Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Редактор Галина Николаевна Дубинина (Яковлева)

© Зоя Донгак, 2023

ISBN 978-5-0060-3022-0 (т. 1)

ISBN 978-5-0060-3023-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ХАМНЫҢ ЧАЯАНЫ

Зоя Доңгактың «Хамның чаяаны» үш кезектиг романының бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываның амыдыралын, онзагай бүдүштүг культуразын бир төрел бөлүктү дамчыштыр көргүскен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр Мөңге-Деңгер-Хайыраканга (сөөлзүредир Тываның Мөңгүн-Тайга кожууну) маадырлыг чоннуң байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.

Эң чугула чүүл – чогаалда буруңгу ёзу-чаңчылдарга үндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан аңгыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Коңгур оглунга чагып, сүмелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ылаңгыя аныяк-өскенниң номчууру чугула. Тыва улустуң Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холурааштың хам болу бээрин көргүскени солун. Чиңгине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну чаңгыс туткаш, төндүр номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.

«Хамның чаяаны» романның бирги ному культураның делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумнуң Алдын Дипломунга база 2023 чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.

ДОПЧУЗУ

Эге сөс.

1. Кара Дээр

2. Кара өлүм

3. Чажыт-Куй

4. Иени божутканы

5. Шагаа

6. Шыдыраа

7. Кааңдаашкын

8. Бойдус дылы

9. Тарбаганнар

10. Элик

11. Бөрүлер

12. Барлык хемни кешкени

13. Хойлак

14. Бодун тиилээри

15. Ойтулааш

16. Куда

17. Салгакчы

ДОПЧУ БИОГРАФИЯ

Зоя Шөмбүловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-ң кадык камгалалының тергиини, Тываның, Россияның чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдериниң, «Русский слог» Академиязының кежигүнү. 3 шүлүк чыындыларының, 7 проза номнарының автору. Юрий Промптовтуң «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианның «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидунуң Дээди курстарының (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньниң проза, В. В. Сорокинниң поэзия семинарларының) доозукчузу, ол-ла институттуң аспирантызы.

Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкының база регионалдыг конкурстарның лауреады, тиилекчизи. 2023чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга «Хамның чаяаны» романның бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.

Зоя Донгактың чогаалдары амгы үениң шүлүк чыындыларында, прозаның сеткүүл-альманахтарында парлаттынып турар.

1. КАРА ДЭЭР

Долгандыр-ла мөңге меңги бөрттерлиг бедик дагларга бүзээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче хөлдерлиг бо оранны шаанда Мөңге-Деңгер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларның база моол ховуларның кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Коңгурнуң өгбелериниң төрээн чуртун чоорту Мөңгүн-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан Мөген-Бүрен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерниң суунуң амданыын чүү дээр. Даштарга моңнаан Мугур хемниң шаалаан даажы кайы-оранчоктан дыңналырга, харын-даа далай сагындырар. Дүн-хүн чокка саарыглап аккан ол хемнерниң эриинге өскен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.

Кайы оранчоктан дыңналып кээр Коңгурнуң ырлаан дег аялгалыг дыңзыг үнү шапкын хемниң саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен чүс-чүс даштарның даажын азы чамдыкта дамырактарның шулураажын сагындырар. Коңгур деп ону адааны эткир, өткүт, шулурааш дег ыыткыр үннүнде болбайн аан. Ооң үнүнден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, коңзаң хаайлыг, кара карактарлыг, сырый үнген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Ооң оглунуң үнү кара чажындан адазыныы дег база эткир, өткүт боорга, Холурааш деп адаан.

Коңгурнуң хөй дөргүл-төрелиниң аразында аңчылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.

Ооң чаңгыс чер чурттуглары төрээн чериниң кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, сөөккүр, сииреш, аажы-чаңы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, хүнге додуккан хүрең-хүрең шырайларлыг. Үе-дүптен чаңчыкканы көшкүн амыдыралынга таарышкан, бүгү талазы-биле эптиг, көжер-дүжерде, адырып-эптеп, дүрүпкеш, аът-шарыга чүдүрүптер, чиик, кидистен кылган өглерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы хүндүлээрлер. Оларның алгы-кеъштен даараан идик-хеви күштүг хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-өстүрген малының ийикпе азы аң-мең эъди чип өскеннер.

***

Холурааш кара чажындан торулгалар, үлегер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан дыңнап өскен.

Кара Дээрниң көзүлбес күжүнүң дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап дыңнаксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерниң, тос шолбаннарның ырак ындында болгаш Дээр Тииниң-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрниң кайдаазын бистиң өгбелеривис үнген Хүннүң база ашкан Хүннүң шырайындан билип ап чорааннар. Бистиң чуртувуска багай-даа чүве, эки-даа чүве Кара Дээрниң талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарның хамнаарда кедер тонунуң ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрниң хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар дүжерин баш буруңгаар билир куш. Кара Дээрниң каргыштыг ол кужу өг чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе өлүм-чидим болур, ол бедик ужар болза, хүн аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол өгнүң эр ээзинге багай чүве болур. Өг чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын чүве, оглум

Час дүжүп кээрге, Улуг Мөңгүн-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрниң салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыктың мурнунда Тыва чуртунуң эң бедик даа болур Мөңгүн-Тайганы хөлзедиптер.

Мөңгүн-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол үеде аргар-кошкарлар, те-чуңмалар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже үндүрбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-төлдү өглеринден үндүрбейн баар. Мөңгүн-Тайганың коргунчуг хады дээрге Кара Дээрниң тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тииниң ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазының торулгазын Холурааш дыңнап орда, ачазы өг даштында дүңгүрүн хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазының үнүн оглу шуургандан ылгап чадап орган. Өгнү долгандыр чөөн чүкче углай харны таптай базып-базып, Коңгур өгже кирип келген.

Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга бөргүн, эттеп каан өшкү кежи, дөртегер алгы чүвүрүн ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Коңгур оглунуң айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай дүңгүрлүг. Дүңгүр болза хамның мунар аъды болур. Дүңгүр туткан хам бодунуң хуулгаазын аъды-биле Алдыы, Үстүү ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. Үстүү оранче көдүрлүр хамнарны Дээр-деңгерниң хамнары дээр. Мээң угум Дээр-деңгер хамнары боор чүве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга чүү-даа чүве көзүлбес, чүү-даа чүве келбес.

Хамнаашкын соонда ол өске бүгү араттар дег хой, сарлык, өшкү кадарчызы, балыкчы, аңчы апаар».

– Ачай, ол бүгү шынап-ла ындыг боор бе? – бүзүрексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.

– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын бүзүрелдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде дүвүлүг хат үш хүн шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк өг-бүле эмиг эмер чаш уруу-биле төрелдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка дүңгүрүн дөгээш, алганып-ла эгелээн. Күштүг-сүрлүг ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда хүнзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар хөртүкче кастынып киргеш, таалыңда аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажыңчыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин үжүп доңмаан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Коңгур даңзада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижиниң оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.

Конгур хаш соруулдуг сөөскен кара даңзазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:

– Бо чуртталгада кижиде эң үнелиг чүве кижиниң ишти-хөңнү, сеткили болур. Бурун шагдан өгбелерим эң-не үнелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга эң-не багай аажы-чаңныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа бүзүреп болбас. «Кара дүн бир кончуг, чүге дээрге караңгы дүне кижиниң караа чүнү-даа көрбес болур» деп кырганнарның мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, чүге дээрге ол чүгле бодунуң амы-тынын камгалаарын бодаар. Караңгы дүннүң халавы-даа, кара сагыштыг кижиниң чедирер халавы-даа бир дөмей.

– Кижиниң сүнезини каяа чоруур чүвел? – деп, Холурааш айтырган.

– Кижиниң сүнезини биле хей-аъды чаңгыс болур. Сүнезин кижээ көзүлбес. Сүнезинниң турар черлери бар болур. Улуг кижиниң сүнезини дүне удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп дүжер. Ол сүнезин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол сүнезинни Үстүү Кудайдан башкарып турар. Сүнезин баксыраарга, кижиниң сузу бастына бээр. Ынчан Үстүү Кудай: «Сүнезин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам чүге баксырай бердиң?» – дээш, кончуг кызар. Дүне эр кижиниң сүнезини бөргүнүң иштинге, кадай кижиниң сүнезини аржыылының иштинге дүннеп хонар.

– Бичии уруг куъду деп чүл, ачай, ону канчаар камгалаарыл?

– Бичии уруг куъду кавайының иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты доңгайты аспас, чаш уругну дүне ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайының баан дүйүп, чолдайты баглап каар. Уругнуң куъдунуң үгээ дээрге дүвүн өрү аскан, аксын кудулдур халаңнаткан хапчыгаш болур. Уругнуң куъдун аңгы-аңгы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижиниң чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдунуң шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругнуң куъдунуң хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.

Адашкыларның баарынга чаа хайындырган хөнекте сүттүг шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.

– Кижи канчап хамнай бээр чүвел? – Холур сонуургаан.

– Өгбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга үш-үдүрүм чүве көстүп, кулаанга бир-ле үннер дыңнап эгелээн болза, ону хамназын дээш сүнезиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ көстүп келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары дөгүй берген хам ёзулал кылып, өөреткен соонда, ол аныяк кижи күштүг апаар, сүнезиннер аңаа дузалажып эгелээр.

– Хам болуру чугула бе?

– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамның эң кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, ооң сүнезини чайлай бергени ол. Сүнезин чайлай бергенде, ону чүгле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, сүнезинниң чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, Үстүү Оранче өскээр. Оон билип алгаш, сүнезинни тыва бээр. Сүнезин хамның тудуп алган ак пөзүнүң ортузун оя дүжүпкен боор. Ол пөстү дүүп турда, хам кижиниң холунче сүнезин кире бээр. Пөстүң уштарын хам дүүп кааптарга, ол сүнезин ооң соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол сүнезин биеэ кижиниң боду болу бээр. Сүнезинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам сүнезинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.

Хам база сүнезинниг болур. Хамның сүнезини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, ооң сүнезини дээрже ужугуп үне бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, ооң сүнезини дедир ээп келбес, улус хамның чүгле өлүг мөчүзүн көрүп каар. Оон ыңай хамнарның эң айыылдыг ажылы – мөчээн кижиниң сүнезинин үдеп аъткарары. Ынчаар үдевес болза мөчээн кижиниң сүнезини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок төрелдерин адап, оларның дүжүнге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан чүгле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, сүнезинни тыпкаш, Алдыы Оранче үдээр. Ол бүгүден аңгыда, хам кижи келир өйде чүү болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны көргүзер ужурлуг» – деп, Коңгур чугаазын төндүрген.

Мөңгүн-Тайга чону Конгурну Өлүм чок Хам деп база адаарлар, чүге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус көрүп турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп дүшкен хам дириг болур.

…Шаг шаандан тура-ла, буруңгу Тывага, чер-чурт аайы-биле төрел аймак бүрүзү таңды-тайгалыг чораан.

Коңгурнуң өгбелериниң төрел аймаа долгандыр-ла даглар, бүүрелчиннер-биле бүзээлеттинген бо оранга хөй-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-көжээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…

– Бо хамык хая-дашта, кижи-көжээлерде хөй бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?

– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-көжээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап түңневээн. Күзээр болзуңза, өзүп келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер мөңгези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.

– Канчап улус мөңгези-биле чоруй баар чүвел?! Кай, бис база өлүп каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Коңгурже бир-ле идегел-биле көрген.

Ачазы боданмышаан, бажын согаңнаткаш, чуртталга мөңге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…

– Дываажаң биле Эрлик ораны деп чүл, ачай?

– Кандыг-даа кижи өлүрүнүң мурнунда чүү дээш чурттап чораанының шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – өлүрүнүң мурнунда чуртталгазының байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен өлүрүңнүң мурнунда бодуңга: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на күзээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзуңза, ол дываажаң-дыр.

2. КАРА ӨЛҮМ

Чинчи удуп чыдырда, Коңгур кадайының аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже дүлнү берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:

– Авам үргүлчү-ле чыдар апарган. Чүзү канчап барганы ол, ачай?

– Аваң аарый берген, Холур. Аңаа ам чымчак сөс, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Коңгур оглунуң бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга өөрээш, кырган-авазының өөнче чүгүрүп ыңай болган.

…Мөңгүн-Тайгаа чурттаары берге-ле: ооң кадыг-дошкун бойдузу мөңгүн-тайгажылардан каң кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи маңаа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Хөөкүй Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байның оюн-тоглаа, хөглээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгның какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.

Ынчаар боданып чорааш, Коңгур өгден ырак эвесте өлүг өргени көрүп кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Чүге-ле ийик, ол өрге сеги ооң сагыжындан үнмейн чораан.

– Өлүг өрге кайыын келгенил, ол чүнү оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.

– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи өжегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.

Кежээликтей Коңгур өгже чоокшулап орда, бир-ле чүве ооң кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте үңгүрден үнүп келген улуг өрге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи көңгүс көрүш чок, көк мөөн апарган өрге Коңгурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, чаңгыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп дүшкен. Ооң аксындан хан аттыга берген.

Коңгурнуң кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектериниң аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. Мөңгүн-тайгажыларның, алтайларның база моолдарның хөлчок үнелээри, чүс-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.

* * *

Чинчи одунмаанда, даң бажында Коңгур оглун оттурупкан.

– Мындыг эрте мени чүге оттуруптуң, ачай? Хиндиктиг-Хөлге балыктап турганывыс дыка таптыг дүжеп чыттым.

Чоокта чаа Холурааш өөрү-биле Хиндиктиг-Хөлге балыктап чораан. Меңгилери чайынналган, бедик даглар-биле хүрээленген ол кылаң арыг шилдегер, улуг хөлдүң ортузунда ногаан өңнүг эртине даш дег ортулукту көөрге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Хөл дээни барымдаалыг. Ында балыктың хөйүн! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи бүрүзү олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.

Даштарга моңнап, саарылган хемниң дааш-шимээни өгде дыңналып турган. Ол шимээн өттүр холдары-биле имневишаан, Коңгур сымыранган:

– Тура халы, оглум! Мен сеңээ оргаадайны канчаар чалаарын айтып бээр мен. Бөгүн ону чалап аар үези келген деп бил.

Ачазының өйлеп-өйлеп «үези келген» дей бээрин билир болгаш, кеттинмишаан, Холурааш айтырган:

– Чүге ыяавыла бөгүн оргаадайны чалаар хүн чүвел, ачай?

– Чүү-даа чүве үелиг боор, ону билзе чогуур. – дээш, Коңгур тонунуң курунуң мурнунга шалыңдан камгаланыр, үстелип калган таалыңчыгашты, артынга – сериин хүнде шыкка алыспазы биле черге дөжей орар тарбаган кежин, белинде курга оттук-бижээн азынган, холунда дазыл казар даянгыыш тудупкан, чоруурунга шуут белен турган.

– Дүүн чалап шыдавас турган бис бе?

– Арай боорда, көңгүс эвээшти чалап аар турган бис.

– Улуг күштү үндүрүп тургаш, дөмей-ле олчалыг боор бис бе?

– Үргүлчү эвес, – дээш, Коңгур бөргүн кедипкен.

– Чүге? – кеттинмишаан, Холурааш айтырган.

– Чүге дээрге, кижи долгандыр турар бойдустуң элдээртиглерин эскербес болгаш олчага душпас. Ынчаар-ла чөпшээрежилге чокка бойдуска үрегдел эгелээр, а кижилер оон аарып, эрте-ле кырыырының чылдагааны ол-дур.

Чинчи-биле байырлашкаш, адашкылар өгден үнүпкеннер. Өргелер оларны-даа тоор хире эвес, хөй санныг үңгүрлеринче үне-кире халышкан, а кымыскаяктар хүн херелдеринде дөгеленмишаан, чымыштыг иженип тургулааннар.

Адашкылар элээн кылашташкаш, аргар-кошкарларның, чуңма-телерниң таптай базып кааны, оът-үнүш чок черлеп чоруп кааннар. Улуг эвес бүүрелчинге чоокшулап келгеш, даштар аразында шоолуг эскертинмес кокпалааш, чер адаанда шулураан дамырак барын эскергеннер. Ыйгыл дүжүлгекке олар кээрге, дамырак оон агып баткаш, ынаар хаялардан ажыр шурап чыткан. Оортан хөй-ле өндүр чаагай пөштерлиг, дыттарлыг улуг арт харап турган. Артче үнүп-үнүп, оон бадып оргаш, кушкаштарның мыжырашкан үннерин чаптап, дыңнааннар-даа. «Ыраажы куштарның чоогазын» олар эртип кээрге, ам мырыңай өске оът үнүштүг база бир тускайлаң чоога көстүп келген.

– Оргаадайже баар оруувусту эки сактып ап чор! – дээш, Коңгур чамдыкта дыт чөвүрээзинде шыйган демдекче, азы тенниг хараганда сыйыкче айтып, оглун угаадып чораан.

Ынчаарга, ачазы чүнү кылырын баш буруңгаар билир-даа ышкаш, Холураашка сагындырган.

– Бир эвес часкы үер демдектиг дытты ужур шааптар ийикпе тенниг хараганнарже орукту дуй даштар көшкелени берген болза, оргаадайны канчап тып аар бис, ачай?

– Оргаадай дилээр кижиниң арын-нүүрү арыг база таптай баспаан оруунче хая көрбес болза, кандыг-даа моондак аңаа шаптараазын болбас.

…Хем уну, шынаа эгелээн. Аңаа олар доктаап, чемненип оргаш, дамырактың шулураажын, тырлаашпайларның база шергилерниң тырылаажын дыңнап, дыш ап органнар.

– Аарыгларның шуптузун эмнептер арга бар бе, ачай? – Холурааш сонуургаан.

– Мен бодумнуң аарып эрткен аарыгларымны эмнептер мен. Чогум аарыглар ындыг кончуг хөй эвес, а чүгле ооң аңгы-аңгы хевирлери хөй.

– Үргүлчү артыш ап чоруурга, ооң ажыы чүл?

– Аарыглар эмнээринден аңгыда, артыш кандыг-бир айыылдарны болдурбас. Ол ышкаш адааргал болгаш каргыштың уржуктарын узуткаары-биле артыш ажыктыг.

Дамыракты кежилдир чыткан дыттың унун кырлап, ол чарыкче кеже бергеннер.

Хөй оът-үнүш аразынга Коңгур дискектенип олурупкаш, адыштарын катташтыр туткаш, алгыш-йөрээлин эгелээн:

О, Дээр адам!

О, Чер ием!

Өршээ Хайыракан!

Өөрүп четтирдим!

Силерниң ачыңарда оргаадай чечектелген.

Силерниң ачыңарда бис база дириг бис,

Чуртталгавыс чулуу аттыгып тур!

Бистиң кадыывыс, аас-кежиивис дээш,

Буяныңар дээш өөрүп четтирдим!

Хүнүм сеңээ камгалакчывыска

Күдүк базып мөгейдим. Чолукшудум.

Хуулгаазын кара суг бажында келгенин миннип, Холурааш ачазының чанынга дискектенип олурупкан. Ам-на ачазы хамык оът-сиген аразындан кижи-сиген – оргаадайны тып алгаш, холдарын камныг чада тудупкан. Ол үнүштү оглу көрүп кааш, кижиге дөмейин кайгап ханмаан – кижиниң мага-бодун сагындырар бичежек, чиңге ундан холдар, буттар, моюнда баш адырланган, а дазылдың чиирбейин ол узун салааларга дөмейлээн. Кандыг кончуг элдеп, кайгамчык оргаадай боор!

– Өршээ хайыракан, айыыл-халапка таварышпайн, канчап өзүп келгениң ол! – деп, Холурааш аажок өөрүп сымыранган.

– Оът-үнүштү чыып, кургадып тургаш, олар хинчектенмезин дээш үнелиг камгалал сөстер айыткаар апаар.

– Аңаа мени өөредип каайт, ачай.

– Херек кырында үр өөренмээн кижи ону сактып албас. Амдыызында чүгле чүге хереглээниңни чугаалааш, үнүштүң шуптузун адырбайн шын сеткилиңден чүгле дилеп-колдап ал. Аазаан аксың ээлевес болзуңза, оът-үнүштер, дамырактар, даглар – олар шупту сени буруудады бээрлер.

* **

Адашкыларның эккелген оргаадайын көрүп кааш, Чинчи дыка амыраан.

– Оглум ачазы, мен черле шору аппардым, – дээш, боду безин билбейн, хүлүмзүрүй каапкан.

Өгнүң хараачазындан бакылаан айның имиртиң чырыында эргим кижизиниң арнынче Коңгур көрүпкеш, Чинчизиниң аныяанда дег чаражын магадаан. Чаш уругнуу дег кем чок ооң хүлүмзүрүү хинчектиг аарыгның сомазын безин чок кылыр дээнзиг болган?! Бышкан чодураа дег кара карактарлыг, чойган дег ээлгир дурт-сынныг, чүнү-даа кылып билир, чымчак, хоюг холдарлыг Чинчи-даа кайгамчык-ла чараш кижи. Кылагар, чоон, сырый кара, узун чаъштары ону улам хевир киирер. Кандыг-даа кижи ону көргеш, чарашсынар. А ол бодунуң чаражын эскербес, ыядыычал, биче сеткилдиг, ээлдек-эвилеңи хевээр арткан.

– Удуп дыштанырын кызыт. Эртен угбаң Хорлуу чедип кээрге, Холурааш үжелээн Ала-Тайга аржаанынче чоруур болгай силер, – деп, Конгур сүмелээн.

Ол кадайының шала дериде берген хаваан суйбап каан. Чинчи ашаа үнгүжеге хүлүмзүрүвүшаан, чазык көрүп чыткан.

Даң бажында Чинчи арга чадаарда тургаш, орукче чоруурунга белеткени берген. Аржаанга херек бүгү чүүл эңмелеттинген, аъттарда чүдүртүнген. Аржаанчыларны үдээри-биле Коңгурнуң авазы Севил өөнден үнүп келген. Аалдың малын араатаннардан, манаваан аалчылардан камгалаар, кадарар, мойнунда ак дүктерлиг, улуг кара Мойнак дээр Холурааштың ынак ыды чүъктүг аъттар чанында дүвүреп, кудуруун ыңай-бээр чайып каап, халып турган. Буруңгу тывалар ытты азырал малдың санынга киир санап чорааннар. Кижи азыраан малдар дээрге хой, өшкү, инек, сарлык, чылгы мал, теве, иви, элчиген болгаш ыт болур. Тос чүзүн малдың бирээзи Мойнак кудуруун чайып, маңнап-ла турган.

– Чүге өргелер өлүп эгелээн чоор? – деп, Чинчи ашаандан айтырган.

– Ону бодум безин билбейн тур мен. Элдептии кончуг харын. Че, шупту чүве анаа боор, ажырбас.

Боостаазында борбак чүве чыдыпкан дег харлыгып, Конгур, эгени аарак, ам-на кадайынга чугаалаан:

– Чинчи, мени өршээп көр! Сенче эвээш сагыш салып, кичээнгей чок болганым дээш мени өршээп көр, сарыым.

Чинчи ашаан ыыттавазын дилээн дег бажын чайып турда, Коңгур уламчылаан:

– Кажан сен аржаандан кээриңге шупту чүве анаа болур. Мен база. Хамык чүвени чаа ёзу-биле таптыг эгелээр бис.

– Ийе, – Чинчиниң чодураа дег кара карактары кылаңнашканнар. – Таптыг эгелээр бис харын.