ШАҲЗОДА ВА ГАДО
Mark Tven
МАРК ТВЕН
ШАҲЗОДА ВА ГАДО
Роман
Таржимон: Алишер САЪДУЛЛА
Бир одамдан тинглаганим ушбу қиссани у дадасидан, дадаси эса уни ўз отасидан ва униси ҳам ўзининг отасидан ва ҳоказо қандоқ кўринишда эшитган бўлсалар, мен ҳам худди ўшандоқ ҳолатда сизга ҳикоя қилиб бермоқчиман. Уч юз ва ҳаттоки ундан ҳам ортиқроқ йиллар давомида уни оталар ўз ўғилларига сўзлаб келганлар ҳамда ҳикоят келгуси авлодларга бекам-кўст етказиб берилган. Эҳтимол, бу тарихий кечмишдир, балким нақл ёхуд афсонадир. Хуллас, у ҳаётий воқеа ёки халқона тўқима, деб узил-кесил хулоса чиқармаганимиз маъқул. Ҳар ҳолда ушбу ишлар қачонлардир бўлиб ўтган бўлса ҳам ажабмас. Балки ўша қадим замонларда бу ривоятга донишмандлар ва олимлар ҳам қизиқиш билдиргандирлар, аммо лекигин унга фақат оддийгина, бесавод аҳли раият чин дилдан инонган ва севиб тинглаган бўлишлари шубҳасиз.
Муаллиф
Хуллас, замонанинг зайлими, ё тақдирнинг ҳазилими,ишқилиб 16 асрдаги англияда ҳукм сурган оғир ва шафқатсиз ижтимоий тузум иллатларининг бир-бирига икки томчи сувдай ўхшаш, аммо ўзаро ғирт бегона бўлган ва биргина тасодиф туфайли ҳаётда ўринлари алмашиб қолган икки нафар самимий ва софдил болакайлар ўз бошидан ўтказган гоҳи кулгили, гоҳида аянчли, баъзан қувончли, баъзида фожеавий саргузаштлари мисолида ақл бовар қилмас даражадаги ғаройиб ва ажойиб баёнидир.
Ёқимтой ва хуша[лоқ
фарзандларим −
Сузи ва Клара Клеменсга, чин
юракдан муҳаббат ҳисси ила
ушбу
китобни бағишловчи падари
бузургворларидан
СЎЗБОШИ
Бир одамдан тинглаганим ушбу қиссани у дадасидан, дадаси эса уни ўз отасидан ва униси ҳам ўзининг отасидан ва ҳоказо қандоқ кўринишда эшитган бўлсалар, мен ҳам худди ўшандоқ ҳолатда сизга ҳикоя қилиб бермоқчиман. Уч юз ва ҳаттоки ундан ҳам ортиқроқ йиллар давомида уни оталар ўз ўғилларига сўзлаб келганлар ҳамда ҳикоят келгуси авлодларга бекам-кўст етказиб берилган. Эҳтимол, бу тарихий кечмишдир, балким нақл ёхуд афсонадир. Хуллас, у ҳаётий воқеа ёки халқона тўқима, деб узил-кесил хулоса чиқармаганимиз маъқул. Ҳар ҳолда ушбу ишлар қачонлардир бўлиб ўтган бўлса ҳам ажабмас. Балки ўша қадим замонларда бу ривоятга донишмандлар ва олимлар ҳам қизиқиш билдиргандирлар, аммо лекигин унга фақат оддийгина, бесавод аҳли раият чин дилдан инонган ва севиб тинглаган бўлишлари шубҳасиз.
О, саховат!
Бормиш унда қўш ажр:
Марҳамат кўрсатгувчи ҳам,
Ва шафқатга ноил бўлмиш ҳам
Савобга дохил.
Қудратлилар илки
куч олар шафқатдан.
Ҳукмдорлар илтифоти –
ўзлари учун фазл:
У тож-тахтдан ҳам кўра
кўпроқ
Бағишлайди кўрк ва салобат.
Ш е к с п и р. “Венециялик
савдогар”
I БОБ
ШАҲЗОДАНИНГ ТАВАЛЛУДИ ВА ГАДОНИНГ ДУНЁГА КЕЛИШИ
Бу воқеа ўн олтинчи юз йилликнинг иккинчи чораги охирида юз берди.
Куз кунларининг бирисида кўҳна Лондон шаҳрида қашшоқ Кентилар оиласида бир болакай бевақт дунёга келди. Айни ўша кунда давлатманд Тюдорлар хонадонида ҳам нафақат ўз яқинлари, балки бутун Англия сабрсизлик билан кутган ўғил таваллуд топди. Англия уни кўпдан буён орзуманд бўлиб кутган, шу ўғилни парвардигордан илтижо қилиб сўраган эди. Ниҳоят у олам юзини кўрганида эса, англияликлар қувончдан эсларидан айрилар ҳолатга келдилар. Ҳатто ўзаро нотаниш кишилар ҳам бир-бирларини қучиб-ўпиб, кўзларидан бахтиёрлик ёшларини тўкдилар. Ҳеч ким ишни ўйламайди, ҳаммалари байрам қилмоқдалар – камбағалу бойлар ҳам, ночору насабдорлар ҳам базми жамшид уюштириб, ўйин-кулгига берилиб, қўшиқлар айтиб, шаробхўрлик қиладилар. Бу маишатбозлик бир неча кун ва тун мобайнида тўхтовсиз давом этди. Кундуз куни Лондон ғаройиб томошахонага айланади: ҳар бир уйнинг айвончасида, томида рангдор байроқлар ҳилпирайди, кўчаларда тантанавор маросим нашидаси. Тунги манзара бундан ҳам гўзал: барча чорраҳаларда гулханлар гуриллайди, уларнинг атрофида эса беғам бекорчилар тўда-тўда бўлишиб кўнгилхушлик қиладилар. Бутун Англияда фақат ва фақат Уэльс шаҳзодаси, чақалоқ Эдуард Тюдор ҳақида гапиришади. Шаҳзода эса шоҳи-атлас йўргакларга бурканганича ётар экан, атрофида бўлаётган тўс-тўполонларни ҳам, атрофида олийнасаб тўралар ва хонимлар гирдикапалак бўлаётганларини ҳам сезмасдан-билмасдан бефарқ-бепарво пишиллаб ухлайверади. Лекин нариги гўдак ҳақида – эски увадаларга ўраб-чирмаб ташланган Том Кенти ҳақида бировдан ақалли биттагина сўз ҳам эшитмайсиз. Унинг тўғрисида фақат қашшоқ, ночор оиласидагина эслашиб, шунда ҳам шу чақалоқнинг туғилиши хонадонга ортиқча дахмаза, ададсиз ғам-ташвиш бўлганини сўзлардилар.
II БОБ
ТОМНИНГ БОЛАЛИГИ
Келинг, бир неча йил олдинга ҳам озроқ одимлаб қўяйлик.
Лондон ўн беш асрдан буён мавжуд бўлиб, ўша даврлар учун анча катта кентлардан ҳисобланарди. Унинг юз минг аҳолиси бор эди, баъзилар ҳатто икки юз минг киши яшаган ҳам дейишади. Кўчалари тор, қийшиқ-қинғир ва ифлос, айниқса Том Кенти яшайдиган Лондон кўприги яқинидаги жойларни-ку, гапирмаса ҳам бўлади. Кулбалар ёғочдан тикланган; хонадонларнинг иккинчи қавати биринчисининг елкасига мингашиб олган, учинчи қаватнинг тўсинлари эса иккинчисининг пешанасидан туртиб чиқиб турибди. Уйлар қанчалик баланд бўлса, шунчалик кенгайиб ҳам кетган. Биноларнинг синчлари бир-бирига кўндаланг қилиб тикланган бақувват ходалардан тикланган; синчлар ораси қаттиқ жинслар билан тўлдирилиб, сирти сувоқ билан қопланган. Уйларнинг устунлари хонадон соҳибининг таъбига монанд қизил, кўк ёинким қора рангга бўялиб, уйларга ғоятда чиройлик манзара бахш этган. Деразалари кичкинагина, ойна катаклари майда бўлиб, ошиқ-мошиқлари эшик табақаларига ўхшаб ташқарига очилади.
Томнинг отаси истиқомат қилган уй Мечкайлар растасининг ортидаги бадбўй берккўчада жойлашган. Берккўча Сарқитлар Ҳовлиси деб аталади. Уй кичкина, эски, хароб, унинг ҳар бир тешик-тирқишидан қашшоқлик нафаси уфуриб туради. Кентилар оиласи учинчи қаватдаги бир хужрани эгаллаган. Томнинг ота-онаси озми-кўпми катга ўхшашроқ бир жиҳозга эга бўлиб қолишган. Аммо унинг ўзи, бувиси, иккита опаси – Бэт ва Нэнга бундай қулайлик насиб қилмаган: улар хона саҳнидаги истаган жойларида чўзилиб ухлайверишлари мумкин. Икки-учта увада чойшаб бўлаклари ва бир неча уюм эски, чириган, ифлосланган похол уларнинг ихтиёрларида бўлса-да, буларни ҳеч қанақасига тўшак деб аташ мумкин эмас. Бу тўшама ҳар куни эрталаб бир бурчакка уйиб қўйилади, тунга яқин ҳар ким ўзига маъқул увадани ажратиб олаверади.
Бэт билан Нэн − ўн беш яшарлик эгизак қизлар, мулойимгина иркитойлар бўлиб, жулдур кийимларда юришади, ўзлари ғирт бесавод. Оналари ҳам бу борада қизларидан унчалик фарқ қилмайди. Аммо отаси билан бувисини нақ иблиснинг ўзи дейсиз: улар имкон топган жойларида шароб ичиб олиб, бир-бирлари билан ёки рўпараларидан ким чиқиб қолса ўша билан уриш-жанжал қилишади. Икковлари маст ҳолларида ҳам, хушёр пайтларида ҳам ҳар қадамда оғизларидан сўкиш-қарғиш ва турли қўланса сўзлар чиқади. Жон Кенти ўғри, унинг онаси эса тиланчи эди. Улар болаларни тиланчилик қилишга мажбур қилишарди-ю, лекин ўғрилик қилишга ҳеч кўндира олмасдилар.
Уйни тўлдириб турган қашшоқлар ва ўғрилар орасида уларнинг сирасига кирмайдиган бир одам ҳам яшар эди. У хушфеъл кекса руҳоний бўлиб, қирол уни бир неча мис чақалик нафақа билан том маънода кўчага улоқтирганди. У кўпинча болаларни ота-оналарига билдирмасдан, яширинча ўз хонасига бошлаб кирар ва уларга эзгуликдан сабоқ берарди. Қария Томга ўқишни ва ёзишни ўргатди ва Том ундан лотин тили бўйича ҳам озроқ билим олди. Қария қизларга ҳам савод ўргатмоқчи бўлди-ю, лекин қизлар кўчадаги дугоналари уларнинг шу аҳволларига савод ўрганиб олганлари учун мазаҳ қилишлари тайинлигидан чўчишди.
Бутун Сарқитлар Ҳовлиси худди Кентилар яшаган уй каби ари уясининг нақ ўзи эди. Ичкиликбозлик, жанжал ва муштлашувлар бу ерда одатий ҳол. Тўс-тўполонлар ҳар кеч содир бўлиб, деярли тонгга қадар давом этади. Сўйилда чақилган каллалар ҳам бу ерда очлик ва қаҳатчилик каби кундалик ҳолат. Бу ерда туриш-турмуш шундоқ аянчлик эрса-да, митти Том ўзини ҳеч ҳам бахтсиз сезмасди. Аксар ҳолларда кичкина жони азобда қолиб турган тақдирда ҳам у бошига тушган уқубатларга унчалик аҳамият бериб ўтирмайди: Сарқитлар Ҳовлисидаги барча болаларнинг қисмати эди бу; шу боис болакай ўзгача ҳаётни тасаввур ҳам эта олмасди. Том кечки пайт уйига икки қўли бўш кириб борса, отаси бўралатиб сўка-сўка аямай калтаклашини, бувиси ҳам тинч турмаслиги, ярим тунда эса доимий оч-наҳор онаизори биқинибгина келиб, ўзи емасдан, боласи учун яшириб олиб қўйган қоқ нон бўлагиними ёки овқат қолдиғиними, астагина узатишини яхши билади. Ҳолбуки, шўрпешана аёл неча марталаб мана шу номақбул иши устидан қўлга тушиб, эвазига эрининг беаёв калтакларига дучор бўлган.
Гапнинг пўсткалласини айтсамиз, Томнинг ҳаётини жуда унақа оғир деб ҳам бўлмасди, масалан, ёз ойларида. У отасининг дўппослашларидан қутулиш учун кўчада ўлганининг кунидан, номигагина тиланиб қўярди. Чунки мамлакатда тиланчиликка қарши қонунлар жуда шафқатсиз бўлиб, жиноят устида қўлга тушган гадолар ниҳоятда қаттиқ жазоланар эдилар. Бола кўп-кўп соатларни роҳиб Эндрюнинг ёнида ўтказар, унинг девлар ва пакана одамлар, жодугарлар ва паризодлар, афсунлаб қўйилган қасрлар, олийжаноб подшоҳлар ва одампарвар шаҳзодалар ҳақидаги узундан узоқ қадимий афсоналари ва эртакларини тинглаб ўтирарди. Унинг онгию тасаввури ана шу ғаройиботлар билан тўла бўлиб, болакай кўпинча тун қоронғисида, баданни ачитиб ботадиган юпқагина похол тўшама устида, тинкаси қуриган, оч-наҳор, калтакланган ҳолда ётган кўйи ушалмас орзуларига эрк берар, тортган аламлари-ю изтиробларини тезда унутиб, ўзини подшоҳ саройидаги эрка шаҳзода сифатида тасаввур қилиб, роҳатбахш ҳаётнинг лаззатли манзараларини кўз олдига келтирарди. Туну кун уни биргина истак бетиним таъқиб этиб юрарди: қанийди бирорта ростакам шаҳзодани ўз кўзи билан кўрса. Бир сафар у ўзининг шу орзусини Сарқитлар Ҳовлисидаги ўртоқларига айтганди, улар бечорани масхаралаб, шу қадар бешафқат мазаҳ қилишдики, у бундан кейин ўз орзуларини ҳеч ким билан баҳам кўрмасликка шартта онт ичиб юборди.
Болакай роҳибнинг ҳузурида кўпинча қадимий китобларни ўқиб ўтирарди. Унинг илтимоси билан руҳоний бу китобларнинг маъносини тушунтирар, баъзан эса уларнинг мазмунини ўзининг ҳикоялари билан тўлдирарди. Тизгинсиз орзу-истаклар ва афсона китоблар Томнинг қалбида ўз изини қолдирди. Унинг хаёлотидаги аслзода қаҳрамонлар шу қадар назокатли ва салобатли ясан-тузан қилиб олган эдиларки, Том ўзининг жулдур кийимларидан, аъзойи баданининг иркитлигидан уяла бошлади ва тозароқ юриб, озодароқ кийинишни истаб қолди. Тўғри, у эндиликда ҳам бажонидил ахлатхона ичида егулик излаб юрар, аммо Темзада чўмилиш унинг учун фақат шунчаки эрмак эмасди: энди дарё сувлари унинг кирларини ювиб кетиши болага хуш ёқа бошлаганди.
Том Чипсайддаги май устуни
атрофида ёинким байрамбозорларда ўзига ўзи эрмак топиб юрарди. Вақт-вақти билан у ҳам бирорта бебахт машҳур одам қамоқхонага олиб кетилаётган пайтларда бошқа барча лондонликлар каби ҳарбий намойишни томоша қилишга муваффақ бўлиб қоларди. Ёз кунларининг бирида Том Смитфилдда шўрпешана Энн Эскюни
ва у билан бирга яна уч кишини гулханда ёндиришганига гувоҳ бўлган; у аллақандай собиқ черков бошлиғининг маҳкумларга узундан узоқ маъвиза қилганини эшитди-ю, лекин болани бу насиҳатлар унчалик қизиқтиргани ҳам йўқ… Ҳа, умуман олганда, Томнинг ҳаёти анчайин турли-туман томошаларга бой ва ёқимли эди.
Китобларни ўқиш ва шоҳона турмуш орзуси алал оқибат Томга шу қадар кучли таъсир кўрсатдики, у ўзи ҳам сезмаган ҳолда кўчадаги ўртоқларини қойил қолдирган ва роса кулдирган кўйи шаҳзода қиёфасида намоён бўла бошлади. Унинг нутқи ва хатти-ҳаракатлари тантанаворлик ва улуғворлик касб эта борди. Сарқитлар Ҳовлисида болакайнинг нуфузи ўсиб бораркан, тенгдошлари унга тобора худди олий мавжудотдай қараб, қойил бўлиб, эҳтиром билан муносабатда бўлишга кўника бошладилар. Уларга бу ўртоқлари гўё ниҳоятда кўп нарсани биладигандай, у гўё ғаройиб гапларга ва ишларга қодирдай туюларди. Томнинг ўзи ҳам жуда ақлли ва билимдон эди-да! Болалар Томнинг ҳар бир фикр-мулоҳазаси ва ҳар бир хатти-ҳаракати ҳақида катталарга сўзлаб беришарди. Тез орада катталар ҳам Том Кенти ҳақида гапириб, унга худди фавқулодда қобилиятли, ғайриоддий боладай қарай бошлашди. Катта ёшли кишилар муаммоли вазиятларда унга маслаҳат сўраб мурожаат этишар ва кўп ҳолларда унинг топағонлигидан ҳамда қарорларининг оқилона эканидан ҳайратга тушишар эди. Том бу орада ҳамма таниш-билишлари учун қаҳрамонга айланди, фақат яқинларигина унда ҳеч қандай ўзига хосликни кўрмас эдилар.
Унчалик кўп ҳам вақт ўтмасидан Том ҳақиқий шоҳона саройлик бўлиб олди! У энди “ростакам” шаҳзода эди: яқин ўртоқлари унинг муҳофизларига, камергерга, шталмейстерга, сарой аъёнларига, канизакларга ва подшоҳ оиласи аъзоларига айланишди-қўйишди. Ҳар куни сохта шаҳзодани Том қадимий романлардан ўқиб ўрганган тантанавор русумларга кўра кутиб олишади; ҳар куни унинг хаёлий салтанатига тегишли буюк ишлар қироллик кенгашида муҳокама этилади; ҳар куни сохта шаҳзода ҳазрати олийлари хаёлий лашкарлари, денгиз қўшини ва хорижий амлокдорларига буйруқлар берарди.
