Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Чинчи хая көрүнгеш, ыдык, бедик, ынак даа Биче-Мөңгүн-Тайгазын кайгай берген. Кажан кадайы Коңгурже эглип кээрге, карак чаштарындан ооң арны өл болган.

– Ынчанма даан, Чинчи, – деп, ол кадайын эргелии кончуг чазамыктаан.

Карактары чаштыг Чинчи хүлүмзүрүүрүн оралдашса-даа, чүү-даа үнмээн. Ооң эриннери бырлаңайнып, ишкирниккен дег, улуг-улуг тынган.

– Оожурга даан, Чинчи, шупту чүве эки боор, ажырбас, – дээш, кадайын куспактааш, аъттангы таладан ону эзерже олуртупкаш, чагаан:

– Оваарымчалыг чор, бодуңну камна! Улуу-биле сенден дилеп тур мен.

* * *

Ол-ла хүн Харам-бай ооң өөнүң чаны-биле эртип чыткан Коңгурну доктааткаш, ооң өдээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер үш өлүг өргелер октапканын дыңнаткан. Ону дыңнааш, хам хөлзей берген. Чүвениң ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие төрели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарның бөлген өдээнде он шаа өргелер сектерин ол эскерген.

Ядыы араттарны Коңгур халас эмнээр ийикпе азы чүнү бергенин алыр турган. Чаңгыс ол-ла үеде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар чаңчылдыг.

Баштай-ла кирген өөнде Мыйманның адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам өгже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Ооң арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кылаңнашкан, оңгак карактары херечилеп турган.

– Амыр-ла амыр! – Конгур өгде улус-биле мендилешкен.

– Амыр! Амыр! Амыр менди! – өгде улус хам-биле удур мендилешкен.

Конгур далаш чокка даңзага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш өрттеткеш, ооң ыжы-биле дүңгүрүн болгаш идик-хевин артыжааш, дүңгүрүн отка дөгей берген. Шык хөм тунук үннүг боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан дүңгүр оон эткир апаар.

Үс биле чаап эттээн чуңма кежи хөмнү ыяш тырыкыда хере шаап каан дүңгүр ыяш тудалыг. Ол хөмнүң ишти, даштында кызыл будук-биле көшкүн амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир коңгулуурларлыг доора ыяш – киришти, өгбе хамның дүрзүзүн сомалаан дүңгүрнүң тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, дүңгүр хамның мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.

Коңгур хамнаарда, чылдың үелериниң аайы-биле кышкы, чайгы (күскү-часкы) тон, бөргүн кедер. Бо удаада ооң кеткен хеви – мурну ажык, оң талазынче өөктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тоннуң чеңнерин, эдээн чүзүн-баазын өңнүг пөстер-биле минчип, янзы-бүрү кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан дүрзүлүг долгактарны чыпшыр даараан, оорганың дал ортузун куду тос хүн демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тоннуң ийи талазында чес коңгулуурлар халаңнашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан бүткен бөргүнүң үстүнде кара дастың чүглерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынның ийи талазынче халаңайнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Коңгур дүңгүрүн орбазы-биле аяар дүккүлетпишаан, алгыш биле эгелээн.

– Оой! Алас! Алас! – артыштың ыжы-биле өг иштин арыглавышаан, алганган.

Мөңгүн-Тайгамның оът-үнүш, ыяштары,

Мөңге-Деңгер-Хайыраканым, сени йөрээп тур мен.

Мээң көк Дээрим көрүп тур, үр-ле көрүп тур оң.

Оой! Оларже ам ак Дээрим көрүп тур оң!

Аяар алганмышаан, Коңгур бодунуң сүнезиннерин дузалажырынче кыйгырган.

Бүгү диптерни эргээш, ээп кээр мен.

А, сен эзир, күштүг чалгыннарың херипкеш, ужуп кел!

Кык-кык! Кык-кык! Кык-кык!

Хам эзирниң үнүн өттүнүп, ону бодунче кый дээр.

Бүгү диптерни эргиир сагыштыг мен.

Кайда сен, көк -бора аъдым?

Ий-хоо! Ий-хоо! Ий-хоо!

Хам аъттың киштээрин өттүнүп, ону бодунче кый дээр.

Октаргайны эргиир сагыштыг мен.

Кайда сен, Кара Кускунум?

Кар-кар! Кар-кар! Кар-кар!

Хам кускун өттүнүп, ону бодунче кый дээр.

Дээр- деңгерлерни эргиир сагыштыг мен

Кайда сен, хуулгаазын кужум, бээр кел!

Сыг-сыг! Сыг-сыг! Сыг-сыг!

Кушту сыыладыр өттүнгеш, хам кый дээр.

Ээрен дөзүм ээлери!

Эргимнерим бээрлеңер.

Сүме болзун, сөстен сөгле.

Сүзүк болзун, сүттен чажайн, —

Коңгур хүн аайы-биле дөрт чүкче сүттү чажар.

Конгур аң-меңниң, куштарның үннеринден, дириг амытаннарның чаңындан болгаш дылындан агаар бойдус кандыг боорун, аарыг кижиниң эттине бээрин азы кызыл-дустаарын эндевес.

Караңгыда чоруктуум, оой-оой.

Хан шуру карактыым, оой-оой.

Арыг бажы олуттуум, оой-оой.

Ак-ла тоолай чемиштиим, оой-оой.

Агбай кызыл Үгүжүгүм, бээр кел!.

Хам ам база дузалакчы-сүнезиннерин кый дээр:

Хыйыжаңнаан кылаштыым аар, сүнезиним,

Шоюжаңнаан чоруктуум аар, мажаалайым.

Чоорту менче, бүдүү дыңнаар кулактыым.

Адыым мунуп арзайганым,

Кускун болуп ужукканым,

Көк бөрү бооп хуулганым

Хуулгаазын куш салдары-дыр.

Хам суг пактап алгаш, база-ла дузалакчы-сүнезиннерин кый дээр:

Багай кижиниң, аараан кижиниң

Баарынга баглашпаңар, сүнезиннер.

Сөөктеринге ораашпаңар,

Шөйүндүзүнге шөйүлбеңер.

Хөөкүй-ле аараан кижини

Хөнетпеңер, сүнезиннер.

Эрним-биле дегбээн-даа мен.

Эдээм-биле аштаваан мен.

Чалым-хая чаңгызы дег

Чуңма кежи дүңгүрлүг мен.

Аажок быжыг, дүңгүр соктаар

Артыш дөстүг орбалыг мен.

Хаккан дүңгүр шимээн-даажы

Хаттан дүрген ужугуп тур.

Сүзүктүгнүң бирээзи мен.

Сүлдээ тейлеп, онал кылдым.

Сүнезиннер кайда силер?

Чүге черле саададыңар?

Хам дузалакчы-сүнезиннерин каш-даа катап кыйгырарга, оларның сураа-даа чок. Суг-биле аксын шыгыдып алгаш, оларын дагын кыйгырган. Сураг. Дузалакчы-сүнезиннер чокта аарыг кижиниң чүден аарааны билдинмес болганда, хам канчаар эмнээрин билбес. Бөгүн, бир-ле дугаар Коңгур хамга дузалакчылары келбээн. Боданып ора, таакпылавышаан, аараан кыргандан чүзү аарып турарын ол айтырган.

– Бүткүр бодум изип-хып тур. Мойнум шуут ээлдинмес-тир. Тас быгын адаа база колдуктар дыка аарышкылыг апарды. Суксаарым шуут кедергей, – човууртавышаан, кургаг эриннерин чылгап, хирилээш тыныжы чиигезин дээш сыртыктарга чөлендир олуруп алгаш, кырган уламчылаан. – Өргелер үңгүрлеринден үне халышкаш, өлүп-ле турлар. Ол дээрге, бир-ле аш-чутту ийикпе кандыг-бир хамчык-халапты оштааны ол-дур! Азы чок болза, Бээжинден кара өлүмнү бисче манчы кыдаттар сөөртүп эккелбээн бе? – Бээжинден (Кыдатта Пекин хоорай) кара өлүм – онза халдавырлыг аарыг (чума) халдап келгенин кырган даап бодааны ол…

* * *

Дараазында хүн хамны өске аалда аараан кижиже чалаан. Өгнүң эргинин артап оргаш, бир холу-биле боскун, өске холу-биле иштин тудуп алган, кочалче доңгайып кускан кижини Коңгур көрүп каан. Сарыг өт кускан, суксаанындан эриннери када берген, сыгырып тыныштаан кырганның чүгле хөрээ өгдеңнээр. Салгадаан ашактың арны өт сарыг, мойну ыжык, быктында карара берген ийи былчактар барын хам эскерген.

– Ишти-хырнымны шуут оя чип тур. Ох, чүү кончуг сойлук боор бо, оя чип-ле тур! – тиглени берген, кургаг эриннерин чылгавышаан, карактарын чивеңнедип, ол ыглап чыткан.

Кырганның кадайы ыыт чок орган хамдан дүвүреп айтырган:

– Бо кижиниң чүзү канчап барганы ол чоор?

– Амдыызында тодаргай чүве чугаалап шыдавас мен. Ону чемгербеңер. Суг чүведен харын хөйнү ишсин…

Дедир чанып ора, Коңгур төрели Серен сугга кире дүшкеш, айтырган:

– Кандыг-ла бир халдавыр өргелер дамчыштыр кижилерже халдап эгелээн. «Кара-өлүм, бужар-думаа» деп халдавырлыг аарыглардан аймак-аймак чоннар кырлы бээрге, оларның өглерин өрттедиптер турганын кырган-авамдан дыңнаан мен. Ам ол аарыглар бисте чедип келбээн бе?

Огулуг харыы албайн, хам чаныпкан. Төрээн аалынга кээрге, Коңгурну бичежек мага-боттуг, көк баштыг, оңа берген шыва-тоннуг Севил уткуп алган. Кара-саргыл тар карактарлыг авазы оглунче ээлдек көрген. Өргелер дугайында медээни ол ындыг-ла тоомча чок хүлээп алгаш, оглунга харыылаан:

– Ындыг чүүлдер тургулаар, оглум. Кандыг-даа өргелер бистиң амыдыралывыс боой тудуп шыдавас.

Авазы ынча дээрге, Коңгур оожургап, сарлык сүдү-биле сүттеп каан, амданныг шайынга бышкан эътти доорап, чооглап алгаш, бодунуң өөнче таваар базыпкан.

* * *

Чинчи, Холурааш, Хорлуу аржааннааш, чаныпканнар. Авашкылар Хорлуу-биле байырлашкаш, көстүп келген өглеринче челзипкеннер. Төрээн аалынга кээрге экизин!

Чинчи бичии дыштанып алгаш, долгандыр чүү болуп турарын таваар сонуургап орган. Коңгурнуң авазы хумуңнарын долдур хемден суглап алгаш, ооргазы бүшкүе берген, өөнче оожум кылаштап бар чораан. Аныяк шаан сактып келген боор оң, кунчуу Севил хумуңнарын черге салыпкаш, дыш ап тура, ойтулааштың хөглүг ырын кожаңнай каапкан. Кожаларының уруу балазын көдүрүп, бадырган санында-ла узун, чоон чаъштарын аткаар суйбап каап, тараа соктап турган. Элээн хөй херээженнер кожа өгде дүк хап турганнар. Оларның демниг, чаңгыс аай ол ажылын көргеш, Чинчиниң холдары база дүк хагыксаан.

Адар аңчының өөнче хараача өттүр хүннүң херелдери саарлырга, чаптанчыг чаш төл хүн чырыынга караан имирертип, хүлүмзүрүп чыткан. Дүнелерде таптыг удувас авазы оглунче база хүлүмзүрээн, иешкилерже хомудаан Адар шала каржы көрүп олурган. Чүл дизе, чаш Хайындырым ооң оглу эвес, ол аңнап чорда кадайы ону кыдаттан борастап алган. Оглун куспактап алгаш, кадайы ашаанче чоокшулап келгеш, чугаалаан:

– Көрүп көр даан, хүннүң аязын, ам-даа хомудавышаан сен бе? Бо мээң оглум, а сен катап-ла мээң-биле чурттап тур ышкажыл сен. Багай чүвени уттупкаш, ийилээн эмеглежип, Хайындырымны өстүргей бис.

Дөрбегер эриннерлиг, төгерик арынныг, калбак думчуктуг кадайының эргим арнынче, чаш төлче Адар деңней көргүлээш, дөмей боорга, сергеп, хөглүг апарган. Ашак-кадай кайызы-даа хүлүмзүрүп, эптежип алганнар.

***

Коңгур орук дургаар кадайын-на бодап чораан. Бөгүн ол могагыже ажылдаан. Аржааннаан иешкилер чедип кээри ооң могап-шылаанын сергедип чораан. Өг-бүле четчелешкенде, Коңгур ам-на чаазы-биле эгелээрге, шупту чүве эки болур, өг-бүлелиг кижи аас-кежиктиг болгай. Хам дал дүъште аалынга келген.

«Дүрген Чинчиже!» – диген ышкаш, аалдың ыды Мойнак ээрбишаан, ээзин өгже ыдалай сывыртап чоруп орган.

Коңгур өгнүң хаалгазын ажыдар деп чорда, аңаа уткуй дүвүрээн авазы үнүп келген.

– Чинчи дыка аарып тур. Ол бертен туруп кээрге, амырай бердим. Ынчалза-даа кылаштаар харыы чок болганындан катап чыдыпты!

– Ол чүү дээриң ол? Таанда анаа ыйнаан, авай? – Коңгур удур айтырган.

Кадайы орунда дурт-сынын херилдир кезе тепкен, сыртыкче бажы хандыр оңгая берген, эъди-кежи чалынныг изиг, аажок суксаан чыткан. Чежемейниң-даа шаг чок, муңгаргай болза, ооң кара карактары дүвүрел чок, кургаг болган.

– Аргалыг-ла болза, кум кыннывыт, эргимим. – дээш Коңгур хүлүмзүрээн.

Бодунга чигзинген-даа ышкаш, Чинчи кезек ыыт чок чыткан. Ол аарыг-биле эвес, а бодунуң бодалдары-биле демисежип чыткан.

– Менден чүнү-даа чажырбайн, шынын чугаалап көрем, – хинчектенгенин чажырар дээш, Чинчи дөмей чадаарда хүлүмзүрээн. – Өлүрүн күзевейн тур мен, ам-даа туржур мен, а бир эвес херек кеди чок хирелиг болза…

– Эттине бээр сен, Чинчим. Шыдаш, сарыым, а мен дузалаар мен.

Мөңгүн-Тайганың шыпшык бажын туман дуглаза-даа, кончуг соок хүндүс элээн чылыш диген. Көк хүндүс хенертен дээр бүргеп, карарып келген соонда, долулуг суггур чаъс куда берген. Кежээликтей Мөңгүн-Тайганың кырында туман арлып, чаъс намдай берген.

– Кар! Кар! Кар! – деп, өг кырында кускун эткен. Хамның хаваа дүглү берген.

Коңгур, ооң авазы, оглу үжелээн Чинчиниң чанында органнар. Холурааш бо удаада авазынче көрүпкеш, элдепсинген: үргүлчү арыг-силиг чоруур авазы чудай берген, дерден өткен идик-хеви чамдык черлерде орлу бергилээн, өрүп алган чоруур чаъштары чазылгаш, эктинде, арнында, ширтекте дөжели берген. Кайгамчык чараш арны хинчектенгенинден дыраттынмаан кара чаъштар аразында хензиг ышкаш көзүлген. «Кырган-аваң өөнче бар!» – деп, Конгур оглунче имнепкен.

Кара өлүм-биле демиселдиң бо дүнезинде Чинчи черле дүжүп бербейн чыткан. Ол бүгүнү Коңгур кадайының бирде шийип алган ийикпе азы хере көрүпкен карактарындан билип орган. Чамдыкта оларның көрүжү уткужа база бээр. Чинчи төрээн кижилеринге хүлүмзүрүүрүн кызып чыткан.

– Суксаан боор сен, бичииден иживит, – Конгур кадайының бажын көдүрген.

Ыяш аяктан чылбай сугну пактапкаш, Чинчи сыртыкче шагжок чыдыпкан.

– Чинчим, туруш, черле дүжүп бербе! Сээң-биле мен.

Хамның үнүнден-не муңгагдааны илдең. Ол туруп келгеш, катап олуруп алган. Кадайынга суксунну ижиртип кааш, ооң чаъжын эпчогу кончуг дырап эгелээн. Ширтек кырындан бээр дөжели берген кадайының бажының дүгүнүң хөйүн ол кайгаан. Чаъшты черден өрү көдүргеш, бир холунга бөле тудуп алгаш, тарамык дыргак-биле чоон чаъшты дырап эгелээн. Ону көргеш, кадайының кара карактары чырып, сымыранып чыткан:

– Аныяамда бо челим-биле мактанып чордум ийин, а ам…

Конгур кадайынга ынаан, ылаңгыя ооң бо сырый, узун чаъштарын магадаарын улам мининген! Оон шыдашпайн, чаъшты чыттап каан.

– Эттине бээр сен, сарыым! Шыдаш, эргимим!

Кожаларның ыды биле Мойнак үш дүн ортузунда туткуланып ээре берген. Коңгур өгден үнүп кээрге, эмин эрттир караңгы дүн, чүү-даа көзүлбес. Мойнак бирде чыда дүжүп, бирде ийи бут кырынга тура халып ээрбишаан.

Кижиниң амыдыралында кандыг онза чүвелер болурун, ылаңгыя өлүм-чидим болурун хамыкты мурнай ыт билип каар деп тывалар чугаалажыр.

Кунчуу кениниң орнунче чоокшулап келген. Чинчиниң кадыр хаваанда дериткенинден кара чаъжы дыдырара бергенин көргеш, ол улуг тынарга, кени дораан караан ажыдып келген. Бичии када багайтыр хүлүмзүрээш, ооң карактары шимдине берген. Севил ээккеш, сыртыкты эде салгаш, кениниң дериткенинден өл чажын кырган холу-биле суйбап каан. Ол өйде ыракта чер иштинден кошкак үн дыңналган. Ол үн Чинчиниң ыыткыр үнүнге дөмейлешпезе-даа, ылап-ла кени чоок кижилеринге өөрүп четтиргенин илередип, шупту чүве анаа боорун даңгыраглап чыткан. Даңны атсы өлүм-биле демиселди соксатпас дээш, карактарын шийип алгаш, Чинчи дүннү өттүр чугаалаанмаан.

Дүшке чедир Чинчи халыыдап, шыырныгып, күштүг чөдүлден мага-боду сиригайнып, дүкпүзүнде хан көстүп келген. Ыжып турган чүстери ам кадып, бир-ле борбак эът-урулар дег апарган. Чөдүре бергеш-ле, ашаанче, кунчуунче халыыдап, көрүп чыткан. Карак хавыы хагдынмастап, карактарда чырык өжүп бар-ла чыткан. Коңгур ам сыртыкта өлүмнүң чулук чок чажыртыныын көрүп каан. Амыдырал хеминиң эриинде күш чок холдарлыг, чаза-чире үсперлеткен чүректиг хам Коңгур коргунчуг аарыгга удур демисежир чепсээ чок, чүнү-даа кылып шыдавас апарганындан дыка хинчектенген.

Чинчи хенертен өгнүң ханазынче эгли бергеш, ооң мага-бодунуң ханызында бир-ле кол хыл азы кириш үстү берген дег дунук човууртаан.

Дараазында дүн демиселдиң эвес, а шыпшыңның дүнү болган. Бүдүн делегейден озалааш, өлүг мага-бот чыдар өгде ыржым-на чүве. Чинчиниң мага-боду көжүвээнде, Севил ооң оң холун бажының адаанче салгаш, буттарын дискектеринче дыгдындыргаш, мага-бодун болгаш арнын чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуглап каан. Оон кызыл-дустаан кижини черже бадыргаш, мурнун көжегелеп каан.

Чинчи-биле кончуг эвээш чурттаанынга Коңгур хомудап орган. Оларның ынакшылы чүрек, мээ-медерелге чаштып чыткаш, кажан оглу төрүттүнүп кээрге, кыптыга-ла берген. Ам кадайы мөңгези-биле чорупса-даа, ол оглунда чырып арткан.

– Чинчиниң өлүмүнге мен буруулуг мен, авай, – деп, Коңгур авазынга миннинген. – Он үш харлыымда ачам, кырган-ачам-биле аңнап чорааш, чаш козагалыг деп билбейн, ава-тениң амы-тынын үскен мен. Ол дээш тайга-таңдым ээзи Чинчимден мени чарып, кезедип ялалааны ол.

Ынча дээш, Коңгур ыглапкан. Севил база ишкирнигип ыглай берген.

– Ыглавайн көр, авай! Сээң-биле Холурааш база мен үжелээн кезээде кады бис. Дириг чорзувусса-ла, Чинчи бистиң чүректеривисте.

Коңгурнуң төрелдери, кожалары кым чүнү шыдаар болдур: бир кижи хумуңга сүт, өскези соктап каан шай дээш, оларның кажыыдалын үлежип, кээп турган.

Көжүп калган дыгдынчак буттарын хөндүрбейн, Чинчиниң арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шыпкаш, ооң чыткан талазындан өгнүң ханазын өрү көдүргеш, аргажып үндүргеш, шыргада кидис кырынга чыттырыпкан. Ол шырганы чеди эр* кижи эгиннериниң кырынга салгаш, хөөрже углуг чоруптарга, Севил оларның соонче кенин сөөлгү оруунче үдеп, тос-карак-биле сүт чажып, йөрээген.

Холурааш шырыштар аразынче чаштына бергеш, оожум ыглап орган.

Тыва чаңчыл ёзугаар, чаш болгаш элээди уруглар мөчээн кижи чыдар өгже кирбес ужурлуг. Ол өгге эзирик кижи турбас, ыыт-шимээн үндүрүп болбас, Бир эвес хөөржүдүлге үезинде кым-бир кижи эзирик көстүп келген болза, ону аза төрели чүве деп, буруу шаап, үр-ле өршээвес турган.

Кызыл-дустаан* Чинчини аалдан ырак эвесте Дөргүнче чөкпек дөстүг хараганның чөөн талазында «хүн харап кээр» черже апар чыткан.

Холурааш эштери-биле Дөргүнге хой кадарар чаңчылдыг. Олар ында хөй-ле өлген кижи сөөктерин, куу сөөк баштарны көргеннер.

Мөчээн кижини шыргадан дүжүрүп, кидис кырынче бадыргаш, бажының адаанга даш сыртай салгаш, Чинчиниң арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шып кааннар. Мөчүнү ынчаар-ла көк дээр адаанга каапкаш, бөрттериниң халбаңнарын, тоннарының чеңнерин иштинче киир суккаш, хая-даа көрүнмейн, чеделээн аалче углапканнар.

Өглер чанынга чеди эр чоокшулап келгеш холдарын артыштыг суг-биле чуп алганнар. Холурааш ыглаарын соксаткаш, өөнге келген. Ында кырган-авазы ачазының мөңгүн-биле каастаан, кара хөөргезинден таакпы чыттааш, азырып орган. Оон ол бодунуң кызыл сөөскен сыптыг, узун даңзазында таакпызын келген улусче сунгулаан.

– Авам ам келбес бе, кырган-авай?

– Бурган оранынче ол чорупкан, – дээш, Севил ишкирнигип ыглай берген.

– Ол бурган ораны кайдал? Ынаар эр улус ак чүве апар чыткан чер ол бе?

– Ак чүве апар чыткан че? Кызыл-дустаан аваңны апар чытканын көрдүң де? Ол багай-дыр! Бистиң чаңчылывыс ёзугаар кижи хөөржүткенин чаш, элээди уруглар көрбес ужурлуг. Ынчаарга, ам Холурааш, тейлээр апарган-дыр сен.

Хаваан, кежегезин кырган-авазы бир онза, камныг суйбап эргеледирге, ооң холдары уйнуунга авазыныы дег чылыг, хоюг, эргим болган.

– Бурган оранынче чүгле кызыл-дустаан кижиниң сүнезини чоруур. Ооң мага-боду Таңдыга артып каар, а сүнезини тамыже дүлдүне бээр. Ону кижи бүрүзү эртер. Аваңның мага-бодун эр улус үдеп чорааны ол-дур ийин.

Бөгүн кырган-авазы муңгаргай болза-даа, уйнуун дыка чассыткан. Холурааштың бажын бодунче камныг ээй тырткаш, кырган-авазы ооң бажының дүктерин чыттап *каарга, ол төрээн хөрекке эргеленип, кезек ыыт чок чыткан. Оон кырган-авазының чугаалаан мөргүлүн катаптап, кады тейлеп олурган.

– Чок дээш чода кыртыжы чивес, бар дээш балдыр эъди октавас, – дээш, сөөлгү дой эгелээриниң бетинде кырган-авазы чода сөөгүнүң кыртыжын сывыра соккаш, отче киир каапкан.

Сөөлгү муңгаранчыг дой маажым эрткен.

* * *

Авазын хөөржүткениниң эртенинде Холурааш даң бажында оттуп келген. Ооң сагыш-сеткили дүймеп, чааскаанзыргай апарган. Кажыыдаашкынны илередип, таакпы-дүңзелиг, арага-дарылыг улус кээп-ле турган. Анай-хураган, бызааларын кажаадан үндүргеш, кадарып чорааш, оларын одарга каапкан. Бажынга та кандыг бодал кирип келген, ол Дөргүнде чөкпек хараганныг черже углуг көрүп чораан.

Хүн шагда өрүлеп келген. Бүүрелчин кырынче үне бергеш, Холурааш чоогадан дээрде дас куштар ужуп чоруурун көрүп каан. Ол куштарның бо чоок-кавы девискээрни өлүг сектерден арыглап турганын чаңгыс эвес удаа хайгаараар турган. Дойлаашкынче орукту баштай-ла кускуннар айтыр. Хөй кускун чыылган черже дас куш даш дег окталдырып-ла бадар. Ындыг бедикке ол ужуп чорда, черден ол көзүлбес. Хой кадарып чорааш, кускун-сааскан дойлап эгелээрге, оолдар дораан дээрже көөрүн ол сагынган. Черге үсперлендир дүшкү дег дас дээрден окталдырып баткаш, хонарының мурнунда күштүг чалгыннарын херипкеш, кускуннарны хоюспушаан, черге дээр-дегбес хона кааптар. Башкы дастың соондан өскелери ужуп келгеш, шимээн-дааштыг, чокшу аарак дойлап-ла кириптерлер. Ол чогуш-содаа соонда улуг чүглер артып каарга, оолдар ону ап аар. Оларны хамнар бөрттеринге кадап аар боорга, Холурааш өөнге элээн каш дас чүглерин шыгжап алган. Дастарның уялары кижи четпес дендии бедик хаяларда. Сек чок таварылгада дастар дириг анай-хураганны теп алгаш, чоруй баар боорга, араттар оларга хөңнү чок.

Бөгүн Холурааш кара дастарны көрүп каан. Ол Дөргүнде ак чүведе ораап каан бир-ле чүвени эскерген. Чоокшулап келгеш көөрге, ол ак чүве авазы болган. Ооң баарынга дискектенип олуруп алгаш, бажын доңгайтыпкан. Өлүг авазының узун, чоон чаъштары черде сүстүнүп чыткан. Кайыын ийик казыргы келгеш, өлүг кижиниң арнын шып каан шывыгны ажыда хадыптарга, аажок ыжык, таныттынар арга чок арын көстү берген. Эргим, төрээн, чараш авазының арны канчап барганы ол? Ооң чаражын, эргимин, авазының ынакшылын кым, кайнаар апарганы ол? Чүү деп кончуг чоор? Бо бүгү шын чоор бе?

Кара дастар, кускуннар болгаш дээлдигеннер оолдуң кыры-биле алгы-кышкылыг дээскиндир ужуп-ла турганнар. Кортканындан оолдуң бажы адыя берген. Ол тура халааш, бар шаа-биле даг өрү маңнапкан. Чүгле дагның шыпшык бажынга миннип кээрге, аажок дериде берген, шыырныкканындан чүгле диштери шакылаар болган. Долгандыр бүгү чүве бүлүңгүй сугда хирлиг-сарыг апарган салдап турган.

Дагны куду бадып ора, өөледир ыглап, авазын өлүг орандан ээп кээрин дилээн чүве дег, холдарын чайып, чугааланып, ыглап-ла чораан.

Хүн чырыткыландыр хүннеп, Мөңгүн-Тайганың шыпшыында меңгилер чайынналып, ак-көк дээрде аңгырлар ужуп чораан, а Холурааш ыглавышаан. Авазын чидирген оолду кым-даа чазамыктап келбээн! Кулунчактыг, кара чаңгыс кара-доруг бе харын ооң чанынга чедип кээрге, оолчук ооң мойнундан куспактаныпкаш, чугааланып-ла эгелээн:

– Кара-Доруг, авам чедип кээр кылдыр чүнү кылзымза экил, аъдым? Бар-ла бурганнарга, харын-даа Эрлик-Хаанга, чер ээлеринге бар шаам-биле тейледим. Ол хиреде авам келбес-тир.

Аът шимчеш дивейн, боду база ава болгаш, бичии кижини ыыт чок дыңнап турган. Өйлеп-өйлеп, эрбенниг эриннери-биле Холурааштың ажыг дустуг карааның чажын чылгап каап, хаарыктаан.

– Чүге бурганнар мени дыңнавас чоор? Авам чедип кээр кылдыр чүнү канчаайн? Оода сен, Кара-Доруг, ону меңээ чугаалап бээйт.

Кажан Дөргүнче оолчук үш хонгаш кээрге, авазының мага-бодун сек чиирлер дажып апарган болган.

Дүнелерде Холурааш авазының чыткан черин дастар, кускуннар, дээлдигеннер тегерип ужуп-ла турар кылдыр дүжээр. Эң чидиг дыргактарлыг, эң ханзырак дас баштаан куштар авазын хара бер чазып сыырып-сыырып, сөөгүн хемдээн соонда, дүъш соондагы хүннүң херелдеринде хөй сөөктер кылаңайнып чыдарын дүжей бээр апаргылаан.

Холурааштың сагыш-сеткилиниң хоозуралы даңды күштелип, шыдаар аргажок сарыннал боой тудуп кээр апарган. Сеткилиниң ханызында бир-ле даш чыдар, а ол даштың аарынга шыдаар күжү чок болуп, бир-ле караңгы куйда дүлейленип, согураарып, барык өлүг кижиге ол дөмейлешкен. Чежемейниң-даа тодуг болза, күш чок, хептиг хирезинде үргүлчү доңар, а кажан өөрү-биле ойнааш, каттырарга, ол каткы ыыга дөмей боорга, Холурааш боду безин корга бээр.

Ооң авазы эң-не чугула, эң-не улуг чүүлдү боду-биле катай алгаш барган, а ону кым-даа, харын-даа ачазы безин дедир эгидип шыдавазынга ол дендии муңгарап, канчаар-даа аажок хилеп чораан.

***

Чинчи мөчээн соонда беш хонганда, Иргит аймактың улуг хамы Содуна Дөргүн чоогунга чеди хонуктуң одаан кывыскан. Өлген кижи беш-алды-чеди хонуунда өө турар черге, чоок кижилеринге ыяап кээр. Ол каракка көзүлбес сүнезин-биле чүгле хам чугаалажыр. Мөчээн кижи бир-ле чүвеге азы бир кижиге хомудалын хамга чугаалап бээрге, ол ону чоок кижилеринге дамчыдар. Холурааштың авазы улуг дыка хомудалы чок, чүгле оглу адазының изин истээрин чагып турарын хам дыңнаткан.

Ёзулалдың чаңчылын сагып, отче чемниң дээжизин салган соонда, Чинчиниң сүнезини чоруй барганда, отту өжүрүпкен. Хамык улус өглеринче чана берген.

Кажан кижи чорта бээрге, ооң бора сүнезини өгге артып каар, а кол сүнезин ужуп чоруптар. Дөртен тос хонук иштинде чула өгге хып кээр. Чырыы эвээжей бээрге-ле, чулаже үс немээр, ол даңны атсы кывар.

Удуур бетинде, Конгур өгнүң өрегезин ыяп дуй дыртып алыр. Удаан улустуң экини күзээн бодалдары караңгыда өрегеден үнмезин дээш ындыг. А кажан даң адып кээрге, өрегени ажыда тыртыптарга, хүннүң херелдери өгнүң от салган ожуун чырыда бээр.

– Чуланы чоп үргүлчү кыпсыр апардывыс? Азалар бисче чагдавазын дээш бе? – деп Холурааш ачазындан айтырган.