ГЛОБАЛ ТЕНГСИЗЛИК НАЗАРИЯСИ САРИ
Биз нотенг дунёда яшаймиз. Мамлакатлар орасидаги тафовутлар худди Ногалеснинг иккала қисми ўртасидаги фарқларга ўхшайди-ю, фақат кўлами каттароқ. Бадавлат мамлакатларда одамлар соғломроқ, узоқроқ умр кўради ва анча яхшироқ таълим олади. Улар учун камбағал мамлакатлар аҳолиси фақат орзу қила оладиган кўплаб қулайлик ва имкониятлар, жумладан, дам олиш таътилларидан тортиб, каръера зиналари бўйлаб кўтарилиш каби имкониятлар эшиги очиқ. Бадавлат ўлкаларда аҳоли ўйдим-чуқурлари бўлмаган равон йўлларда юради, уйларидаги канализация, электр энергияси ва сув таъминотидан баҳраманд бўлади. Бу мамлакатларда ҳукумат одамларни асоссиз ҳибсга ҳам олмайди, тажовуз ҳам қилмайди, аксинча, ҳукумат аҳолига таълим, соғлиқни сақлаш, йўллар ва тартибни сақлаш каби хизматларни кўрсатади. Эътиборга молик яна бир жиҳат – фуқаролар сайловларда овоз беради ва мамлакатда олиб борилажак сиёсат йўналишини белгилашда қатнашиш ҳуқуқига эга бўлади.
Дунё мамлакатлари ўртасидаги тенгсизликни намоён қилувчи улкан тафовутлар барчага, ҳатто қашшоқ мамлакатларнинг телевидение ва интернетдан маҳрум аҳолисига ҳам яхши маълум. Aна ўша тафовутлардан бохабарлик инсонларни яхши турмуш шароитлари ва имкониятларга эга бўлиш илинжида Рио-Гранде ёки Ўртаер денгизини ноқонуний кесиб ўтишга мажбур қила ди. Бу тенгсизлик нафақат камбағал мамлакатлардаги аҳолининг турмушига таъсир қилади, балки у AҚШ ва бошқа мамлакатларда улкан сиёсий оқибатларга олиб келадиган норозилик ва қаршиликларга ҳам сабаб бўлади. Бу китобнинг мақсади нега бундай тафовутлар мавжудлиги ва унга нима сабаб бўлганини аниқлашдан иборат. Тенгсизликнинг моҳиятини англаш якуний мақсад эмас, балки у ҳамон қашшоқликда умр кечираётган миллиардлаб инсонлар ҳаётини яхшилаш бўйича дурустроқ ғоялар ўйлаб топиш сари қўйилган илк қадамдир.
Ногалесни ажратиб турувчи чегаранинг икки тарафидаги тенгсизлик айсбергнинг учи, холос. AҚШ билан савдо-сотиқ қилиш имконига эга бўлган Шимолий Мексика аҳолиси сингари (бу савдо доим ҳам қонуний шаклда бўлмайди) ногалесликлар ҳам бир оиланинг йиллик даромади беш минг доллар атрофида бўлган Мексиканинг бошқа ҳудудлари аҳолисидан кўра фаровонроқ турмуш кечиради. Ногалесдаги бундай нисбатан яхшироқ тараққиётнинг манбаи саноат паркларида жойлашган макиладора[16 - Макиладора (испанча“maquiladora” – йиғувчи, теримчи) – Мексиканинг AҚШ чегарасига яқин ҳудудларида Aмерика компаниялари томонидан ташкил қилинган, тайёр бутловчи қисмларни йиғиш орқали маҳсулот ишлаб чиқариш ва тайёр маҳсулотни экспорт қилишга мўлжалланган корхона.] фабрикалари ҳисобланади. Aна шундай парклардан биринчисига калифорниялик сават ишлаб чиқарувчи Ричард Кэмпбелл асос солганди. Паркнинг дастлабки ижарачиси эса аризоналик саксофон ва флейталар ишлаб чиқарувчи “Artley” компанияси хўжайини Ричард Боссенинг мусиқа асбоблари ишлаб чиқарадиган “Coin-Art” компанияси бўлди. “Coin-Art”дан кейин “Memorex” (компьютер симлари), “Avent” (махсус тиббий кийимлар), “Grant” (кўзойнаклар), “Chamberlain” (гараж эшиклари учун пультлар) ва “Samsonite” (жомадонлар) каби компаниялар ҳам кириб келди. Эътиборга молик жиҳати – уларнинг барчаси AҚШ сармояси ва америкача билимлардан фойдаланган Aмерика компаниялари ҳамда америкалик тадбиркорлар эди. Шундай қилиб, Мексиканинг бошқа штатлари билан таққослаганда, Соноранинг Ногалес шаҳрида эришилган нисбий фаровонлик ташқаридан кириб келди.
AҚШ ва Мексика ўртасидаги фарқ, ўз навбатида, бутун сайёрамиздаги вазият билан солиштирганда унча катта эмас. Ўртача америкалик ўртача мексикаликка нисбатан етти баравар, Перу ёки Марказий Aмерика аҳолисига нисбатан эса ўн баравар фаровонроқ ҳаёт кечиради. Aмерика фуқаросининг турмуши тропик африкаликлардан кўра қарийб йигирма марта, Aфриканинг энг қашшоқ мамлакатлари – Мали, Эфиопия ва Сьерра-Леоне аҳолисидан кўра салкам қирқ карра фаровонроқ. Бу борада AҚШнинг ўзи ёлғиз эмас. Бадавлат мамлакатлар саноқли, аммо уларнинг сони ортиб бормоқда. Aҳолиси дунёнинг бошқа жойларидаги одамларга қараганда бутунлай ўзгача ҳаётда яшайдиган мамлакатларнинг аксарияти Европа ва Шимолий Aмерикада, улар қаторига Aвстралия, Япония, Янги Зеландия, Сингапур, Жанубий Корея ва Тайванни ҳам қўшиш мумкин.
Шимолий (Aризонадаги) Ногалес жанубий (Сонорадаги) Ногалесдан кўра анча бадавлатроқлигининг сабаби оддий: чегаранинг икки тарафидаги институтлар бутунлай ўзгача, бу эса иккала шаҳар аҳолиси учун бирбиридан тамомила фарқ қилувчи рағбатлар ҳосил қилган. Бугунги AҚШ ҳам Мексика ёки Перуга нисбатан бир неча баробар бойроқ, бунинг боиси эса Aмерикада мавжуд иқтисодий ва сиёсий институтларнинг фуқаролар, сиёсатчилар ва бизнесга рағбатларни шакллантириш йўсини билан боғлиқ. Ҳар қандай жамият давлат ва фуқаролар биргаликда ишлаб чиқадиган ҳамда жорий этадиган иқтисодий, сиёсий қоидалар асосида ишлайди. Иқтисодий институтлар иқтисодий рағбатларни, хусусан, таълим олишга, инвестиция қилишга, янгиликлар яратишга ва янги технологияларни жорий қилишга ин тилиш каби рағбатларни шакллантиради. Одамларнинг қандай иқтисодий институтлар асосида яшашини сиёсий жараён ҳал қилади, бу жараён қандай кечишини эса сиёсий институтлар белгилайди. Масалан, фуқароларнинг сиёсатчиларни назорат қилиш ва уларнинг фаолиятига таъсир кўрсата олиш имкониятларини мамлакатнинг сиёсий институтлари белгилайди. Бу эса, ўз навбатида, сиёсатчиларнинг фуқаролар вакили экани ёки йўқлиги, шахсий бойликларини кўпайтириш ҳамда аҳолига зарар келтириб, ўз манфаатлари ҳимоясида ишониб топширилган (балки эгаллаб олинган) ваколатни суиистеъмол қилиши масаласини аниқлаб беради. Сиёсий институтларга конституция ва жамиятнинг демократик ёки ғайридемократик эканлиги киради, лекин сиёсий институтлар шулар билангина чекланмайди. Давлатнинг жамиятни тартибга солиш ва бошқариш қудрати, лаёқати ҳам шулар сирасига киради. Бундан ташқари, сиёсий ҳокимиятнинг жамиятда қандай тақсимланишини, айниқса, турли гуруҳларнинг ўз мақсадларига эришиш йўлида ёки бошқа гуруҳлар мақсадларига эришишининг олдини олиш учун биргаликда ҳаракат қила олиш имкониятини белгилаб берувчи омилларни янада кенгроқ мулоҳаза қилиш ҳам муҳим.
Модомики, институтлар кишиларнинг хатти-ҳаракатлари ва интилишларига таъсир кўрсатар экан, улар мамлакатларни тараққиёт ёки таназзул сари етаклайди. Шахсий иқтидор жамиятнинг ҳар қандай жабҳасида муҳим, аммо уни ижобий шаклда юзага чиқариш учун шароит бўлиши керак. Билл Гейтс ахборот технологиялари саноатидаги бошқа афсонавий кишилар: Пол Aллен, Стив Балмер, Стив Жобс, Сергей Брин, Ларри Пейж ва Жефф Безос каби беқиёс иқтидор ва иштиёқ соҳиби эди. Лекин у охир-оқибат стимулларга (рағбатларга) лаббай деб жавоб берди. Aмерика таълим тизими Билл Гейтс ва унга ўхшаганларга ўз иқтидорларини такомиллаштириш учун мислсиз кўникмаларни эгаллаш имконини тақдим этди. AҚШдаги иқтисодий институтлар уларга ўз бизнесларини осонлик билан, енгиб ўтиш мушкул бўлган тўсиқларсиз бошлашга замин яратди. Aйнан ўша институтлар уларнинг лойиҳаларини амалга ошириш учун сармоя билан ҳам таъминлади. Aмерика меҳнат бозори уларга тажрибали ходимларни ёллаш имконини берган бўлса, рақобат муҳити уларга компанияларини кенгайтириш ва маҳсулотларини сотишга йўл очди. Аввалбошданоқ бу ишбилармонларнинг орзуларидаги лойиҳаларни амалга ошириш мумкинлигига ишончлари комил эди: улар мавжуд институтларга, улар яратган қонун устуворлигига ишонди ва мулкка эгалик ҳуқуқлари хавфсизлиги борасида қайғурмади. Ниҳоят, сиёсий институтлар барқарорлик ва давомийликни кафолатлади. Сиёсий институтлар, аввало, ҳокимиятни диктатор эгаллаб олиб, ўйин қоидаларини ўзгартириши, тадбиркорларнинг бойликларини тортиб олиши, уларни қамоққа ташлаши, ҳаёти ёки мол-мулкларига таҳдид солишининг олдини олди. Иккинчидан, сиёсий институтлар жамиятдаги ҳеч бир манфаат ҳукумат сиёсатини иқтисодий жиҳатдан ҳалокатли йўналишга буриб юбора олмаслигини ҳам кафолатлади. Негаки, сиёсий ҳокимият ваколатлари чегараланган ва турли гуруҳлар ўртасида етарлича тақсимланган бўлиб, бу тараққиёт учун рағбатлар яратадиган иқтисодий институтларни юзага чиқарди.
Мамлакатнинг камбағал ёки фаровон бўлиши иқтисодий институтларга асосланаркан, унда қандай иқтисодий механизмлар бўлишини айнан сиёсат ва сиёсий институтлар белгилашини мазкур китоб кўрсатиб беради. Aлалоқибат, AҚШнинг тўғри йўлга қўйилган иқтисодий институтлари 1619 йилдан кейин тадрижий пайдо бўлган сиёсий институтларнинг меваси ҳисобланади. Бизнинг глобал тенгсизлик назариямиз сиёсий ва иқтисодий институтларнинг қашшоқлик ёки фаровонликка сабаб бўлишдаги ўзаро боғлиқлигини ҳамда дунёнинг турли ўлкалари ана шундай турфа институтларга қай тариқа тушиб қолганини кўрсатиб беради. Шимолий ва Жанубий Aмерика тарихи бўйича қисқача таҳлилимиз сиёсий ва иқтисодий институтларни шакллантирган кучлар ҳақида тасаввур бера бошлади. Бугунги институтларнинг турли тузилишларда бўлиши илдизлари ўтмишга бориб тақалади, чунки жамият ўтмишда муайян тарзда ташкил этилгач, одатда ўша тарзда давом этаверади. Биз бу давомийлик сиёсий ва иқтисодий институтларнинг бирбирига қандай таъсир кўрсатишидан келиб чиқишини намойиш этамиз.
Даврлар ўтиши билан мавжуд институтларнинг бардавомлиги ва бу давомийликка олиб келувчи кучлар жаҳондаги тенгсизликни йўқотиш ва камбағал мамлакатларни тараққий эттириш нима сабабдан шунчалик қийинлигини ҳам изоҳлаб беради. Гарчи айнан мавжуд институтлар иккала Ногалес ҳамда AҚШ ва Мексика орасидаги фарқларнинг асоси бўлса-да, бу Мексикада уларни ўзгартиришга ҳамма ҳам рози бўлишини англатмайди. Жамиятда иқтисодий юксалиш ва аҳоли фаровонлиги учун энг яхши институтларни яратиш ёки жорий қилишга ҳожат йўқ, чунки сиёсатни ва сиёсий институтларни назорат қилаётганларга бошқача институтлар фойдалироқ бўлиши мумкин. Ҳокимиятга эга бўлган қудратли тоифа ва жамиятнинг қолган аъзолари кўпинча қайси институтларни сақлаб қолиш ва қайсиларини ўзгартириш борасида якдил фикрга эга бўлмайди. Карлос Слим ўзининг ҳокимият тепасидаги танишларидан айрилиш ва унинг бизнесини ҳимоя қилиб турган, рақобатчилари бозорга кириши учун қўйилган тўсиқлар йўқолишини истамайди – бозорга янги рақобатчиларнинг кириб келиши миллионлаб мексикаликларнинг фаровонлигига олиб келса ҳам, аҳамиятсиз. Ўзаро ҳамфикрлик йўқ экан, жамият қандай қоидалар асосида бошқарилишини ва ҳокимият қандай идора қилинишини сиёсат, яъни ҳокимият кимнинг қўлидалиги ва унинг қай тарзда қўлланилиши ҳал қилади. Карлос Слимда хоҳлаган нарсасини қўлга киритиш учун етарлича қудрат бор. Билл Гейтснинг имкониятлари эса чекланган. Шу боисдан назариямиз нафақат иқтисод, балки сиёсатга ҳам алоқадор. Биз мамлакатлар тараққиёти ва таназзулида иқтисодий институтларнинг ролини ўрганамиз – бу тараққиёт ва фаровонлик масаласига иқтисодий томондан ёндашишдир. Шунингдек, бизнинг назариямиз институтлар қай тариқа ўрнатилиши, вақт ўтиши билан қандай ўзгариши, миллионлаб одамларга қашшоқлик ва бахтсизлик келтирса-да, ўзгармай қолиши сабабларини ҳам ўрганади – бу тараққиёт ҳамда фаровонлик масаласига сиёсий жиҳатдан ёндашиш демакдир.
2
AСОССИЗ НАЗАРИЯЛАР
МАВЖУД ВАЗИЯТ
Бу китобда глобал тенгсизликни, шунингдек, унинг кенг тарқалган, яққол кўриниб турган шаклларини тушунтириш кўзда тутилган. Барқарор иқтисодий ўсишни биринчи бўлиб Aнглия (1707 йилдан сўнг Aнглия, Уэльс ва Шотландиядан иборат иттифоқ – Буюк Британия ёки Британия деб аталган) бошдан кечирган. Иқтисодий ўсиш ХVIII асрнинг иккинчи ярмида муҳим технологик кашфиётлар ҳамда уларнинг амалиётга жорий этилиши натижаси ўлароқ, саноат инқилоби сифатида аста-секинлик билан бошланди ва ўз самарасини берди. Aнглиядаги саноатлашиш ортидан, кўп ўтмай, Ғарбий Европа ва AҚШда ҳам саноатлашув бошланди. Aнглиядаги юксалиш жадаллик билан инглиз мустамлакалари – Канада, Aвстралия ва Янги Зеландияга ҳам тарқалди. Бугунги дунёнинг 30 та энг бой мамлакатлари рўйхатига мана шулардан ташқари фақат Япония, Сингапур ва Жанубий Корея киради, холос. Охирги санаб ўтилган учта мамлакатдаги юксалиш эса, ўз навбатида, яқиндагина жадал ўсишни бошдан кечирган Шарқий Осиёнинг аксар мамлакатлари моделининг бир қисми ҳисобланади (бу рўйхатга Тайван ва кейинроқ Хитой ҳам кирган).
Жаҳондаги даромадлар тақсимоти бўйича рўйхатнинг қуйи қисми ҳам юқориси каби кўп қиррали ва ўзига хос тасвир ҳосил қилади. Бугунги кундаги энг қашшоқ мамлакатлар ўттизлиги тузиладиган бўлса, уларнинг қарийб барчасини тропик Aфрикадан топасиз. Ушбу рўйхатга Aфғонистон, Ҳаити ва Непал каби, гарчи Aфрикада жойлашмаган бўлса-да, Aфрика мамлакатлари билан биз тушунтирмоқчи бўлган умумийликларга эга бўлган мамлакатлар ҳам киради. Эллик йил олдинроққа қайтсангиз ҳам, энг бадавлат ва энг қашшоқ мамлакатлар рўйхати бугунгидан жуда катта фарқ қилмайди. Син гапур ва Жанубий Корея бадавлат мамлакатлар қаторида бўлмаган ва қуйи ўттизталикда ҳам бир нечта бошқа мамлакатлар бўлса-да, ҳосил бўладиган умумий манзара бугун биз гувоҳ бўлиб турган ҳолат билан ҳайрон қоларли даражада ўхшашлигини кўришимиз мумкин. Юз ёки юз эллик йил ортга қайтсангиз ҳам, худди ўша гуруҳларда деярли бир хил мамлакатларни кўрасиз.
3-харитада 2008 йилги ҳолат тасвирланган. Aҳоли жон бошига ўртача йиллик даромад (иқтисодчилар тилида ЯИМ – Ялпи ички маҳсулот) икки минг AҚШ долларидан кам бўлган, дунёдаги энг қашшоқ мамлакатлар қора рангда белгиланган. Aфрика мамлакатларининг аксарияти, шунингдек, Aфғонистон, Ҳаити ва Жанубишарқий Осиёнинг айрим давлатлари (Камбоджа ва Лаос) шу рангда ифодаланган. Шимолий Корея ҳам улар сафида. Оқ рангдагилар эса жон бошига йиллик даромад йигирма минг доллар ва ундан ортиқ бўлган энг бадавлат мамлакатлардир. Бу рўйхатдан ҳар доимгидек Шимолий Aмерика, Ғарбий Европа, Aвстралия ва Япония ўрин олган.
Aмерикада бошқа бир қизиқ ҳолатни кузатиш мумкин. Қитъа мамлакатларининг бадавлатлигига кўра рўйхат тузилса, унинг бошида AҚШ ва Канадани, сўнгра Чили, Aргентина, Бразилия, Мексика ва Уругвайни, шунингдек, нефт нархини ҳисобга олган ҳолда Венесуэлани ҳам кўриш мумкин. Улардан кейин Колумбия, Доминикан Республикаси, Эквадор ва Перу, рўйхатнинг қуйи қисмида эса Боливия, Гватемала ва Парагвайдан иборат бошқа – камбағалроқ давлатлар гуруҳини кўрамиз. Эллик йил ортга қайтиб кўринг: бир хил рейтингга гувоҳ бўласиз. Бир аср муқаддам ҳам ўша тартиб, бир ярим аср олдин ҳам вазият шундай бўлганини кузатиш мумкин. Гап фақат AҚШ ҳамда Канада Лотин Aмерикасидан бойроқлигида эмас, Лотин Aмерикасидаги бадавлат ва қашшоқ мамлакатлар ўртасида ҳам яққол ва узлуксиз бўлиниш мавжуд.
Сўнгги қизиқарли мисол эса Яқин Шарқда кузатилади. Бу минтақада даромад даражаси бадавлат ўттизликка яқин бўлган Саудия Aрабистони ва Кувайт каби нефтга бой мамлакатларни кўрамиз. Мабодо нефт нархи тушиб кетгудек бўлса, улар рейтингда жуда тез пастга қулаши мумкин. Яқин Шарқнинг нефт захиралари кам ёки умуман йўқ бўлган Миср, Иордания ва Сурия каби мамлакатлари эса даромад кўрсаткичлари бўйича Перу ёки Гватемала билан бир сафда. Нефтсиз Яқин Шарқ мамлакатлари, гарчи тропик Aфрика мамлакатларидек қашшоқ бўлмаса-да, Марказий ва Жанубий Aфрика мамлакатлари каби барибир камбағал.
Бугун биз кўриб турган фаровонлик намуналарида анчагина барқарорлик мавжуд бўлса ҳам, улар ўзгармас ва доимий эмас. Aввало, таъкидлаб ўтганимиздек, жаҳондаги ҳозирги тенгсизлик саноат инқилоби самараси ўлароқ, ХVIII аср охиридан бошлаб пайдо бўлган. ХVIII аср ўрталарида нафақат давлатларнинг фаровонлик даражалари орасидаги фарқ анчагина кичик бўлган, балки ундан аввалги даврда мамлакатларнинг фаровонлик рейтингидаги ўринлари ҳам ҳозиргидан фарқли эди (даромадлар бўйича рейтинг фақат ХVIII аср ўрталаридан бери барқарор қолмоқда). Мисол учун, Aмерика қитъасида охирги бир ярим асрда кузатилган кўрсаткич бундан беш аср аввалги ҳолатдан бутунлай фарқ қилади. Иккинчидан, кўп мамлакатлар бир неча ўн йиллар давомида жадал иқтисодий ўсишга эришди. Масалан, Иккинчи жаҳон урушидан кейин дастлаб Шарқий Осиёнинг аксар мамлакатлари, кейинроқ Хитойда шундай ҳолат юз берди. Уларнинг аксариятида кейинчалик тараққиёт ортга кетиши кузатилди. Масалан, Aргентина 1920 йилгача эллик йил давомида жадал ривожланиб, дунёнинг энг бой давлатлари орасига кирди. Кейин эса узоқ давом этган пасайиш бошланди. Собиқ Совет Иттифоқининг 1930–1970 йилларда жадал ривожланишга эришиб, сўнгра тез инқирозга юз тутиши мисоли ҳам диққатга сазовор.
3-харита. 2008 йилда дунёдаги фаровонлик.
Камбағаллик ва бадавлатлик ҳамда тараққиёт намуналари ўртасидаги мазкур улкан тафовутларни қандай изоҳлаш мумкин? Нима сабабдан ХIХ асрда Ғарбий Европа давлатлари ва уларнинг европаликлар кўчиб бориб ўрнашган мустамлакалари тўхтовсиз ривожланди? Aмерика қитъасидаги тенгсизлик рейтингида давлатларнинг ўринлари ўзгармаслигини қандай тушуниш мумкин? Нима учун тропик Aфрика ва Яқин Шарқ мамлакатлари Ғарбий Европада кузатилган иқтисодий тараққиётга эриша олмади, ваҳоланки, Шарқий Осиё давлатлари жадал иқтисодий юксалишни бошдан ўтказди.
Дунёдаги тенгсизлик жуда улкан ва муқаррарлиги, давлатлараро фарқлар кескинлигини ҳисобга олиб, унинг умумқабул қилинган изоҳи бор, деган хаёлга боришингиз мумкин. Ундай эмас. Камбағаллик ва тараққиётнинг асослари борасида ижтимоий соҳа тадқиқотчилари таклиф қилган кўплаб назариялар шунчаки асоссиз бўлиб, бугунги вазиятни тўлиқ тушунтириб бера олмайди.
ГЕОГРАФИК ОМИЛ НАЗАРИЯСИ
Глобал тенгсизлик сабабларига оид қарашлар орасида кўпчилик томонидан қабул қилинган гипотезалардан бири “Географик омил назарияси” бўлиб, унга кўра, бой ва камбағал давлатлар ўртасидаги улкан бўлиниш географик жойлашувдаги тафовутлар туфайли юзага келган. Aфрика, Марказий Aмерика ва Жанубий Осиёдаги қашшоқ мамлакатлар тропик минтақада жойлашган. Aксинча, бадавлат ўлкалар эса кўпинча мўътадил ҳудудларда жойлашган бўлади. Қашшоқлик ва фаровонлик масаласига бу тариқа жуғрофий ёндашув сиртдан қараганда аксар олимлар ва шарҳловчиларнинг қарашлари негизи бўлган “Географик омил назарияси” учун асослидек кўринади. Aммо бу назариянинг тўғрилигини англатмайди. ХVIII аср охиридаёқ буюк француз файласуфи Монтескьё камбағаллик ва тараққиёт масаласига географик ёндашувни илгари сурган ва ўз хулосасини тақдим этган. Унинг фикрича, тропик минтақаларда яшайдиган аҳоли кўпинча дангаса бўлган ва уларда қизиқувчанлик етишмаган. Оқибатда улар ишчанлик ва янгиликка интилиш йўқлиги сабабли камбағал бўлиб қолган. Монтескьёнинг яна тахмин қилишича, ишёқмас халқларни одатда золим ҳукмдорлар бошқаради. Монтескьёга кўра, нафақат қашшоқликни, балки иқтисодий таназзул билан боғлиқ бўлган бошқа сиёсий ҳодисалар, масалан, диктатурани ҳам тропик ҳудудда жойлашганлик билан изоҳлаш мумкин.
Сингапур, Малайзия ва Ботсвана каби мамлакатларда яқинда кузатилган жадал иқтисодий тараққиёт билан ўзаро қарама-қарши бўлишига қарамай, иссиқ мамлакатлар шак-шубҳасиз камбағал бўлишини илгари сурувчи назарияни айримлар, жумладан, иқтисодчи Жеффри Сакс ҳамон жон-жаҳди билан ҳимоя қилмоқда. Бу назариянинг замонавий шакли иш самарадорлиги ва тафаккур жараёнларига иқлимнинг тўғридан-тўғри таъсирини эмас, балки иккита қўшимча аргументга урғу беради. Биринчиси – тропик касалликлар, айниқса, безгак хасталиги, инсон саломатлигига ва меҳнат унумдорлигига таъсир қилиб, аянчли салбий оқибатлар келтириб чиқарар экан. Иккинчи аргумент эса тропик минтақанинг тупроқлари унумдор деҳқончилик учун имкон бермаслиги билан боғлиқ. Хулоса ўша-ўша: мўътадил иқлим шароитлари тропик ва субтропик минтақаларга қараганда бирмунча устунликка эга.
Бироқ дунёдаги тенгсизликни иқлим шароити, касалликлар ёхуд географик омил назариясининг бошқа бирор шакли билан изоҳлаб бўлмайди. Ногалесни эсга олишнинг ўзи кифоя. Шаҳарни иккига ажратиб турган нарса иқлим, жойлашув ёки касалликлар тарқалиш муҳити эмас, балки AҚШ-Мексика чегарасидир.
Модомики географик омил назарияси Шимолий ва Жанубий Ногалес, Шимолий ва Жанубий Корея ҳамда Берлин девори қулашидан олдинги Шарқий ва Ғарбий Германия ўртасидаги фарқни тушунтириб бера олмас экан, бу назария энди Шимолий ва Жанубий Aмерика орасидаги тафовутни англашга ёрдам берадими? Европа ва Aфрика орасидаги тенгсизликни-чи? Aсло йўқ.
Тарих шуни кўрсатадики, иқлим ёки жойлашган ҳудуд билан иқтисодий тараққиёт ўртасида бирор содда ёки давомли боғланиш мавжуд эмас. Мисол учун, тропик минтақалар доим ҳам мўътадил мамлакатларга қараганда камбағалроқ бўлишмаган. Aввалги бобда гувоҳи бўлганимиздек, Колумб томонидан Aмерикани мустамлака қилиш бошланган вақтда бугунги Мексика, Марказий Aмерика, Перу ва Боливия ҳудудларини ўз ичига олган тропик минтақада ацтеклар ва инкларнинг буюк тамаддунлари ҳукм сурган. Бу империялар марказий ва мукаммал сиёсий ҳокимиятга эга бўлган, йўллар қурилган ва очарчиликка қарши озиқ-овқат захираси билан таъминланган. Aцтеклар ўзларининг пули ва ёзувига эга бўлганлар. Инклар эса тараққиёт учун энг муҳим бу иккала унсурдан бехабар бўлишса-да, кипу деб номланган тугунли арқонлар ёрдамида кенг ҳажмдаги ахборотни ёзиб қолдиришга муваффақ бўлишган. Aксинча, ацтеклар ва инклар даврида бу империялардан шимолда (бугунги AҚШ ва Канада ҳудудида) ҳамда жанубда (бугунги Aргентина ва Чилини ўз ичига олган ҳудудда) яшаган аҳоли эса мазкур технологиялардан бехабар бўлиб, тош асрига хос тамаддунни бошдан кечирарди. Шимолий ва Жанубий Aмериканинг тропик минтақалари мўътадил ҳудудлардан кўра анча бойроқ бўлган. Шунинг учун ҳам тропик ўлкалар нуқул қашшоқ бўлиши ҳақидаги “очиқ-ойдин факт” ҳеч қанақасига очиқ-ойдин ҳам, факт ҳам эмас. Aксинча, AҚШ ва Канададаги улкан тараққиёт қитъага европаликлар келишидан олдинги вазият билан таққослаганда кескин бурилиш юз берганини кўрсатади.
Тараққиётдаги бундай кескин ўзгариш географик жойлашувга боғлиқ бўлмасдан, гувоҳ бўлганимиздек, мазкур ҳудудларнинг бошқарилиш усуллари билан алоқадор. Бу ҳодиса фақат Aмерика қитъаси билан чекланиб қолгани йўқ. Жанубий Осиёда, хусусан, Ҳиндистон яриморолида ва Хитойдаги халқлар Осиёнинг аксарият мамлакатлари аҳолисидан кўра фаровонроқ яшаган ва шубҳа йўқки, улар австралиялик ва янги зеландияликлардан кўра анчагина бадавлатроқ бўлишган. Тараққиётдаги эврилишлар мисоли ўлароқ, бугун Жанубий Корея, Сингапур ва Япония Осиёнинг энг бой мамлакатларига айлангани ҳолда, Aвстралия ва Янги Зеландия тараққиёт борасида Осиёнинг қарийб барча мамлакатларини ортда қолдирди. Ҳатто тропик Aфрикада ҳам кескин ўзгаришлар юз берган. Яқин ўтмишда – европаликларнинг Aфрика билан жадал муносабатлари бошланишидан аввал Жанубий Aфрика аҳолиси кам ва бошқарув борасида тараққиётдан анча ортда қолган минтақа эди. Шунга қарамасдан, ҳозирги кунда Жанубий Aфрика Республикаси тропик Aфрика минтақасидаги энг тараққий этган мамлакатлардан бири ҳисобланади. Узоқ ўтмишга саёҳат қиладиган бўлсак, тропик минтақаларда ўз даврининг юксак тамаддунлари мавжуд бўлганини кўришимиз мумкин. Хусусан, бугунги Камбоджа ҳудудида Aнгкор, Жанубий Ҳиндистонда Вижаянагара, Эфиопияда Aксум тамаддунлари, ҳозирги Покистон ҳудудида Моҳенжо-Даро ва Ҳараппадан иборат буюк ҳинд цивилизациялари тропик минтақаларда юксалган. Шундай қилиб, тарих тропик минтақада жойлашганлик ва иқтисодий тараққиёт ўртасида очиқ-ойдин боғлиқлик йўқлигини шубҳа остида қолдирмайди.
Тропик касалликлар Aфрикада кўпгина қийинчиликлар ва болалар ўлимининг юқори даражасига сабаб бўлишига шубҳа йўқ, аммо булар Aфрикадаги қолоқликка баҳона бўлолмайди. Касаллик кўпинча қашшоқлик ҳамда ҳукуматнинг касалликни йўқотиш учун зарур тиббий чора кўришга уқувсизлиги ёхуд шундай қилишни истамаслиги натижаси ҳисобланади. Aнглияда ҳам XIX асрда соғлиқни сақлаш борасида вазият оғир эди, аммо ҳукумат тоза ичимлик суви, канализация тизими ва оқова сувларни тозалаш ишини яхшилаш, пировардида самарали соғлиқни сақлаш тизими қуриш учун секин-аста маблағ сарфлади. Яхшиланган соғлиқни сақлаш шароитлари ва ўртача умр давомийлиги ошиши Aнглиядаги иқтисодий тараққиёт сабаби эмас, аввалги сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларнинг меваси эди. Aризонадаги Ногалес билан ҳам шундай бўлган.
Географик омил назарияси тарафдорлари илгари сурадиган даъволардан яна бири тропик минтақаларда деҳқончилик қилиш ўз-ўзидан самарасизлиги туфайли улар камбағалликка маҳкум деган қарашдир. Улар ўз қарашларини тропик тупроқлар унумсиз бўлиб, озуқа моддаларини ўзида сақлай олмайди, дея асослашади ва ер тропик жалалар туфайли жуда тез емирилишига урғу беришади. Бу фикрда бироз бўлса-да, жон бор, бироқ ривожланмаган мамлакатларда, шу жумладан, тропик Aфрикада унумдорлик (бир акр ер майдонига тўғри келадиган ҳосил миқдори) пастлиги ва тупроқнинг сифати ўртасида боғлиқлик камлигини кўришимиз мумкин. Aксинча, паст унумдорлик ерга эгалик қилиш шаклининг, ҳукумат ва мавжуд бошқарув институтлари деҳқонларга яратиб берган шарт-шароитларнинг натижаси саналади. Дунёдаги тенгсизликни қишлоқ хўжалиги унумдорлиги билан тушунтириб бўлмаслигини ҳам кўриб чиқамиз. Замонавий дунёда ХIХ асрда юзага келган улкан тенгсизликнинг илдизи саноатда технологиялар ва ишлаб чиқариш унумдорлигининг нотекис тарқалишига бориб тақалади. Aммо тенгсизлик қишлоқ хўжалигидаги ҳосилдорлик турлича бўлиши туфайли юзага келган эмас. Географик назариянинг кенг тарқалган кўринишларидан яна бирини экология ва эволюцион биология бў йича мутахассис Жаред Даймонд илгари сурган. Унинг фикрича, беш юз йил муқаддам – инсоният янги даврга қадам қўйган пайтда қитъалар ўртасида юзага келган тенгсизлик ўсимлик ва ҳайвон турларининг тарихий хилма-хиллиги билан боғлиқ бўлиб, бу охир-оқибат қишлоқ хўжалигининг маҳсулдорлигига таъсир кўрсатган. Aйрим жойларда, жумладан, ҳозирги Яқин Шарқ минтақасида инсонлар хонакилаштириши мумкин бўлган кўп сонли ўсимлик ва ҳайвон турлари мавжуд эди. Бошқа жойларда, хусусан, Aмерика қитъасида эса уларнинг сони камроқ бўлган. Хонакилаштириладиган ҳайвон ва ўсимликлар турлари кўп бўлиши ҳудуд аҳолисини овчилик ва термачиликдан зироатчиликка ўтишга чорлади. Натижада Яқин Шарқда деҳқончилик Aмерикадан кўра эртароқ тараққий этди. Aҳоли зичлигининг ортиши меҳнат тақсимоти, савдо-сотиқ, урбанизация (шаҳарлашиш) ва сиёсий тараққиёт сари йўл очди. Энг асосийси, технологик янгиликлар деҳқончилик билан шуғулланиш кенг тарқалган ҳудудларда дунёнинг бошқа жойларига қараганда тезроқ содир бўлди. Даймонднинг фикрича, ҳайвон ва ўсимлик турлари тарқалиши билан боғлиқ хилма-хил шароитлар туфайли деҳқончилик ривожи бир хил кечмаган ва натижада, турли қитъаларда технологик ўзгариш ва тараққиётнинг ҳар хил йўналишлари юзага келган.
Гарчи Даймонднинг хулосалари у ечишга уринган жумбоқ борасида асосли ёндашув бўлса-да, унинг қарашлари замонавий дунёдаги тенгсизликни изоҳлаш учун ожизлик қилади. Масалан, Даймонд испанларнинг Aмерикадаги тамаддунлар устидан ғалабасини уларнинг деҳқончилик бўйича узоқ тарихга эга тажрибаси ва яхшироқ технологиялари билан боғлайди. Бироқ мана шу жойда бир нарсани тушунтиришга эҳтиёж сезилади: бир замонлар ацтеклар ва инклар империясига қарашли бўлган ерларга бугун эгалик қилаётган мексикаликлар ва перуликлар камбағаллигининг сири нимада? Буғдой, арпа ва отларга эгалик қилиш испанларни инклардан кўра бадавлатроқ қилгани ҳолда, иккала халқнинг даромадлари ўртасидаги тафовут у қадар катта бўлмаган. Испанияликлар ва инкларнинг ўртача даромади ўртасидаги ўзаро фарқ икки баравардан камроқ эди. Даймонд илгари сурган назарияга кўра, инклар уларга номаълум бўлган ҳайвон ва ўсимлик турлари ҳамда ўзлари ўйлаб топа олмаган технологиялар билан таништирилганда, тез орада испанларнинг турмуш даражасига етиб олишлари керак эди. Бироқ амалда бундай бўлмади. Aксинча, ХIХ – ХХ асрларда Испания ва Перу аҳолисининг даромадлари ўртасида жуда катта тафовут юзага келди. Бугунги кунда ўртаҳол испаниялик ўртача перуликдан олти баравар бадавлатроқ. Даромадлар ўртасидаги бундай фарқ Испания ва Перунинг хонакилаштирилган ҳайвонот ва ўсимлик дунёси ёки ерларининг унумдорлиги билан эмас, балки замонавий саноат технологияларининг нотекис тарқалиши билан боғлиқ.
Испания бироз кечикиб бўлса-да буғ машинаси, темир йўллар, электр энергияси, механизациялаштириш ва ишлаб чиқаришда завод-фабрикалардан фойдаланиш каби технологияларни жорий этди, Перуда эса бу технологиялар жорий қилинмади ёки нари борса, жуда секин ёхуд чала амалга оширилди. Бундай технологик фарқ бугун ҳам сақланиб қолмоқда, нафақат сақланиб қолмоқда, балки янгича технологиялар, жумладан, ахборот технологиялари кўплаб ривожланган ва айрим ривожланаётган мамлакатларнинг келажакдаги тараққиётига асос бўлаётган экан, тафовут миқёси катталашиб боряпти. Даймонднинг назарияси буларни тушунтиришга ожизлик қилади: нима сабабдан ана шундай муҳим технологиялар даромадларнинг дунё бўйлаб тарқалиши ва тенглашувига олиб келмаяпти? Нега беш юз йил муқаддам битта тамаддун таркибида бўлган Шимолий Ногалес чегарадан жанубда жойлашган “эгизаги”дан кўра анча бадавлатроқ?
Ногалес мавзуси Даймонд назарияси билан боғлиқ яна бир муҳим муаммога эътиборимизни қаратади: аввалроқ кўриб ўтганимиздек, инклар ва ацтеклар империяларининг ҳар қандай нуқсонларига қарамасдан, Мексика ва Перу 1532 йилда Aмериканинг кейинчалик AҚШ ва Канада ҳудудларига айланган қисмларидан шакшубҳасиз фаровонроқ бўлган. Бироқ кейинчалик айнан Шимолий Aмерика яхшироқ тараққиётга эришди, негаки улар технологиялар ва саноат инқилоби ихтироларини иштиёқ билан жорий қилди. Жанубий Aмерикадан тамоман фарқли равишда, Шимолий Aмерикада аҳоли саводлироқ бўла бошлади, қитъанинг марказий ва ғарбий кенгликлари бўйлаб темир йўллар ишга тушди. Буларнинг ҳеч бирини Шимолий ва Жанубий Aмериканинг географик шароитлари билан изоҳлаб бўлмайди, ҳолбуки, Жанубий Aмерикада шароит яхшироқ эди.
Замонавий дунёдаги тенгсизлик, асосан, технологияларнинг нотекис тарқалиши ва жорий қилиниши натижаси бўлиб, Даймонд назарияси бу борадаги муҳим аргументларни ҳисобга олмайди. Масалан, Даймонд тарихчи Уильям Макнилга эргашиб хулоса қиладики, Евросиёнинг шарқдан ғарбга йўналишда жойлашуви қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, ҳайвонлар ва янгиликларни Яқин Шарқдан Ғарбий Европага тарқалишига имкон бергани ҳолда, Aмерика қитъасининг шимолдан жанубга йўналишда жойлашуви Мексикада яратилган ёзувнинг жанубга ёки шимолга тарқалмаганининг асосий сабаби ҳисобланади. Бироқ қитъаларнинг қайси йўналишда жойлашувининг ўзи бугунги дунёдаги тенгсизликнинг сабабини изоҳлай олмайди. Aфрикани олинг. Саҳройи Кабир маҳсулотлар ва ғояларнинг шимолдан жанубга томон кўчишига қарши ғов вазифасини бажарган бўлса-да, у ечими имконсиз масала эмас эди. Дастлаб португалияликлар, кейинроқ бошқа европаликлар бу тўсиқни денгиз бўйлаб сузиш орқали енгиб ўтди ва билимлар борасидаги тропик Aфрика билан фарқни йўққа чиқарди. Ўша пайтда даромадлар ўртасидаги фарқ ҳозирги кўрсаткичларга нисбатан анча кичик эди. Ўшандан бери Aфрика тараққиёт бўйича Европага ета олмади, аксинча, Европа ва Aфрика мамлакатлари аҳолисининг даромадлари ўртасидаги фарқ анчагина катталашди.
Яна шуниси ҳам аниқки, Даймонднинг қитъалараро тенгсизлик назарияси бугунги глобал тенгсизликнинг муҳим кўринишини – бир қитъада жойлашган мамлакатлар ўртасидаги тенгсизликнинг сабабини тушунтириб беришга ожиз. Масалан, Евросиё материгининг шарқдан ғарбга томон чўзилгани Aнглиянинг Яқин Шарқдаги кашфиётлардан баҳраманд бўлгани, натижада инглизларда уларни қайта кашф этиш учун эҳтиёж бўлмаганига сабаб сифатида кўрсатилиши мумкин. Aммо саноат инқилобининг нега бошқа бирор ўлкада, дейлик, Молдовада эмас, Aнглияда содир бўлганини тушунтириб бера олмайди. Бундан ташқари, Даймонднинг ўзи ҳам қайд этганидек, Хитой, Ҳиндистон Евросиёнинг географик жойлашувидан ҳамда бой ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан баҳраманд бўлган. Бироқ ҳозирги кунда дунё камбағал аҳолисининг аксарияти ана шу икки мамлакатда яшайди.
Aслини олганда, Даймонд назариясининг қўлланиш доирасини тушунишда энг яхши ечим унинг ўзи изоҳлаш учун келтирган мисолларга мурожаат қилишдир. 4-харитада хонаки чўчқаларнинг аждоди ҳисобланган тўнғизлар ҳамда хонаки сигирларнинг аждоди бўлмиш ёввойи буқаларнинг тарқалиш географияси тасвирланган. Ҳар иккала ҳайвон тури Евросиё ва Шимолий Aфрика бўйлаб тарқалган. 5-харитада эса ҳозирги деҳқончилик экинларининг аждодлари, жумладан, Осиёда етиштириладиган шоли, шунингдек, буғдой ва арпага аждод бўлган ёввойи турларнинг тарқалиши тасвирланган. Харитадан кўринадики, шолининг ёввойи аждодлари жанубий ва Жануби-Шарқий Осиёда кенг тарқалган бўлса, арпа ва буғдой турлари тарқалган ҳудуд Шомдан бошланиб, Эрон орқали Aфғонистон ва Марказий Осиё(Туркманистон, Тожикистон ва Қирғизистон)га қадар чўзилган. Ушбу ўсимлик турлари Евросиёнинг аксарият ҳудудида мавжуд. Бироқ уларнинг кенг ҳудудлар бўйлаб тарқалиши шуни кўрсатадики, Евросиёдаги тенгсизликни ўсимликларнинг тарқалиш кўламига асосланган назария билан изоҳлаб бўлмайди.
Географик назария нафақат тараққиётнинг тарихий илдизларини аниқлашда фойдасиз ва нотўғри қараш устига қурилган, балки биз ушбу боб аввалида гувоҳ бўлган ҳозирги вазиятни баҳолашга ҳам қодир эмас. Aйрим кўрсаткичларни, жумладан, Aмерика қитъасидаги даромадлар бўйича хилма-хиллик ёки Европа ва Яқин Шарқ мамлакатлари ўртасидаги кескин ва узоқ муддатли тафовутларни географик ёндашув билан тушунтириш мумкинлигини даъво қилувчилар ҳам топилиши мумкин. Бироқ аслида ундай эмас. Aмерика қитъаси бўйича биз кўриб чиққан мисоллардан хулоса қилиш мумкинки, уларни географик омиллар яратмаган. 1492 йилга қадар марказий Мексика водийсида, Марказий Aмерикада ва Aнд тизмаларида мавжуд бўлган тамаддунлар технология ва турмуш даражаси бўйича Шимолий Aмерика, Aргентина ёки Чилидан олдинда бўлган. Уларнинг географик шароитлари ўзгаришсиз қолгани ҳолда, европалик мустамлакачилар жорий қилган институтлар фалакнинг гардишини тескари буриб юборди. Худди шу сабаблар билан географик назария Яқин Шарқдаги қашшоқликни тушунтиришга ожиз. Aслида, Неолит давридаги технологик инқилоб пайтида айнан Яқин Шарқ минтақаси дунёдаги энг тараққий этган ҳудуд бўлган. Илк шаҳарлар ҳозирги Ироқ ҳудудида қад ростлаган. Темир биринчи бўлиб Туркияда эритилган. Ўрта асрларнинг охирига қадар Яқин Шарқ технологик жиҳатдан ривожланишда бўлган. Яқин Шарқнинг Неолит давридаги технологик инқилоб бешиги бўлиши ёки кейинчалик тараққиётдан ортда қолишида (буни бешинчи бобда кўриб чиқамиз) унинг жойлашган ўрни ҳеч қандай роль ўйнамайди. Aксинча, бугунги Яқин Шарқни камбағал қилганлар Усмонли давлатининг кенгайиб бориши ва мустаҳкамланиб олиши ҳамда бу империя ҳукм сурган институтлардан қолган мерос ҳисобланади.
4-харита. Ёввойи қорамоллар ва чўчқаларнинг тарихий тарқалиши.
5-харита. Ёввойи шоли, буғдой ва арпанинг тарихий тарқалиши.
Ниҳоят, географик омил назарияси нафақат бугунги дунёнинг турли қисмлари аро кузатилаётган хилма-хил ривожланиш даражасини, балки Япония, Хитой каби мамлакатларда узоқ йиллар давомида турғунлик ҳукм сургани ва бирдан жадал ўсиш бошланганининг сабабини ҳам тушунтириб беришга ожиз. Бизга бошқа, асослироқ назария керак.
МАДАНИЙ ОМИЛ НАЗАРИЯСИ
Иккинчи кенг тарқалган назария тараққиётни маданий омиллар билан боғлайди. Географик назария каби маданий омиллар назарияси ҳам нуфузли силсилага эга бўлиб, унинг тарихи камида немис социологи Макс Веберга бориб тақалади. Унинг фикрича, Протестант реформация си ва унинг натижасида пайдо бўлган протестантча ахлоқ Ғарбий Европада замонавий индустриал жамият тараққиётида муҳим роль ўйнаган. Маданий омилларга боғлиқлик назарияси фақат диний қарашларга суяниб қолмасдан, эътиқоднинг бошқа шакллари, қадриятлар ва ахлоқий меъёрларга ҳам урғу беради.
Гарчи буни очиқ айтиш сиёсий жиҳатдан мақбул бўлмаса-да, кўплаб кишилар африкаликлар ҳақида меҳнат қилиш маданияти йўқлиги, сеҳр-жодуга ишонишлари ёки ғарбча технологияларга қарши бўлганлари туфайли қашшоқликда яшайди, деган фикрга ҳамон ишонади. Кўплар Лотин Aмерикасининг ҳеч қачон бой бўла олмаслигининг сабабини уларнинг табиатан исрофгар ва йўқсил бўлганлари ёхуд пиренейча ҳаёт тарзи – “манана” (испанча “mañana” – эртага) билан боғлайди. Ва албатта, кўпчилигимиз бир пайтлар Хитой маданияти ва конфуцийча қадриятлар иқтисодий тараққиёт учун ноқулай деган фикрга ишонардик. Бироқ бугунги кунда Хитой, Ҳонконг ва Сингапур тараққиётининг асоси сифатида хитойча меҳнат тарзининг аҳамияти тилга олинмоқда.
Маданий омиллар назарияси глобал тенгсизлик сабабларини тушунишга ёрдам берадими? Бу саволга бир пайтнинг ўзида ҳам “ҳа”, ҳам “йўқ” дейиш мумкин. Ҳақиқатан, маданият билан боғлиқ ижтимоий нормалар аҳамиятга эга бўлиб, уларни ўзгартириш мушкул бўлиши мумкин. Баъзан айнан ижтимоий нормалар ушбу китобда дунёдаги тенгсизлик сабаби сифатида кўрсатилган институтлардаги тафовутларни сақлаб турган бўлиши мумкин. Бироқ бу назария аксарият ҳолларда фойдасиз, чунки маданиятнинг кўпинча тилга олинадиган кўринишлари, жумладан, дин, миллий ахлоқ, Aфрика ёки Лотин Aмерикаси халқларига хос қадриятлар дунёдаги тенгсизлик қай тариқа пайдо бўлгани ва нима сабабдан давом этаётганини тушунишда аҳамиятга эга эмас. Одамларнинг бир-бирларига ўзаро ишончи ёки бирга ишлай олиш кўлами каби маданий жиҳатлар ҳам муҳим, лекин улар алоҳида ҳисобга олинадиган сабаблар эмас, балки ҳукмрон институтларнинг натижаси саналади.
Ногалес мисолига қайтайлик. Aввал ҳам қайд этилганидек, чегара деворидан шимолда ва жанубда жойлашган ҳудудларнинг маданияти кўп жиҳатдан бир хил. Уларнинг ўртасида ижрочилик, мавжуд меъёрлар ва қадриятлар бўйича фарқлар кузатилиши мумкин бўлсада, булар тенгсизликнинг сабаблари эмас, иккала шаҳарнинг бир-бирига ўхшамаган тараққиёт йўли натижаси, холос. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, мексикаликлар ўртасидаги ўзаро ишонч, АҚШ фуқароларининг бир-бирига ишониш кўрсаткичидан пастроқ. Aммо ҳукумат наркокартелларни йўқ қила олмайдиган ва адолатли суд тизимини йўлга қўёлмайдиган шароитда мексикаликларнинг атрофдагиларга ишончи йўқлигига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Шимолий ва Жанубий Корея ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин (буни ҳали кейинги бобда муҳокама қиламиз). Жанубий Корея дунёдаги энг бадавлат мамлакатлардан бири бўлгани ҳолда, шимолдаги қўшниси сурункали очарчилик ва қашшоқлик билан курашиб келмоқда. Бугунги кунда Шимол ва Жанубнинг “маданияти” мутлақо фарқли бўлгани билан, бу иккала эгиз ўлканинг иқтисодий жиҳатдан бир-бирига ўхшамаган қисматга эришишида ҳеч қандай роль ўйнамаган. Корея яримороли кўп асрлик умумий тарихга эга. Корея уруши ва 38-параллел бўйлаб иккига бўлиниш юз беришидан олдин яриморол аҳолисининг тили, миллий мансублиги ва маданияти ҳайратланарли даражада бир хил бўлган. Худди Ногалесдаги каби бу ерда ҳам асосий нарса – чегара. Шимолдаги сиёсий тузум жанубдаги қўшнисидан мутлақо фарқли тартибларни жорий қилган, улар эса, ўз навбатида, бошқача имкониятларни юзага келтирган. Ногалеснинг иккала қисмини ёки иккала Кореяни ажратиб турган чегарадан шимолда ва жанубда жойлашган аҳоли маданиятидаги ҳар қандай фарқ уларнинг турмуш даражаларидаги тафовутнинг сабаби эмас, аксинча, натижасидир.
Aфрика ва Aфрика маданияти ҳақида нима дейиш мумкин? Тарихан, тропик Aфрика аҳолиси дунёнинг бошқа мамлакатлари аҳолисидан кўра камбағалроқ бўлган. Минтақанинг кўҳна тамаддунлари ғилдирак, ёзув (Эфиопия ва Сомалини ҳисобга олмаганда) ва омочни кашф қила олмаган. Гарчи бу кашфиётлар ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европа мамлакатлари мустамлакачилиги бошланишига қадар кенг қўлланилмаган бўлса-да, Aфрика халқлари улар ҳақида анча эртароқ хабардор бўлган. Европаликлар ғарбий соҳиллар бўйлаб ХV асрнинг охирларида суза бошлашган бўлса, осиёлик денгизчилар ундан анча аввалроқ Шарқий Aфрикага мунтазам денгиз қатновини амалга оширган.
Бу технологиялардан фойдаланилмагани сабабини Конго дарёси (ҳозирги Конго Демократик Республикаси номи ана шу дарё номидан олинган) қуйилишида ташкил топган Конго қироллиги тарихини ўрганиб, билиб олишимиз мумкин. 6-харитада Конго давлати ва у билан бирга Aфриканинг муҳим марказларидан бири бўлган Куба қироллигининг жойлашган ўрни тасвирланган. Буларга китобимиз давомида ҳали тўхталамиз.
Конго илк бор 1483 йилда португалиялик денгизчи Диего Каннинг ташрифидан сўнг португалияликлар билан муносабатга киришади. Ўша вақтда Конго сиёсий ҳокимияти Aфрика стандартлари бўйича марказлашган, пойтахти Мбанза эса олтмиш минг аҳолига эга бўлиб, катталиги бўйича Португалия пойтахти Лиссабонга қарийб тенг, Лондондан эса каттароқ эди (Лондонда ХVI аср бошида тахминан эллик минг аҳоли истиқомат қилган). Конго ҳукмдори Нзинга Нкуву католик динини қабул қилади ва исмини Хуан I га ўзгартиради. Кейинроқ пойтахт Мбанза ҳам номи Сан-Сальвадорга ўзгартирилади. Португалияликларнинг шарофати билан конголиклар ғилдирак ва омоч нималигини билади. Португалияликлар ҳатто 1491–1512 йилларда улардан фойдаланишни ўргатиш бўйича деҳқончилик миссияларни ташкил қилган. Бироқ бу ташаббусларнинг бари чиппакка чиқди. Умуман олганда, конголиклар замонавий технологияларга қаршилик қилишдан йироқ эди. Улар Ғарбнинг ҳурматга сазовор янгилигидан – милтиқдан фойдаланишни тезда ўзлаштириб олди. Улар бу янги ва қудратли ускунани иқтисодий стимулларга қарши – одамларни асир олиш ва қул сифатида сотиш учун ишлатди. Aфрикага хос қадриятлар ёки маҳаллий маданият янги технология ва ихтироларни қўллашга тўсқинлик қилганига ҳеч қандай аломат йўқ. Европаликлар билан муносабатлар чуқурлашиб борар экан, конголиклар Ғарбга хос амаллар – ёзув, кийим ва меъморчиликни ўргана бошлади. ХIХ асрда кўплаб Aфрика давлатлари ишлаб чиқариш йўналишларини ўзгартириш орқали Саноат инқилоби келтирган иқтисодий имкониятлардан фойда олди. Хусусан, Ғарбий Aфрикада пальма ёғи ва ерёнғоқ экспортига асосланган иқтисодий юксалиш кузатилган бўлса, Aфриканинг жанубида экспорт Жанубий Aфрикадаги жадал ўсиб бораётган Ранд саноат ва кончилик минтақаси томон тараққий этди. Aммо мазкур истиқболли иқтисодий экспериментлар Aфрика маданияти ёхуд оддий африкаликларнинг ўз манфаатлари йўлида ҳаракат қила олмаганликлари туфайли эмас, аввало, Европа мустамлакачилиги, сўнгра улар мустақилликка эришгандан кейин бошқарувга келган ҳукуматлар томонидан йўқ қилинди.
6-харита. Конго қироллиги, Куба қироллиги, бушонглар ва лелелар
Конголиклар илғорроқ технологияларни жорий қилмаганларининг асл сабаби шундаки, уларда бунга рағбат йўқ эди. Уларнинг қаршисида ўзлари ишлаб чиқарган жамики маҳсулотнинг ҳар нарсага қодир ҳукмдор томонидан – у католик мазҳабини қабул қилиши ёки қилмаслигидан қатъи назар – тортиб олиниши ва солиққа тортилишидек улкан хавф турарди. Умуман олганда, уларнинг нафақат мол-мулклари ҳимоясиз, балки ҳаётлари ҳам қил устида эди. Уларнинг кўпчилиги тутқун қилиниб, қул сифатида сотиларди – бундай муҳитда маҳсулдорликни оширишга узоқ муддатли инвестиция қилишга рағбат бўлиши амри маҳол. Қул савдоси анча фойдалироқ бўлгани важидан, қиролда ҳам омочдан фойдаланишни кенгроқ жорий этиш ёки ҳосилдорликни оширишни асосий ўринга қўйиш учун рағбат йўқ эди.
