Ahmet Baytursınulı

Edebî şahsiyetler, içinde yaşadıkları toplumun sorunlarından, o dönemin olaylarını dile getirmekten uzak duramazlar. Türk dünyasının aydınlatıcı fikir adamlarından Baytursınulı da şiir ve yazılarında ferdî konulardan çok yaşadığı dönemin olaylarını ve sosyal konularını ele almıştır.

Baytursınulı, hayatını huzur dolu ve rahat bir toplumda geçirmemiştir. 20. Yüzyıl, tarihe Kazak Türklüğünün yaşadığı acımasız olay ve baskılar, var olma mücadelesinin sürdürüldüğü dönemler olarak geçmiştir. Türk boylarının çekişmeleri, Rusların Kazak topraklarına yerleşmesi, 1876’da Türkistan valiliğinin kurulması ve Kazakistan Rusya birleşmesi, Kazak topraklarının ellerinden alınması, açlık, ağır vergiler, kıtlık toplumun yaşadığı zorluklardan bazılarıdır. Kazaklar baş kaldırsalar da direnemezler. Ayaklanmalar kanlı şekilde bastırılır.

Bölge insanı Ruslar tarafından sadece ekonomik alanda Ruslaştırılmaya çalışılmamış, tarih, dil ve kültür alanında da aynı muameleye maruz kalmıştır. Çarlık Rusyasının kabulleri yerine Sovyet-Rus kabul, hüküm ve değerlerini yerleştirme amacındaki Ruslar, Türkistan’daki Türklerin kökleşmiş sosyal ve kültürel sistemine saldırmışlardır. Dönemin önderi ve yol göstericisi Müslüman âlimler ve bölgenin ileri gelen liderleri katledilir. Dini metinler yok edilir, ibadet yasaklanır. Cami, medrese, vakıf ve hanlar yıkılır. Sayısız insan, tutuklanır, sürgün edilir, işkence görür, açlık ve kıtlık yüzünden acı çeker, ölür. Bütün bu uygulamaların tek amacı: Sovyet sistemi oluşturmak, tek tip Sovyet insanı yetiştirmektir (Devrişeva 2007: 84).

Bunun yanında Japon-Rus savaşı (1904), burjuva demokratik devrimi (1905-1907), I. Dünya Savaşı (1914-18), 1916’da Kazak ayaklanması (1916), Şubat devrimi (1917), Ekim devrimi (1917) sonrasında Rusya’da emperyalizm yayılır. 1916’da başlayan ve 1917 Devriminin gerçekleşmesi sürecini hızlandıran başkaldırılarda en büyük zararı gören Türkler olur. Bu isyanlar, Ruslar tarafından acımasızca bastırılır (Devlet 1999: 242–245).

Baytursınulı, bu karışıklar içindeki bir toplumda 1873 yılında doğmuş ve yaşamıştır. O, doğumundan ölümüne kadar geçen sürede sıkıntılı bir toplumda hem maddî hem de manevî buhranlar içinde hayatını geçirmiştir. Bu olumsuzluklar elbette onun eserlerine etki etmiştir. O, yazıları ve şiirlerinde ferdî konulardan uzak vatanseverlik, memleket meseleleri, millî konular, dil ve eğitim gibi konuları ele almıştır. Bu onun yaşadığı problemlerin eserlerine gerçekçi bir yansımasıdır. Onun asıl amacı çocukların eğitimi ve halkı aydınlatma çabası olmuştur. Bu çalışmalarını şu şekilde gösterebiliriz.

1. Aydınlanma ve eğitim ile ilgili düşünce ve çalışmaları

a. Eğitim sistemi ile ilgili düşünce ve emekleri.

Baytursınulı’nın şiirleri ben merkezli değildir. Onun amacı, uyuyan Kazakları hatta bütün Türkistan’ı uyandırmaktır. O, ‘Masa’ şiirinde gaflet içinde uyuyan Kazakların üzerinde bir sivrisinek olup vızıldamak, halkını bir türlü uyanamadığı uykudan uyandırmak ister. Şair, Kazak aydınları için sivrisinek imgesini kullanarak hem az ses çıkarmasıyla o dönemin sıkıntılarına karşı koyanların sayıca az ve güçsüz olduğunu hem de hiç durmadan vızıldayan sineğin rahatsızlık verip onları uyandırmasını çağrıştırmaktadır14.

Şairin ‘Masa’ adlı eserindeki15 şiirlerinde de devrin Ceditçilik hareketinin ülküleri anlatılır. Bu hareketin savunucuları halkı okumaya, ilim ve bilime, sanata, ruhanî bakımdan yücelmeye, medeniyet ve insanlığa çağırır, onlara yol gösterir. Baytursınulı bağımsız ve kalkınmış bir Kazakistan’ın imar edilmesi amacıyla genellikle eğitim öğretim alanında çalışmalar yapmıştır.

O, Kazak Gazetesi’ndeki ‘Okuma Sebebi’ gibi yazılarında ana dilin önemini vurgulayıp ana dili bilinci oluşturmayı hedeflerken eğitimin psikolojik ve sosyolojik kapsamıyla ilgili bilgiler de verir16. Makalelerinde ilerlemenin eğitimle olacağını, cehaletin tedavisinin eğitimde olduğunu vurgular. Bunun da Ceditçilik hareketi içinde yeni gelişen ‘usul-i cedid’ ve ‘usul-i savtiye’ yöntemleriyle gerçekleşeceği düşüncesine sahiptir.

Onun, okuma yazma, ana dili, millî tarih, matematik, fen bilgisi, din, çiftçilik eğitimi, el sanatları, coğrafya gibi derslerin ‘ilköğretimlerde okutulması şarttır’ fikri de aydınlanmacı fikirlerinin bir göstergesidir. Aynı görüşten hareketle öğretim yöntemlerini anlatan ‘Bayanşı’ adlı bir eser de yazmıştır. İlerlemenin gayret ve çalışma ile mümkün olacağını da sürekli dile getirmiştir.

b. Eğitim Kurumları ile ilgili düşünce ve emekleri.

Ona göre mücadele aydınlanmayla olacaktır. Önce ülkenin geleceği olan çocuklar eğitilmelidir. Milletin ve vatanın geleceği onların elindedir. Bu amaçla Baytursınulı’nın önderlik ettiği okullar kurulur. O, çocukları yeni açılan bu okullara17 ‘Allah boş duran kullarını sevmez’ (Okuvğa şakıruv) diyerek çağırır (Tartuv Şiiri). İlk Kazak okullarının inşası ve açılması, Kazak Türkçesini öğretecek ilk ders kitaplarının yazılması hep onun çabalarıyla onun tarafından gerçekleştirilmiştir.

c. Mollalar ve halkın eğitimi ile ilgili düşünce ve gayretleri:

Baytursınulı mollaların eğitimsiz oluşlarına dikkat çeker. Türkistan’ın bu hâle gelmesinde mollaların yanlışlarının etkisi olduğunu söyler. Aslında onların görevinin halkı aydınlatmak olması gerektiğini belirtir. Ama bu özellikleri taşımayan mollaları ‘Jıyğan Tergen’ ve ‘Ğılım’ gibi şiirlerinde eleştirir ve bu konulardaki görüşlerini ‘Aykap’ ve ‘Kazak’ gazetelerinde de dile getirir.

ç. Eğitim camiası ile ilgili düşünce ve gayretleri.

Baytursınulı geri kalışın birçok sebebinden bahseder, ancak tembelliğin de etkili olduğunu söyler. Bu sebeple kendi insanını eğitmek için uğraşır. İçinde bulunulan durumdan kurtuluş, bağımsız ve özgür olmanın yolu eğitimden geçmektedir. Mensubu olduğu toplumu geri kalmışlıktan kurtarmanın okuryazarların, düşünürlerin ve bilim adamlarının görevi olduğunu söyleyen şair, mücadele ederek Kazak okullarının kurulması ve ders kitaplarının yazılmasında ilkleri gerçekleştirir. Bu okullarda eğitim verecek öğretmenlerin pedagojik eğitim almış, alanında bilgili kişiler olması gerektiğini söyler, okul kitaplarının öğretmenlere yol gösteren kılavuz kitaplarını da hazırlayarak bu alanda da ilklere imza atar.

d. Eğitim araçları ve kitaplar ile ilgili düşünce ve gayretleri.

Baytursınulı, öğretim yöntemleri, alfabe, konuşma ve imla kurallarını ‘Bayanşı’ (Yöntem Kitabı) adlı bir eserde ele almaktadır. ‘İnsan önce kendi dilini iyi bilmelidir. Dilini kaybeden milletler millet olarak yaşayamaz, kaybolur gider’ düşüncesinden yola çıkarak Kazakçanın ses düzeni, okuma sistemi, yöntem ve türleri gibi bilimsel yazılara ek olarak ders kitapları da yazmıştır: ‘Til Kural’ (Kazakça Dil Bilgisi), ‘Til Tanıtkış’ (Kazakça Dil Bilgisi), ‘Okuv Kuralı’ (Okuma Kitabı), ‘Elip biy’ (Alfabe), ‘Edebiyat Tanıtkış’ (Edebiyat Bilimi), ‘Til Jumsar’ (Dili Kullanma Yöntemi), vs.

1. Gazetecilik vasıtasıyla halkı aydınlatması ile ilgili düşünceleri ve gayretleri.

Baytursınulı, gazeteden haberdar olmayan halka, gazetenin önemini, sosyal hayat içindeki yerini göstererek Kazak basın yayın hayatının gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. O, gazeteyi ‘Halkın gözü, kulağı ve dili’ olarak niteler.

O, önce 1911’de ‘Aykap’ dergisinde, 2 Şubat 1913 yılında ‘Kazak’ gazetesini kurduktan sonra orada yazılarını kaleme almıştır. Kazak gazetesi etrafında toplanan yazarlar makalelerinde Kazakların yaşadığı topraklara el konulması ve buraların genellikle Ruslara ve başka yabancılara verilmesi, mahkeme ve kanunlarla bağlantılı düzenlemeler, medeniyet ve kültüre önem verilmesi ve geliştirilmesi, Kazak folkloru, sanat, edebiyat bilimi ve teorisi, estetik, okul kitapları ve bu tür eserlerin nasıl olmaları gerektiği; millî meseleler, devrin sosyal ve siyasî olayları, sağlık, eğitim öğretim, alfabe, dil bilgisi, yazım, nezaket ve nezaket kuralları gibi konuları işlemişlerdir. 1913’ten itibaren aydınlanma ile ilgili çalışmalar Baytursınulı’nın da gayretleriyle baştan sona Kazak gazetesine yönlendirilir (Kara 2002: 41). Bu çalışmalar toplumda siyasî düşüncenin gelişmesini sağlar (Alibekiroglu 2005: 62).

2. Halkı şiirleriyle aydınlatmak ile ilgili düşünce ve gayretleri.

Baytursınulı ‘N.K.Hanımga’ şiirinde halkına ‘Sen günlük işlerine bakıyor, rahatça yatıyorsun, beni anlamıyorsun. Ancak sen, beni anlamasan da ben, doğru bildiğim yolda çalışmayı sürdüreceğim, benim bütün derdim yarınlardır!’ diye haykırır18. Asıl derdi halkın aydınlatılmasıdır. ‘Masa’daki şiirleriyle onları okumaya, sanat ve bilime, manevî açıdan yükselmeye, insanlık ve medeniyete çağırır, onlara aydınlanma konusunda öğütler vererek yol gösterir.

3. Millîyetçilik konusundaki düşünceleri:

Baytursınulı ‘millîyetçi, ceditçi, aydınlanmacı’ bir ediptir. Bütün dünya gibi Türkistan’ı da etkileyen değişime kayıtsız kalmaz. O, devrimin kendilerini ve bütün Türkistan’ı Çarlık Rusyasının baskılarından kurtaracağına inanır. Millî değerlere böylece dönebileceğini ve bunun bir fırsat olduğunu düşünür. Asıl amacı ise halkını cehaletten kurtarmak, aydınlatmak, hür, medenî ve millî bir toplum yaratmaktır. Yazılarında da bu konulara ağırlık verir.

4. Hürriyet konusundaki düşünceleri:

Baytursınulı, yaşadığı devirdeki zorlukları şiir ve yazılarında açıkça ifade edemediği için ferdî ve sosyal hürriyeti birlikte ele almış, duygu ve düşüncelerini fabllar yoluyla hayvan kahramanlarına söyletmiştir. O bu tür şiirlerinde temaları karışık ve iç içe kullanmış, hürriyet ve istiklal konularını ‘Jubatuv’ şiirinde sorduğu sorularla vurgulamıştır.

5. Birlik ve beraberlik konusundaki düşünceleri:

O, ‘Jurtıma’ şiirinde bu konuya değinir. Kazak halkı birlik içinde hareket edememekte, her şeyi hazır beklemektedir. Ona göre halkın kendisine sahip çıkmasının yolu birlikten geçmektedir.

6. Vatana hizmet etme konusundaki düşünceleri.

Baytursınulı, ‘Ataktı Sibir ulı kart Potanin’ şiirinde ‘Vatana hizmet etmenin her vatan evladı için mukaddes olduğu’ anlayışını ifade eder. Bunun yolu da eğitim ve bilgiden geçmektedir.

7. İnsanların huylarının düzeltilmesi konusundaki düşünceleri:

Yazar, Kazakların doğru yolu ve zalimlerin parıltılarına kanarak manevî değerleri terk ettiğini, bir an önce kendine gelmesi gerektiğini ‘Jazğan söz janım aşıp’ şiirinde dile getirmektedir. Ayrıca halkın tembelliği terk etmesi şarttır. Hürriyet de bağımsızlık da hazır gelmeyecektir. Mücadele etmek gerekir (Esek pen Üki).

8. Siyasî alandaki düşünceleri ve emekleri:

Baytursınulı’nın ilk siyasi hareketi 1905’te Rus idaresine halkla birlikte hazırladığı şikâyet dilekçesini vermek olmuştur. 1917 yılı Temmuz’unda ‘I. Genel Kazak Kurultayı’ Orenburg’da yapılır, Kazakların ilk partisi ‘Alaş’ kurulur. Baytursınulı, ‘II. Genel Kazak Kurultayı’na Aralık 1917’de katılır, burada geçici millet meclisi kurulur, adı ‘Alaş-Orda’ olur. Bu süreçte Sovyet hükûmeti bilgi sahibi, okumuş, yerli ve millî kadrolara ihtiyaç duymaktadır. Bu fırsatı değerlendiren Kazaklar, idarî sisteme vekillerini sokarlar. Bolşeviklerle birlikte olmayı göze alıp millî hedeflerini gerçekleştirmek için halka hizmet etmeye, ilmî merkezler kurarak eğitim, süreli yayın ve birçok alandaki yayın kuruluşundan en üst seviyede faydalanmanın yollarını bulmaya gayret sarf ederler. Onların bu gayret ve emekleri, Stalin’in ‘Kızıl Katliam’ da denilen aydın kıyımına kadar büyük ölçüde başarıyla gerçekleşir. Baytursınulı, bahsedilen dönemde Lenin’in isteğiyle Kazakistan’ın eğitim bakanlığı (1920-23) görevini üstlenir.

Sonuç

Sonuçta Baytursınulı’nın aydınlanmacı düşüncelerini şöyle sıralayabiliriz:

* Toplumun geri kaldığı malumumuzdur. Bu geri kalmışlığın ve millî yıkımın sebepleri belirlenmelidir. Halk cahil ve bilgisizdir. Bilgilendirilmelidir. Cehaleti yenmek gerekir. Halk uykudadır, uyandırılmalıdır. Sosyal yaralar iyileştirilmeli, Kazakistan modernleşmelidir.

* Halk arasında ve fikir dünyasında kurulamayan birlik ve beraberlik sağlanmalıdır. Ayrılığın felaket doğuracağı halka anlatılmalı, problemler millî birlik içinde çözüme kavuşturulmalıdır.

* Teslimiyetçi kader anlayışı halk arasında yerleşmiş durumdadır. Halk bu durumdan kurtarılmalı, azimli olma, çalışma ve geleceğe ümitle bakmaya yönlendirilmelidir. Önem taşıtan bir konu olarak halkın eğitimi yalnızca okullarda değil her mekanda uygulanmalı, ayrıca bu eğitim basın yayın organlarıyla da sağlanmalıdır.

* Düşünürlerle halk arasındaki uçurum hızla ortadan kaldırılmalıdır.

* Çocuk eğitimi ve terbiyesi konusunda ailelere bilgi verilmeli, eğitim için en doğru yöntemler kullanılmalıdır.

* Teknik ve ilimde ilerlemek eğitimle mümkündür. Genç nesiller, günün şartlarına uygun eğitim kurumları yanında iyi yetişmiş öğretmenlerle yetiştirilmelidir.

* Üniversite ve yüksek okullarda uzmanlar yetiştirilmeli, dışarıdan öğretmen, ilim adamı getirmekten vazgeçilip ülkede yetiştirilmeleri sağlanmalıdır.

* Batıdan ilim, fen ve sanat alınırken taklitten kaçınılmalı, bilim ve teknikte modernleşme sağlanmalıdır. Teknik ve bilimsel konularla ilgili gelişmeler, millî kimliğe zarar vermeyecek şekilde kabul edilmeli, kültürün korunmasına önem verilmelidir.

* Vatana sahip olmak gerekir, bu ancak ilimle mümkündür. Sahipsiz vatanın kaybedileceği gençlerin ve halkın bilincine yerleştirilmelidir. Vatana ve kutsal olan şeylere saygı göstermek gerekir.

* Geçmişle övünüp durman yerine çalışmak ve yükselmek lazımdır.

* Marifet ve faziletteki yoksunluk, İslâmî değerlerle Batı medeniyetinin sentezlenmesi yoluyla giderilmelidir. Böylece geçmişe bağlı sağlam bir gelecek kurmak da mümkün olacaktır.

Kaynakça

Alibekiroğlu Sertan (2005). Kazak Âlimi Ahmet Baytursunoğlu’nun Hayatı ve Eserleri, (Dan: Doç. Dr. V. Türk), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.

Baytursınov Ahmet (1991). Aq Jol, Jalın, Almatı.

Biray Nergis (1999). ‘Ahmet Baytursunoğlu ve Eserleri’ (1873–1937)’, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Denizli, Sayı. 5: 10–16.

Biray Nergis (2011). Ahmet Baytursınulı – Şiirleri Üzerinde Dil ve Üslûp İncelemesi, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.

Buran Ahmet (2010). Kurşunlanan Türkoloji, Akçağ Yayınları, 2. baskı, Ankara.

Devlet Nadir (1999). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905–1917), TTK Yayınları, Ankara.