Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Ону дыңнааш ачазы серт дээн. Оттан ырадыр олуруп алгаш, ол долгандыр көргүлээш, харыылаан:

– Чок, оглум, ол дээш эвес. Аваңның сүнезини караңгыда аспайн, бурганче чырыкта чеде берзин дээш чула кыпсып турар мен.

– Бир эвес авамның сүнезини бисче ээп келир болза, эки бе, ачай?

– Ол чүү дээриң ол. Өлген кижиниң сүнезини өөнче дедир ап чедерге, ол багай боор, оглум. Дөртен тос хонуу кээрге, Дөргүнче баргаш, аваңның сүнезинин сөөлгү катап үдээр бис. Ооң соонда чула кывыспас бис.

Холурааш өгден үнүп келген. Дүмбей дүне безин бедик дагларның меңгилери оранчоктан чырып, чайынналган. Авазының сүнезини ында бурганче оруун чырыдып бээрин дилеп чоруур чадавас…

Бодунуң көскү караа-биле, чүве эндевес чүрээ-биле кырган-авазы Холурааштың муңгагдап-хинчектенгенин билгеш, уйнуундан айтырган:

– Чүге муңгак сен?

– Меңээ авам чокта багай-дыр, кырган-авай.

– Бажың аарып тур бе?

– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.

– А, иштиң аарывайн тур бе?

– Иштим база аарып тур.

Кырган-авазы Холурааштың авазын сагынгаш, ийлээр чыгыы апарганын билип турган. Ону канчап-чооп канчаар эмнээрил ынчаш? Даянгыыжынга даянып туруп келгеш, Севил уйнуун өөнче кый дээрге, Холурааш амырай берген.

Өөнге чедип келгеш, Севил катап-ла уйнуун айтырып эгелээн:

– Бажың аарып тур бе?

– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.

Аажок амданныг, ам чаа кылып алганы кара-кадыкты бир улуг омааш иштин бээрге, уйнуу амырап чиген. Кара-кадык дээрге өреме хайындырган соонда саржагдан ылгалган чөкпекке кургаг ааржы, кургадып каан үүргене холаан кара өңнүг, чигирзиг кадык-тыр. Ону мөңгүн-тайгажылар кылырынга ынак.

– Ма. Мону ам база баш аарыынга. Сээң чыып эккелген үүргенең бо кадыкта холудум. Ол ыяап дузалаар.

– Экизин аа. Ол үүргене чыыр дээш доңгаңгайнып чорааным уттупкан мен, кырган-авай.

– А, иштиң аарывайн тур бе?

– Иштим аарып тур.

– Ма, тут. Мону ижин аарыынга.

Ам база аажок амданныг кара-кадыын бээрге, уйнуу улам амыраан, ам шуут хүлүмзүре каапкан.

– Ам-на чүм-даа аарывайн барды, кырган-авай.

– Кончуг эки-дир, чассыгбайым. Бо кара-кадыкты бичиилеп чип турар сен. Ам ачаңга бар че! – дээш, Севил уйнуунга кадырып каан хырында кара-кадыкты холунга тутсуп бээрге, ол өөнче эрестии кончуг ыңай болган.

* * *

Холурааштың төрелдери Чинчиниң дөртен тос хонуу чоокшулап кээрге, Иргиттерниң шыырак хамы Амыр-Бидини хооп алгаш, хайындырган хой эъдин, өреме, быштак, ааржы, көгээржикте араганы аъттарынга дергилеп алгаш, Дөргүнде чөкпек хараганныг хөөрже челзипкеннер. Хараганга четпейн чорааш, аъттарын өртеп каан. Улуг назылыг төрелдер хам-биле кады Чинчиниң чыткан черин оваарымчалыг көрүп чораан. Холурааш авазынга кымны-даа мурнай чораанын кымга-даа чугаалаваан. Чугаалаптар болза, ону кончуп, чемелээрин билир турган.

– Чүү-даа артпаан, хараган чанында чүгле чаъштары харын арткан-дыр.

Бажын сыртай салган дашта кениниң чаъштарын көргеш, Севил чугааланган:

– Аң-куш мага-ботту дүрген апарган болза, ол кижини буянныг, эки дээр чүве.

Херээженнер аразында чугаалажып, ишкирнип ыглааны дыңналган.

– Маңаа от салыр бис, ак кидисти, аъш-чемни бээр эккелиңер!

Көк кырынга ак кидисти чадыпкаш, ооң кырынга аъш-чемни делгепкен. Отту кыпсыпкаш, хөрлээлей бээрге, эккелген чемниң дээжизин отче хам чаларадыптарга, Дөргүнде келген улус кыпкан отче көрүндүр чартык төгериктей олурупканнар.

Чаладып келген хам дүңгүрүн хакпышаан, алганып-ла эгелээн:

– Сээң өөң ээзи, оглуң, кунчууң, төрелдериң, эш-өөрүң, кожаларың сеңээ ижер-чиирни сөңнеп, таакпылажып келген-дир. Нарыыдавайн, чемненип көрем, Чинчи. Ыядып, бижииргеве даан. О, Чинчи, бистен деспейн көр! Чүге сеткилиң хомудады? Азы кым-бир кижини көрүкседиң бе? Кара сеткилиң чок бе? Ох, Чинчи, чүге дезер сен? Ох, ыглава че, – хам орган улусче эглип келгеш, – чүдексинмейн, таакпыла, ма! – дээрге, таакпылаар улус даңзаларында таакпызын кактааш, отче октаан. – Ам черле хая көрбейн, чорувут. Бурган оранынче ак орукту күзедим!

Чинчиниң сүнезинин хам аъткарыптарга, хамык улус шайлап, чемненип орда, херээженнер база катап ишкирнип, ыглажы бергеннер.

Коңгурже арага сунарга, ол боданмайн-даа ижипкен. Чинчи биле ол кыска-даа болза, аас-кежиктиг чурттаан болгай. Ам ооң сүнезини-биле байырлажып турары бо.

Холурааш кыпкан отта авазының сүнезини канчаар чемненирин көөр дээш, черле көрүп чадаан. Өйлеп-өйлеп саржаг биле чаг чалбыышталдыр кыва бээрге, сактырга-ла, авазының сүнезини хүлүмзүрүп, оттуң чалбыыжынга чаактары кыза берген бар чыдарын даап бодааш, оолдуң сагыш-сеткили чиигеп келген.

Хам алганырын соксадыптарга, ону чемнениринче чалап, хой ужазы сөңнээн. Холураашче кыры биле ээги дамчыдыптарга, авазы эргим холдары-биле аңаа эътти тудускан дег сагындырган. Тоттур чемненип аарга, улус ону оожургадып турган:

– Ажырбас, оглум, ада көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр.

Кижи бүрүзү ада-иезиниң оглу азы кызы. Чүгле ол эвес. Кижи бүрүзү дээрге-ле бодунуң чонунуң оглу азы кызы.

* * *

Чинчи чок апаргандан бээр барык ийи ай эрткен. Өгде ширтек кырында чыдар Холурааш удуп-оттуп чыдар. Бирде ооң эъди чалынныг изээш, халыыдап, бирде шыырныгып чыткан. Оглу кара өлүмнүң чиик хевири-биле аараанын Коңгур билир. Оглунуң эриннери, дылы, таалайы, думчуунуң ишти кургаанындан тигленип чарлыгылай берген. Хүндүс мүн-не чүгээр-даа болза, карактары шимдинчек. Бир эвес караан ажыдыптар болза, өгнүң хараачазындан дээп келген чайынналган чырыктан карактары хөлчок аарып эгелээр. А дүне оон-даа артык хилинчектенир.

Кырган-авазы Севил эртениң-не сүттүг шайын тос-караа-биле хараачаже, өгден үнгеш, үнүп орар хүнче, Мөңгүн-Тайгазынче, хөлдер, хемнер, даглар уунче чашкылааш, йөрээр:

Өршээ хайыракан, таңды-тайгам!

Тос дээрим, Долаан Бурганым!

О, алдын Хүнүм!

О, Мөңге-Деңгер-Хайыракан!

Бүгү багай чүве бистиң аалывыстан ыразын!

Бүгү-ле эки, буянныг чүве аалывысче бээрлезин!

Кырган-авазы Холурааштың дүрген сегий бээрин, өзүп келгеш, бай эвес, а кежээ, ажыл-ишчи боорун күзээн.

– Бир эвес мен бай апарзымза, чүзү багайыл? – деп Холурааш айтырган.

– Кижи байый бергенде, даш чүректиг доңгун апаар, өскелерге дузалашпас, чүгле бодун бодаар. Өртемчейде даш чүректиг кижи дег бак кижи кайда боор. Ынчангаш бай болуру ажык чок.

Бир катап Холурааш коргунчуг дүш дүжээнин ачазынга чугаалап берген:

– Дагларга чорааш, илбичи кыска дужа бердим. Ол меңээ шаажаң аякта дег кыр-кырынче салган ногаан бүрү берди. Бүрүнү сорарымга, чигирзиг быдаа сагындырды. Уруг боду бир-ле харыг, чыпшынчак бүрүден эвээштеп, эриннерин чылгап оргаш, ижип олур. «Ам-даа чемнен! – илбичи менче база бир бүрү сунду. – Тодуп ал!». Мен чоорту черден хоорлуп, дыка күштүг апардым. Бир көрүптеримге, илбичим чогул. Ооң девидээн алгызын дыңнааш, олче халдаан черлик кижилерни көрүп кагдым. Думчуу биле диштери чок, чыдыг черлик кижи кыжанды: «Илбичи, биске хуулгаазын күжүң бербес болзуңза, бис сени өлүрер бис». Мен оларже ча-согунум шыгаай бердим. Дээрбечилер менче чардыга бээрге, сен аът эзертээрде, корум-шавылыырың тыртары дег демдекти илбичи кыс агаарга чурупту. Ам-на илбичи бар күжүн дайзыннарынче углаптарга, олар ине-биле шиштеп турган дег тырта бергеш, кускуннапкаш, дезиптилер. Менче база көзүлбес күш хөме кел чорда, «Дедир чан! Маңаа сээң кээриң ам-даа эрте!» деп илбичи кыжангаш, бажымны сирбектээш, тамы ажыр октапты.

– Өлүмден ам оранчок ыракта сен, оглум! – дээш, адазы оглун куспактапкан.

Кырган-авазы уйнуунуң чанынга дыка үр удувас. Холдарын бажының артынга салгаш, Холурааштың дыңнап азы удуп чыдарын-даа херексевейн, төнмес-батпас тоолдап-ла чыдар. Дүшкүүрлүг, солун тоолдар шилип аарын ол утпас. Өпейлээн дег ыдыг-биле ыткан тоолду дыңнап чыткаш, уйнуу удуй берген-даа боор. Кырып орарын кырган-авазы билир. Кажан чоок, эргим кижилерин чидирген тудум, кижи дам кырыыр болгай.

* * *

Дараазында хүн Холурааш мыжырашкан куштар-биле деңге оттуп келген. Өгнүң хараачазындан хүннүң херелдери саарлып, өг ишти шору чылый берген. Ол өгден үнүп кээрге, ыяштарның бүрүлери, өл оът-сиген шалыңда кылаңайнып, оларның кыры бусталып турган. Ягаан өңнүг дээрде хүннүң херелдериниң челбиижи улгатса-улгатса, дээр көгүлдүр апарган. Дээрде астына берген хамнаарактың ырлаарының аянныын! Ол бүгүден кижи өөрүп, маңнаксаазы кээр, долгандыр амылыгларга бир-ле буянныг чүвени кылгаш, олар-биле эп-найыралдыг чурттаксаазы кээр шымбай болган.

Чүү-даа канчаар, эң кол чүве – Холурааштың кара кулунчагы кылаңнааш быгыннарлыг, хөнү чиңге даваннарлыг, дас кара аът апарганы ону дендии өөрткен. Төрүмелинден чыраалаар боорга, ол аъдынга чоргаарланыр. Холур аъды биле чугаалажырга, чөпшээрешкен дег, кулактарын сүүрертиптерге, чугаа утказын билир деп бодаан. Угаанныг, чараш аъдынга ол улам ынак апарган. Чума соонда ылап-ла бөгүн бодунуң күштүүнге ол бүзүрээн.

Ам-на халдавырлыг, кара өлүмнүг чуманың когу үзүлген. Коңгур сагыжы аарып, боду-биле чугаалашкан: «Кажан күзей-дир, кижилерже кара өлүм халдааш, кандыг-даа чылдагаан чок ам кээп чорупкан». Хамчык аарыгны тиилеп шыдаваанынга улуска, ылаңгыя кадайынга улуг буруузун миннип, хинчектенир апарган. Дагларның бажы агаргаш, тазарып, хаяларның даш-диштери турлугулай бергилээнин көргеш, даглар безин аңаа кажыыдалда дег сагындырган. Дамырактар биеэги дег хөглүг шулурашпайн, ишкирнигип ыглаан дег, дошчугаштар безин кыйыраан дег.

Эжин чидирген өскүс аңгыр дег, кажыыдалдан эрте кырый берген Коңгурну көөрге, кээргенчии кончуг. Авазы-ла харын ону чагып-сургап, Холураашты хамнаарынга белеткеп, өөредирин угааган.

Севил бүгү чуртталгазын Мөңгүн-Тайгага байга хөлечиктеп, ажы-төлүн өстүрүп азыраар дээш кызып, дырбаңайнып-ла чораан. Кыраан назынында ам кээп, ол бир-ле чүвени кайгап, сонуургай бээр апарган. Чижээ: айлаң-куш. Халдавырлыг хамчыктан коргуп турда, кени Чинчи кара өлүмден кызыл-дустай берген, уйнуу Холурааш чумадан аарааш, сегип үнген бо узун кыштың соонда ам-на час дүшкен.

– Чаңнык соксаан, өрегең ажыт, кырган-авай, – деп Холуурааш ыыттаан.

Севил өөнден үнгеш, чаңнык соонда чылыг шыксымаар агаарны киир тынмышаан, өрегени ажа сопкан.

– Ам, кырган-авай, айлаң-кушту дыңнаңар че.

– Кайда айлаң-куш?

– Таптыг дыңнаңар даан: сыгыра аарак ырлап олур.

– Ам-на дыңнап ор мен. Кайгамчык-ла ырлаар куш-тур!

Эттеп каан сарлык кежиниң кырынга олуруп алгаш, ол алгы эдирээлеп, мырыңай аныяксый берген, айлаң-куштуң ырлаарын магадап дыңнап хүнзээн.