЙоIиго дадега хоьттура:

– Дада, дада! оцу хьуьлла йоьдучу котаман когаш вукхерачел беха хIунда бу?

– Малх гIоттуш йина иза: IиндагI дехха дуьжуш, когаш а бехий хилла.

– Дада, дада! И хьуьллара лаьмнаш хIокхарел лекха хIунда ду?

– ХIокхарел сехьа дерг ган а лиъна, айаделла уьш.

– Дада! Царна бухахь хIун йу?

– Царна бухахь дIабоьхкина наьрт-эрстхой бу боху нохчаша… Цхьа тамашена, баккхий нуьцкъала турпалш…

– Дада, дада! Хьан месаш кIайн хIунда йу? Ткъа сайниш хьаьрса йу.

– Сайнаш лайца йилина, хьайнаш – малхо кегийна…

Ниночкин хеттарш а ца кхачалора, дадин жоьпаш а ца лекъара.

Малх делкъанга баьллачу хенахь колхозхой, гIел а белла, йуург а кхоллуш, цхьацца тобанашца дитташ кIел хевшина Iapa. ЦIеххьана, генара гира царна, тIаьхьий-хьалхий школехьа дIаоьху нах а, цига хьалхахь гулйелла пхьоьха а. Школин кевнан бIогIамах йоллу радиорепродуктор цхьа шатайпа буьрса луьйш хезара. Ниночкина гира: цIеххьана ирахIоьттира, ворта хьала а озийна, Савва Ильич. Цуьнан лерга йуххера, даим семса, хIинца ирахIиттина, йусаелла кIайн месаш, кхерайеллачу котаман кIорничух тера хийтира Ниночкина. ЙоIе цо дIакховдийна аьтту куьг, хIаваэхь пIелгаш а даржийна, шен карахь йоьIаниг дацар а ца хаалуш, десса кхозура. Йуххерчу бешара а, кхаш тIера а белхалой, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, зIе йинна схьаоьхура… Радиос схьакхайкхийра инзаре дош: