Gənclik bir ağıl və zəka qılıncıdır. O, insana pak və ülvi bir həmnəfəsdir. Cavanlıq köhnə mücrüdə saxlanan bir əşya deyil ki!
Varını-dövlətini bəxşiş verməyə çalış. Kiməsə sovqat yolla, ehtiyacı olana pay göndər ki, buna görə sənə səxavət və kərəm əhli deyə bilsinlər.
Var-dövlət sahibləri varın vasitəsilə öz arzu-muradlarına çatmışlar.
Yalnız səxavət toxumu bol bəhrə və bərəkət verir. Qiyamət günü də vaxtilə verdiyin ruzi, göstərdiyin səxavət sənə yardımçı olar. Ya rəb, öz ehsan xəzinəndən mənə pay göndər. Nizami sənin qulundur. Sən onun işlərinə fərəc ver.
YARALI UŞAĞIN DASTANI
Şən, qayğısız balaca bir uşaq var idi. Hər şeydən azad olan balaca bir gün yoldaşları ilə küçədə oynayırdı. O, addımlarını atarkən ayağı sürüşdü. Getdiyi yolda elə üzüstə yerə düşdü. Özünün şikəst olduğunu zənn edərək ayağa durub addımlaya bilmədi. Yoldaşları təngnəfəs halda onun yanına yüyürdülər. Dostların bir çoxu pərt olmuşdu. Bəzilərinin fikrə gedərək qaşları çatılmışdı. Onu sevən bir dostu sözünü uda-uda, həyəcanla astaca pıçıldadı:
– Gəlin onu quyuya ataq, qoy qalsın. Amma bu sirr heç vaxt heç kimə bilinməməlidir.
Bu uşaqların içərisində uzaqgörən, sərt xasiyyətli bir uşaq da var idi. O, əvvəllər bu yaralanan uşağa düşmən kimi baxardı. Birdən o, ciddi halda yoldaşlarına üz tutub dedi:
– Bu işi ört-basdır etmək olmaz! Çünki sonra işin səbəbkarı məni bilərlər. Məni özlərinə düşmən hesab edərlər. Büdrəyib yıxılanın günahını mənim boynuma qoyarlar. Bunu heç fikirləşirsinizmi?!
Zirək oğlan qaçaraq yıxılan cocuğun atasına xəbər çatdırdı.
Kimin ki yaranışdan xilqətində hikmət cövhəri var, o, hər şeyə çarə tapır. Onun Allah dərgahında üzü həmişə ağdır.
Mən çərxi-fələyin artığından, əskiyindən əl çəkdim. Buna görə Nizamiyə fələk heç bir əngəl və maneə yaratmadı.
MÜRŞİD İLƏ MÜRİDİN HEKAYƏTİ
Pirlər məmləkətində olan pirlərdən biri yola çıxdı. Onun yanında minlərlə mürid var idi.
Ulu Tanrımız yel də, yol da verib deyə, Mürşid müridlərinə bir yel hədiyyə etdi. Bunun üçün bütün müridlər şeyxə (mürşidə) etirazlarını bildirirdilər. Hamı baş götürüb getdi. Yalnız bir nəfər şeyxlə qaldı. Bu, şeyxin maraq və təəccübünə səbəb oldu. Şeyx sual etdi:
– Bala, hamı çıxıb getdi. Sən burada tək qalmısan. Söylə, məqsədin nədir?
Mürid cavab verdi:
– Ey yeri qəlbimdə əbədi məskən salan şeyx, sənin ayağının tozu mənim başımın tacı olduğuna şübhən olmasın. Mən bura məgər yellə gəlmişəm ki, yellə də gedəm? Məni səndən heç bir od-alov, tufan qopara bilməz. Yel kimi gələnlər yel kimi də gedərlər. Dözümdə, sədaqətdə, əqidədə yolundan sapmayanlar hünər yolunu tutan ərlərdir. Çəkisinə görə toz yüngüldür. Ona görə o, hara gəldi tez qonar, hara gəldi tez uçar. Vüqardan, əzəmətdən doğulan dağlar birdən-birə yaranmır. O, dözümü, səbri ilə ucalır. Pərdə arxasındakı əsl həqiqətləri üzə çıxarmaq zamanın vərdişidir. Kişilərin işi ağır yük daşımaqdır. İnsan eşşək deyil. O, kürəyində yük daşımaqdan əl çəkməlidir. O, bu mətləbdən agah olsa, zahidlik yükünü daşıyar. İnsanın zahidlik məramı düz xətt kimi əyilməz olmalıdır. İnsan bu kamillik səviyyəsinə qalxsa, ona heç bir xəta-bəla dəyməz. Hamı yasa batsa da, o yasa batmaz.
Sülh, əmin-amanlıq məqsədi güdən zər yelkənli bayrağın altında olduğu üçün Nizaminin zahidliyi həmişə səfa gətirir.
SİRR SAXLAYAN İLƏ CƏMŞİDİN DASTANI
Cəmşid şahın çox güvəndiyi yaxın bir həmdəmi var idi. O, gündən nur alan Ay kimi şahdan işıq alırdı. Oğlan şaha mehriban münasibət bəsləyirdi. Şah da ona məftun kəsilmişdi. Şah bütün saray əhlindən bu cavanı üstün tuturdu. Ona öz xəlvət işlərindən söz açardı. Etibarda hamıdan artıq olan bir sirr belə bu gəncdən gizli saxlanılmazdı.
Bir gün gənc oğlan şaha yaxın olsa da, ondan uzaqlaşmaq istədi. Onun şahdan uzaq düşməyi yayından çıxan oxa bənzədi. Dəliqanlı gəncin ürəyi sirlə dolu idi. Ancaq o, bu barədə heç kəsə bir söz deyə bilmirdi.
Qonşu ağbirçək qarı bir gün gəlib gördü ki, cavan oğlanın laləyə bənzər yanaqlarından əsər-əlamət yoxdur. Dəliqanlı gəncin sifəti qoca qarının sifətindən artıq solub-saralmış, bənizindən də miskin bir görkəmdə idi. Qarı onun əhvalını görüb dilə gəldi:
– Ey sərv boylum, elə bil xəzan kimi solmusan. Sən ki şah irmağında su içən, bəslənən fidan idin. Sənin ki qismətin sarayda zövqü-səfa çəkmək idi. Bəs necə oldu ki, belə bir sıxıntı səni yaxaladı? Çöhrəndəki bu solğunluq nədir? Kədər və qəm çəkmək qocaların aqibətidir. Belə bir hal heç cavanlara yaraşarmı? Lalə rənginə çalan yanağın nə üçün reyhana dönüb? Sən dünyada şahlıq edən bir şəxsin üzdə-gözdə olanısan. Gərəkdir ki, sənin üz-gözün şahın üz-gözü kimi şölə saçsın. Şahı görməklə adamlar gülər, şadlanar. Kim ki şaha yaxındır, ona məhrəmdir, o, hamıdan şad və bəxtiyar olar. Dəliqanlı gənc söylədi:
– Ay nənə, xəbərin yoxdur ki, mənim sinəmdə sirlə dolu bir xəzinə yatır. Mən səbrimin ucbatından od tutub külə döndüm. Səbrim məni saraldıb bu vəziyyətə saldı.
Şahın calalı kimi könül aləmi də böyükdür. O gövhəri əmanət verənlər kimi sirrini də mənə əmanət vermişdi. Ancaq şahın verdiyi sirlərdən sinəm alışıb yanır. Onun heç birini heç bir kəsə açıb söyləyə bilmərəm. Sirlər ürəyimdə o qədərdir ki, açıb kiməsə deməsəm, o, ürəyimi partladacaq. Bunun çarəsi nədir? Dilimi dişlərimləmi doğrayım? Bircə gülüşümü də sizə ehtiyatlanıram. Elə bilirəm ki, bu gülüşümlə sirrin quşu ağzımdan uçub gedər. Bu gülüşümlə caynağından xilas olmasam, qəlbim qana dönəcək, ömrüm zindana çevriləcək. Hiss edirəm ki, dözməsəm, sirr saxlamağı bacarmasam, həmin gün başım bədənimdən ayrılacaq.
Qarı dedi:
– Çəkin, bunları heç kəsə açma. Öz sirrinin sirdaşı olduğunu bir düşün. Heç bir kəsə güvənib sirrini açma. Hətta kölgədən də ehtiyatlı ol! Onu da özünə yaxın bilmə. Özünə rəva bilirsənmi ki, qılınc ilə al-qanına boyanasan. Ondansa, qızıl kimi saralıb-solmağın yaxşıdır. Eşitmişəm ki, hər gecə baş dilə yalvararaq deyir:
– Çəkin! Sirrini heç kəsə açma! Əgər baş saxlamaq istəyirsənsə, boşboğazlıqdan çəkin. Bütün aləmə gündüz kimi sirrini açma. Dilini saxlayanların nə işi dolaşır, nə də çaşqın vəziyyətə düşürlər. Yersiz hürmək yalnız qudurğan köpəklərin işidir. Kimin dili uzundursa, onun dilini kəsərlər. Dil ağızda gizlənəndə daha gözəldir. Qılınc isə qınında olanda daha möhtəşəm olur. Bu öyüd insanın rahatlığının təminatçısı və rəhmidir. İnsanın başına həmişə dilin ucbatından bəla gəlir. Qanlı ləyəndə başının ah çəkməsini istəmirsənsə, dilini dişinlə kəs! Hər kəsə sirrini açmaqdan daşın! Dilin şəkər olsa belə, dodaqlarını açıb sirrini faş etmə. Bil ki, ağzından çıxan hər sözü kimsə dinləyə və eşidə bilər. Bənövşələr kimi iyini, rayihəni yaymasan, üzülməzsən. Eyibləri görsən də, susmağa, lal olmağa çalış! İndi elə bir vaxtdır ki, gərək çox deyilənləri eşitməzliyə vurasan. Susmaq səni çox bəlalardan xilas edə bilər. Yazarkən də qələminin başını cilovla. Səndən dediyin hər kəlmə üçün hesabat verəcəyini unutma. Axar su kimi pak olmağa çalış! Nə eşitsən, məhəl qoyma. Paklığınla hər şeyi yumağa cəhd göstər. Dünyagörmüş, uzaqgörən kişilər heç vaxt hədlərini aşmazlar. Onlar gecə gördüklərini gündüzlər heç kimə danışmazlar. Ulduzlu göylərə mən heyran qalmışam. Heç vaxt ulduzlar gündüzə gecədən xəbərçilik etməmişlər. Sən bir qədər pərdəli qalmağa çalışmaq istəyirsənsə, gecə gördüyünü, eşitdiyini gündüzlər bir kimsəyə agah etmə. Gecənin sirlərlə dolu ürəyində neçə gizlin xəzinələr var. O, minlərlə işıqlı dürrü qaranlıqda gizlin saxlayır. İldırım kimi odlu ürək sahibləri gördüklərinin yanından saymazyana soruşub keçərlər. Dillə göz yaxın olsa da, gərək onları bir-birindən uzaq tutasan. Həmişə eşqin gizli qalması onu möcüzəyə çevirir. O aşkara çıxanda xarabalıqda bayılaraq öz dəyərini itirir. Sirr düyününü vurarkən din ipliyini seçmək məsləhət bilindi. Həllacın da ipini bu pambıqdan eşib düzəldiblər. Nə qədər ki qönçə açılmayıb bağlıdır, o, rahat və salamatdır. O, açılan kimi qan çanağına dönür. Ağız susmaq səadətinə çatarsa, ağlından keçənləri qəlbinin dililə dilə gətirər. Bu neməti könlünün kasasından yesən, sənə xoş olar. Həm də bu nemət dilinə dəyən kimi atəş kəsilər. Bu gün ən gözəl natiqliyin adı sükutdur. Sükutu üstün tut ki, o səni zəfərə çatdırsın. Könülləri işıqla dolu kəslər sükutu sevərlər. Onlar ağız açmazlar, bəy haqqını onlar özgəsinə bağışlayırlar. Könüllər dünyasında könül sözü lüğətdə gizli saxlanılır. Lüğətdəki bu sözü şərh edən yalnız ürəyin dilidir.
Ey Nizami, sənə qənaət mülkü layiqdir. Çünki dilin hərcayi deyil, əksinə, xəsisdir. Qəlbin isə sonsuz xəzinədir.
HARUN ƏR-RƏŞİD İLƏ DƏLLƏYİN DASTANI
Harun xəlifəlik taxtını ələ almışdı. Buna görə də Abbas oğullarının bayrağı ucalmışdı.
Bir gecə o, yataq otağından çıxaraq dincəlmək məqsədilə hamama sarı gəldi. Saçını taraş etmək istəyən xəlifəni saray bərbəri şirin bir xəyala dalmış halda qarşılayıb dedi:
– Ey xəlifə, razılıq verin, mən sizə kürəkən olum. Ömrümdə bir dəfə də olsa, mən xoşbəxtliyin dadını bilim. Toy-düyünün xəbərini hər yerə xəbər versəz, nə olar? Qızını öz quluna nişanlayanda sizi kim qınayar?
Dəlləyin bu təklifindən xəlifə bərk təsirləndi. Qeyzini, qəzəbini cilovlayıb durdu. Birtəhər susub dözdü və nəhayət dedi:
– Bəlkə, dəlləyi mənim heybətli görkəmim, zəhmim çaşdırıb? Bəlkə, hamamın istisi, hərarəti onun başına vurub? Yəqin, buna görə o ağlını itirərək sayıqlayır. Belə olmasa, o, mənimlə göz-gözə dayana bilməz.
Xəlifə ertəsi gün bərbəri yenə bir az əylədi. Hiss etdi ki, dəllək eynilə öz iddiasından əl çəkmək fikrində deyil. O, bərbəri dəfələrlə sınadı. Gördü ki, bədbəxt usta hələ öz inadından dönməyib.
Bu işi ayırd etməyin artıq vaxtı çatdığını deyən xəlifə vəzirə tədbir görməyi tapşırdı. Xəlifə dəlləyin həyəcanına, təlaşına göz qoyulmasını tapşırdı ki, onun özünə alın yazısı yazmaq fikrinə necə düşdüyünü aydınlaşdırsınlar.
Xəlifə dedi:
– Bu bərbərin mənə kürəkən olmağı heç yaraşarmı? Onun üzündə həya-abır varmı? Yəqin ki, başıma qəzavü-qədər bəla gətirir. Yoxsa mənim gövhərimə daş atılması bir təsadüfdür? Dəlləyin ülgücü əlində, söz ülgücü ağzındadır. İndi mənim başım bu iki qılıncın arasında qalıb. Vəzir dedi:
– Ey şəhriyar, bəlkə, səbəb başqadır. Bəlkə, sənin ayağının altında bir xəzinə var. Sizə məsləhətim budur ki, bu cahil dəliqanlı yanınıza gəldiyi yerdən də yuxarıya keçsin. Əgər etiraz etsə, höcətləşsə, əmr edin, boynu vurulsun. Onda onun durduğu yeri qazaq görək ki, bu əfsun nədir?
Usta bərbər xəlifənin sözünü dinlədi. O özünü yığışdırıb cəld yerini dəyişdi. Ancaq durduğu yerdən ayrılan kimi rəngi qaçdı. Həmişə gur, ötkəm olan səsi batdı. Dəlləyin dili, nitqi dolaşdı. Onun sözündə, üz-gözündə tamam başqa bir əhvalın nişanəsi göründü. Ədəb-ərkan nuru da onun üzündə bərqərar oldu. Sən demə, dəlləyin ayaq basdığı torpaq xəzinəymiş. Onun kimi aynasında özünü görür.
Xəzinədən bir addım geri çəkilən kimi bərbəri yenə öz bərbər külbəsi qarşılayır. Onun ayaq basdığı yeri bellə qazıyıb çapdılar. Orada, doğrudan da, bir xəzinə tapdılar.
Kim ki dünyada xəzinə üstündədir, onun ağzından gövhər saçır. Yerə, göyə hökm edir.
Nizaminin tilsim qıran söz xəzinəsi alovlu qəlbi və büllur kimi saf sinəsidir.
BÜLBÜL İLƏ QIZILQUŞUN DASTANI
Bağlar, çöllər və çəmənlər donuna yaraşıq verəndə nəğməkar bülbül qızılquşun yanına gəldi. Bülbül qızılquşa dedi:
– Sən bütün quşlardan qəşəng və yaraşıqlısan. Bəs nə üçün hamının yanında susursan? Bu dünyaya gələndən bəri səsinlə, cəh-cəhinlə hələ heç kəsə bircə nəğmə bəxş etməmisən. Axı sən sultanların əlindəsən. Sənin gündəlik yeməyin bir kəkliyin döşüdür.
Mən isə ancaq ruh aləmindən xəbər verirəm. Cibimdən göz kimi işıqlı incilər çıxardıram. Amma buna rəğmən yediyim ot, ələf, yuvam isə tikanların dibidir, müqayisədə sən məndən daha gözəl oxumalısan.
Qızılquş cavab verdi:
