Нелюбімыя гінуць

Айшэ страціла прытомнасць, а калі расплюшчыла вочы, зразумела, што ляжыць на падлозе з раскінутымі рукамі. Ніякага болю не адчувала, наўкол цішыня, толькі шэры пыл, асядаючы на падлогу, быццам некага карагодзіў у нябачным танцы, і ў гэтую хвіліну Айшэ здалося, што яна чуе шоргат сукенкі, сатканай з пылінак.

Уставаць не хацелася, баялася, што боль паўторыцца, і ад гэтага душа напаўнялася невыразным, нейкім загадкавым страхам. Нешта няўлоўнае быццам падштурхоўвала да імгненных рашучых дзеянняў, і адначасова Айшэ баялася нават паварушыцца, цяпер яна прагла аднаго: цішыні і спакою.

Аднекуль здалёк даляцела: «вжык… вжык… вжык…», але свядомасць не ўспрымала аніякіх гукаў. «Вжык» настойліва і неспакойна стукаўся да яе, вяртаў з небыцця, ажно пакуль Айшэ не зразумела, што гэта Лола падае знак, яна чакае дапамогі. «Жывая», – усцешана падумала пра свякроў Айшэ і паварушыла адной рукой, потым другой. Зноў грымнула, хоць і далекавата, але адразу трывожна ўскалыхнулася набрынялае пылам паветра, імгненна зрушыўся рытм танца, які толькі што прымроіўся.

Айшэ падцягнула пад сябе ногі, пачала паволі ўставаць і раптам адчула штуршкі ў жывот, спярша ціхія, нясмелыя, а праз хвіліну моцныя, нават балючыя. «А пра цябе я зусім забылася…» – абхапіўшы жывот рукамі, шчасліва засмяялася Айшэ. Цеплыня напоўніла грудзі, міжвольныя слёзы радасці пякучымі ручайкамі пакаціліся па шчоках. Неадчэпнае і свавольнае «вжык… вжык» прымусіла Айшэ азірнуцца.

Ложка Лолы на месцы не было, як не было і сцяны, каля якой яшчэ паўгадзіны таму ён туліўся. Праз яшчэ даволі шчыльную завесу пылу ў чорным пагрозлівым прадонні Айшэ ўбачыла толькі жалезную скасабочаную спінку з бліскучымі булдавешкамі па краях і руку свекрыві, падобную на ссохлую галінку, якая з апошніх намаганняў шкрэбла і шкрэбла напільнікам па правай булдавешцы. Востры халадок новай бяды імгненна падкаціў пад самае сэрца, стала горача, ліпкі пот засціў вочы, на сасмяглых вуснах адчула моташлівую, прытарную саленаватасць. Адразу быццам хто старонні чымсьці вострым цюкнуў у патыліцу: «Не даглядзела…»

Айшэ ўстала, зрабіла некалькі крокаў, галава кружылася, было млосна, ногі амаль не трымалі. Напэўна, яна павалілася б, але ў апошні момант паспела ўхапіцца рукамі за спінку ложка і нават дакрануцца да Лолы. Боль у патыліцы не праходзіў, ён пульсаваў і тузаў мышцы, па шыі цякло нешта цёплае. Айшэ, усё яшчэ трымаючыся за ложак, паклала руку на балючае месца і ад гэтага дотыку ажно ўскрыкнула. Яна азірнулася туды, дзе толькі што ляжала, і, убачыўшы невялікую чырвоную пляму і кавалак тынкоўкі памерам з кулак, зразумела, што павалілася і страціла прытомнасць невыпадкова.

З чорнага халоднага прадоння, куды рухнула сцяна і кульнулася палова Лолінага ложка, патыхнула сырасцю, гніллю і мярцвячынай, і адразу запяршыла ў горле, салёная прытарная сліна напоўніла рот, тузануўся жывот.

Айшэ званітавала, і нечакана стала лягчэй, у галаве прасвятлела, боль амаль знік. Яна толькі не магла прымусіць сябе прыняць з патыліцы далонь, баялася ўбачыць кроў. Пад матрацам, там, дзе высілася пакамечаная падушка, Айшэ хавала бінты, якімі карысталася, калі рабіла свекрыві кампрэсы і перавязкі. Не раздумваючы выцягнула велікаваты кавалак матэрыі, вольнай рукой склала яго ў некалькі разоў, хвіліну падумала і ўзяла з аптэчкі мазь Вішнеўскага, якой лячыла Лоліны пролежні. Зубамі скруціла з бутэлечкі накрыўку і вытрасла амаль палову змесціва на бінт. З вялікай перасцярогай і бояззю прыняла далонь, якой прыціскала рану, і адразу ж паклала на балючае месца гатовы тампон. Яшчэ некалькі хвілін пайшло на тое, каб забінтаваць галаву і сцерці з далоні кроў. Перавязку рабіла моўчкі, стоячы за спінкай ложка свекрыві, і Лола не бачыла нявесткі, таму, устрывожаная, зноў узялася за напільнік. Айшэ перахапіла руку хворай і як мага спакайней, нават з ноткамі бадзёрасці ў голасе, гучна сказала:

– Будзем мяняць жытло, тут занадта шмат скразнякоў.

Потым павязала хусцінку, каб свякроў не бачыла бінтоў на галаве, і толькі пасля гэтага паказалася ёй на вочы.

Лола ашалелымі вачыма глядзела на кучу камення, натужліва стагнала, сілячыся нешта сказаць, і торкала напільнікам у пустэчу. На яе ссінелых вуснах больш, чым заўсёды, ружавелася пена.

– Не вытрымала наша сховішча, – выціраючы свекрыві вусны, сказала Айшэ і толькі цяпер заўважыла, што другая спінка ложка заціснута вялізнай каменнай глыбай.

Лола працягвала торкаць рукой у навіслую глыбу, і Айшэ хутчэй адчула, чым убачыла, што камень варухнуўся і ў наступнае імгненне галава свекрыві разам з ложкам хістанулася і папаўзла ўгору. Часу на роздум не заставалася. Айшэ ўхапіла хворую за тулава і сцягнула на падлогу. І якраз своечасова. Дзесьці ў глыбіні, амаль пад імі, бы ў якім ненажэрлівым чэраве, грукатала і сыпалася каменне, быццам правальваючыся ў бяздонную прорву, рушылася нешта вялікае і цяжкае, і адразу глыба, што трымала ложак, таксама зварухнулася, зарыпела і ў наступнае імгненне знікла з вачэй, як яе і не было, а ўслед і Лолін ложак кульнуўся лёгка, быццам пёрка, толькі трывожна дзынкнулі шклянкі з-пад лекаў. І амаль адразу промні зыркага сонца, прабіваючыся праз шчыльную завесу пылу, па-гаспадарску ўварваліся ў пакой, напоўнілі яго сліпучым мітуслівым святлом.

Калі пыл асеў, Айшэ з жахам убачыла, што палова дома разбурана, усё быццам правалілася ў агромністае бяздонне, над руінамі курэў шызы дым, з нетраў даносіліся енкі аб літасці, людскія стогны і крыкі. Столь над галавой пагрозліва прасела і ў некалькіх месцах чарнела крывулістымі расколінамі, у якія папросту мог улезці кулак.

«Зараз рухне і гэтая палова», – застукалі малаточкі ў скроні, і Айшэ, не раздумваючы, пацягнула Лолу да дзвярэй, якія цяпер, матляючыся, рыпелі толькі на ніжняй завесе, і на адным дыханні пераадолела некалькі крутых прыступак. Зноў нешта вострае і балючае рассекла жывот, і зноў сутарга ў костцы сціснула сухажыллі на нагах. Айшэ разам з Лолай як падкошаная рухнула на прыступкі і, абхапіўшы жывот, скурчылася, не заўважыла, як пракусіла губу, і гэты боль быццам перамог, узяў верх над болем у жываце і нагах.

Праз некалькі хвілін палягчэла, толькі прытарна-саленаваты прысмак напоўніў рот. Сплюнула чырвоным, убачыла кроў, і зноў закружылася галава. Узняла вочы і нечакана ўспомніла, што, каб апынуцца на паверхні, трэба пераадолець пятнаццаць прыступак, і адразу імпэту паменела, зразумела: без старонняй дапамогі свякроў не ўратаваць. Узгадала глуханямога. Апошнім часам, каб падыхаць свежым паветрам, яна магла ўскараскацца на паверхню, толькі апіраючыся на плячо хлопчыка, але ж яго не было, мо трапіў, бядак, у каменнае месіва і цяпер недзе ляжыць, расціснуты глыбамі… Дый не памочнік ён у гэтай справе, сам ледзь ногі цягае, трэба шукаць некага дарослага…

Думка, што яны маглі і яшчэ могуць апынуцца пад абломкамі разбомбленага дома, надала Айшэ рашучасці, прымусіла дзейнічаць, штурхала ў плечы, падганяла на паверхню, да людзей, і цяпер было ўсё роўна, хто прыйдзе на дапамогу: рускія ці чэчэнцы, абы толькі вырвацца з гэтай каменнай пасткі-труны. Але ж і Лолу адну боязна пакінуць, што, калі і на самай справе дом рухне, чуваць жа, як нешта над імі рыпіць і варушыцца.

«Добра, што хоць дзверы з сутарэння расчынены», – падумала Айшэ і ў спадзеўцы, што яе нехта пачуе, крыкнула:

– Людзі-і-і!..

Крык атрымаўся слабы, шапялявы і балючы, шкодзіла пракушаная і цяпер неймаверна распухлая ніжняя губа. Яе пачула хіба што Лола, якая адразу расплюшчыла вочы і немігатліва ўтаропілася на нявестку, быццам упікаючы і вінавацячы ва ўсіх няшчасцях.

– Я паклічу некага на дапамогу, – адвяла позірк Айшэ і толькі цяпер заўважыла, што Лола ляжыць на прыступках у адной начной кашулі, на назе няма бінту, відаць, зляцеў, калі кульнулася з ложка, і пальцы, абгрызеныя пацукамі, цяпер кроватачылі. Яна хуценька сцягнула з галавы хусцінку, склала яе ў некалькі разоў і падсунула хворай пад галаву. Калі ж убачыла, што кашуля месцамі намокла і ўліпла ў пролежні, быццам усмакталася, зрабілася горача, адразу перад вачыма прамільгнуў Лолін ложак, і Айшэ з жахам зразумела, што яны засталіся без бінтоў і лекаў.

Апошнія сумненні імгненна зніклі, Айшэ прыняла канчатковае рашэнне: яна павязе Лолу ў лагер бежанцаў. Але ж спярша трэба выкараскацца з гэтага каменнага склепа, які ў любы момант мог стаць ім магілай. Айшэ зрабіла некалькі крокаў па прыступках угору, азірнулася і, цяжка ўздыхнуўшы, вярнулася да свекрыві. Яна не магла пакінуць напаўраспранутую бездапаможную жанчыну адну на гэтай халоднай небяспечнай лесвіцы. Трэба было нешта рабіць, але што? Зноў узгадала глуханямога і пашкадавала, што хлопчыка няма побач. Айшэ паправіла хусцінку, на якой ляжала галава Лолы, хоць патрэбы ў тым ніякай не было, і асцярожна, трымаючыся за шурпатую сцяну, пачала спускацца. Ёй хацелася ўбачыць нядаўняе жытло, хацелася пераканацца ў тым, што яно трывалае і яшчэ можа паслужыць хоць некалькі дзён. Яна спадзявалася на гэта, бо куды ж дзецца з нерухомай Лолай?

«Што, калі Лола нейкі час паляжыць на маім ложку? – разважала Айшэ. – Мне б толькі выбрацца на паверхню… там людзі, яны дапамогуць…»

Айшэ зрабіла некалькі крокаў уніз, але, убачыўшы пакой без сцяны з пагрозліва правіслай столлю, пасечанай чорнымі расколінамі, быццам павуціннем, адразу адмовілася ад задумкі перанесці сюды Лолу. Паспешліва, з затоеным дыханнем, увесь час спалохана азіраючыся і чакаючы, што ў любы момант нешта можа абрушыцца ці абваліцца, Айшэ рыўком сарвала з ложка коўдру, схапіла падушку і, паспешліва вярнуўшыся на лесвіцу, з палёгкай уздыхнула. Цяпер яна зусім па-іншаму ўспрымала і нізкаватую столь у калідоры, і сцены, шурпатыя, месцамі пакрытыя цвіллю, і вузкія прыступкі, на якіх двое не размінуцца… Тут Айшэ чамусьці не адчувала ні боязі, ні жывёльнага страху, які яшчэ хвіліну таму правакаваў патлівасць ва ўсім целе і калатнечу ў грудзях.

Праз некалькі мінут Лола ляжала на прыступках спавітая ў коўдру, быццам немаўля ў пялёнках. Айшэ абвязала сваю галаву хусцінкай, што да гэтага служыла свекрыві падушкай, і, трымаючыся за сцяну, пачала адлічваць прыступкі ўгору. На паверхні, зусім блізка ад дома, нечакана загрукацела, залязгалі гусеніцы.

«Рэнат не прыйдзе, гэта танкі федэралаў», – са скрухай падумала Айшэ, і невыразны, міжвольны страх імгненна агарнуў душу, у грудзях гулка затахкала сэрца. У нейкі момант зямля пад нагамі пагрозліва задрыжэла, а з набліжэннем скрыгатлівага лязгату захісталася, у расчыненыя дзверы нечакана ўварвалася чорнае воблака смуроднага дыму. Айшэ спінай прытулілася да сцяны, заплюшчыла вочы і ў чаканні сцялася. Неяк разам, як па загадзе, незадаволена рыкнулі рухавікі, і адразу ўсё сціхла: ні грукату, ні лязгату. Праз некалькі хвілін пачуліся галасы; Айшэ не памылілася, гаварылі па-руску. Яна ўжо наважылася крыкнуць, падаць аб сабе знак, але голас прапаў, быццам нешта горкае і слязлівае пераціснула горла. Узгадала Рэнатавага пасланца, вялізны крывы кінжал, якім ён страшыў яе, і міжвольныя слёзы закапалі на халодны цэмент.

Побач з уваходам у сутарэнне прайшло некалькі чалавек, і Айшэ спахапілася.

– Гэ-эй!.. – гукнула яна і, ражком хусцінкі выціраючы вільготныя шчокі, зрабіла некалькі апошніх крокаў, што аддзялялі яе ад паверхні. – Дапамажыце!.. – наўздагон вайскоўцам крыкнула Айшэ, але яе не пачулі.

У гэты момант затахкалі кулямёты, зацакаталі аўтаматныя чэргі, дзесьці грымнула раз, другі, трэці, над галавой Айшэ цвіркнулі кулі. Вайскоўцы кінуліся ўрассыпную і імгненна зніклі ў руінах, быццам растварыліся. Айшэ, думаючы пра тое, што наконт вайскоўцаў магла і памыліцца, бо і ў чэчэнцаў форма і зброя рускія, таксама крутнулася да выратавальнага ўвахода ў бамбасховішча.

І тут яна ўбачыла глуханямога. Двухпавярховай будыніны, што яшчэ ўчора высілася насупраць і праз двор якой яны хадзілі наўпрасткі на суседнюю вуліцу па ваду, не было. На месцы дома з зямлі тырчалі рэшткі сцен, на якіх, быццам на нейкім фантастычным шкілеце, застылі неверагодна пакручастыя арматурныя штыры з кавалкамі мураванкі, на месцы цэнтральнага ўвахода засталіся дзве калоны, адна з якіх пагрозліва навісла над тратуарам. Куча камення курэла смуродным дымам, і цяпер частка суседняй вуліцы была як на далоні. Хлопчык стаяў каля калонкі з чайнікам у руках.

– Рыжы… Рыжы… – з усіх сіл закрычала Айшэ і з жахам успомніла, што ён не чуе ні выбухаў, ні стрэлаў, ні яе. І раптам нешта ці ў ёй, ці наўкол змянілася, быццам святла і прасторы паменела, здалося, што ва ўсім горадзе засталіся яны ўдваіх і цяпер усе кулі, наганяючы аскоміну сваім пераможна-гнятлівым посвістам, ляцяць у яе ненароджанага сына і глуханямога хлопчыка. – Што ж гэта робіцца? – загаласіла Айшэ. – Яны ж зусім дзеці…

Выбухі, кулямётныя і аўтаматныя чэргі як нечакана пачаліся, гэтак жа нечакана і перапыніліся. Зрабілася злавесна ціха, і зноў слых улавіў людскія стогны, у доме насупраць пад кучай цэглы адчайна завіскатаў сабака. Айшэ быццам токам працяло, здавалася, нехта нябачны падштурхоўвае ў плечы, не дае часу на роздум, і яна, даволі спрытна падхапіўшы з зямлі даўгаватую палку і мацаючы ёй перад сабой дарогу, каб не трапіць у выбоіны, заспяшалася да глуханямога. Абмінаючы завалы, ішла ў абход і ўвесь час у напружаным чаканні не зводзіла вачэй з рыжай кудлатай галавы, гатовая ў любы момант замахаць рукамі і прыцягнуць да сябе ўвагу, калі той раптам азірнецца. Хлопчык не азірнуўся. Вось ён зняў з носіка калонкі чайнік, паставіў яго на зямлю і адразу ж падсунуў пад струмень вады гарляк пластмасавай бутэлькі.

Ведаючы, што глуханямы будзе набіраць ваду не менш за дзесяць мінут, Айшэ, каб утаймаваць цяжкаватае дыханне і супакоіць празмернае сэрцабіццё, некалькі хвілін пастаяла, абапёршыся на палку, агледзелася. Неба было чыстым: ні самалётаў, ні верталётаў, глухія выбухі чуліся дзесьці далёка за горадам, там жа надрыўна тахкалі кулямёты.

«Напэўна, федэралы сёння адстраляліся», – падумала Айшэ, але, узгадаўшы танкі, заспяшалася, раптам рускія і сапраўды дзесьці побач, разумела, што ў любы момант можа зноў пачацца калатнеча.

Убачыўшы гаспадыню, глуханямы расплыўся вялікай шчарбатай усмешкай і шчасліва торкнуў брудным пальцам на паўнюткі чайнік і некалькі пузатых поліэтыленавых бутэлек.

– Маладзец, – пахваліла хлопчыка Айшэ і раскудлаціла рыжую чупрыну. Малы ажно засвяціўся радасцю і, пстрыкнуўшы гільзай-гузікам, расхінуў паліто, выпнуў жывот, паказваючы, што напіўся вады, колькі хацеў.

– Трэба шукаць новае сховішча, у наш дом трапіла бомба, – сказала Айшэ і здзівілася свайму спакою і будзённасці, быццам тое, што перажыла гадзіну таму, здараецца з імі кожны дзень.

Малы адразу насцярожыўся, спахмурнеў, рукі замітусіліся, нешта жэстыкулюючы.

– Лола жывая, – хутчэй па вачах, чым па жэстах, зразумела нямко Айшэ і з удзячнасцю пагладзіла малога па галаве. Не могучы сказаць, ён сказаў галоўнае: яны засталіся жывыя…

Глуханямы адразу схіліўся над бутэлькамі з вадой і неяк па-даросламу разважліва пачаў нешта штукаваць над імі. Праз хвіліну ён укленчыў і, накінуўшы на шыю адну шпагаціну, потым другую, падсунуў іх пад каўнер свайго безрукаўнага паліто. Толькі цяпер Айшэ здагадалася, што хлопчык звязаў гарлякі бутэлек і збіраецца несці іх, як на каромысле. Яна хацела ўзяць чайнік, але малы незадаволена адштурхнуў яе руку. Праўда, ён толькі і змог, што ўзняцца са сваёй ношай, але ісці з чатырма паўтаралітровымі бутэлькамі на шыі і чайнікам у руцэ нямко не змог. Яго адразу ж захістала, павяло ўправа, і, калі б Айшэ не падтрымала, глуханямы, напэўна, паваліўся бы.

– Возьмем толькі чайнік, – прапанавала Айшэ, бо і сама не хацела занімаць нечым рукі, баялася паваліцца. – Уладкуемся на новым месцы, і адразу ж прынясеш бутэлькі.

Хлопчык, капрызна падціснуўшы вусны, насупіўся, вачэй не падняў і ношу здымаў неахвотна, усім сваім надзьмутым выглядам паказваючы, што гэтае рашэнне яму не даспадобы. Праўда, ваду каля калонкі не пакінуў, аднёс бутэлькі да бліжэйшых руін і прыхаваў, засунуў у цагляную расколіну глыбы-мураванкі, далей ад старонняга вока.

Вярталіся тым жа шляхам, якім Айшэ ішла сюды. Нямко нёс чайнік і часта прыпыняўся, каб змяніць руку. На скрыжаванні павярнулі на сваю вуліцу, абышлі паваленую жалезную тумбу, якая некалі служыла дошкай аб’яў і цяпер недарэчна зіхацела пашарпанымі каляровымі афішамі. Хлопчык, не азіраючыся, наўпрасткі праз дарогу, па завядзёнцы кароцячы шлях, скіраваў да іхняга сховішча. Айшэ, цяжка апіраючыся на палку, пасунулася ўслед, але не паспела зрабіць і трох крокаў, як зноў пачалі страляць, дзесьці ў дварах зусім побач прагучаў магутны выбух, і адразу сцены будыніны, каля якой знаходзіўся хлопчык, раскалоліся, над домам узнялося воблака чорнага злавеснага дыму. У наступнае імгненне дах здрыгануўся, здалося, што ён толькі памацаў канструкцыю на трываласць і, зразумеўшы, хто тут гаспадар, пачаў паволі, але настойліва прасядаць. Адразу ж захісталіся сцены, задрыжэла зямля пад нагамі, пасыпалася каменне… Не памятаючы сябе, Айшэ кінулася да глуханямога і, ухапіўшы малога за паліто, штосілы пацягнула прэч з гэтага пагібельнага месца…

Яна доўга не магла ачомацца, здавалася, нешта цяжкае і неабсяжна вялікае балюча навалілася на цела, сціснула грудзі, ды так, што ні ўдыхнуць, ні выдыхнуць. У нейкі момант нават прымроілася мора, быццам нырнула ў хвалю і ніяк не можа з яе выплыць. Кожны раз, як толькі галава з’яўлялася на паверхні, новая хваля, накатваючыся, сілком заганяла ў глыбіню, і яна не паспявала хватануць паветра. Мора не адпускала, яно, здавалася, гуляла з ёй у хованкі. Айшэ спрабуе калаціць па вадзе рукамі, нагамі, і не атрымоўваецца, бо не чуе ні ног, ні рук. Паветра небяспечна не хапае, а ёй патрэбен усяго толькі адзін глыток, хоць бы адзін, і тады ў яе хопіць моцы выкараскацца на паверхню, каб вызваліцца з вадзянога палону…

Расплюшчыла вочы, і адразу позірк зачапіўся за раскеўзаныя, як у тумане, абрысы Рыжага. На Айшэ ляжала нешта цяжкае, вялікае і цёплае, а нямко, бязгучна галосячы, тузаў яе за руку. Убачыўшы, што гаспадыня расплюшчыла вочы, глуханямы ўзрадаваўся, слёзы імгненна высахлі, ён асцярожна апусціў яе руку на зямлю і пачаў жэстыкуляваць, відавочна, спрабуючы сказаць нешта важнае. Айшэ глядзела на малечу праз бялюткае воблака туману і нічога не магла зразумець, ні пра што не думалася, у гэтую хвіліну турбавала адно: як вызваліцца ад непамернага цяжару і ўздыхнуць на поўныя грудзі. Убачыўшы, што яго не разумеюць, хлопчык учапіўся рукамі ў тое, што ляжала на Айшэ, заплюшчыў вочы і, сцяўшы зубы, з усіх сіл пацягнуў. Ягоны твар, шыя зрабіліся чырвонымі, і Айшэ імгненна дапетрыла: каб уздыхнуць напоўніцу, трэба дапамагчы малечы. Як толькі вольнай рукой яна ўперлася ў непадатлівую масу, якая ляжала на ёй, адразу зразумела, што гэта чалавек… Яна з цяжкасцю прыўзняла галаву, скасіла вочы і, убачыўшы плямістую зялёную матэрыю, з якой шыюць форму вайскоўцам, зразумела, што здарылася нешта кепскае. Зноў забалеў ніз жывата, толькі цяпер боль быў не рэзкі, а нейкі прытуплены, сутаргавата-скрыпучы, і адразу зашавялілася, нагадала аб сабе дзіця. Гэта надало рашучасці. Імгненна туман у вачах развеяўся, думкі прасвятлелі і, чапляючыся адна за адну, цалкам аднавілі ў памяці апошнія падзеі, у тым ліку выбух і сцяну, якая падала на глуханямога, але вайскоўца не ўспомніла, як ні сілілася.

Часу на развагу і роздум не было, думкі пра дзіця прымушалі дзейнічаць. Айшэ зірнула на глуханямога, і хлопчык, зразумеўшы, што хоча ад яго гаспадыня, пацягнуў вайскоўца за паясны рэмень. Яна ўперлася вольнай рукой у плячо мерцвяка, і нарэшце цела зрушылася, трошкі спаўзло, дыхаць стала лягчэй. Айшэ змагла вызваліць прыціснутую левую руку, трошкі адпачыла і паспрабавала, прыўздымаючы мёртвае цела, знізу выслізнуць з-пад яго. Канешне, каб Рыжы не цягнуў вайскоўца за рэмень угору, наўрад ці тое атрымалася б.

Вызваліўшыся, Айшэ нейкі час сядзела на зямлі і ўтрапёна ўзіралася ў твар чалавека, які, відавочна, выхапіў яе і нямко з самага пекла. Праўда, самому не пашэнціла, праз усю спіну наўскос гузікамі чарнелі тры кулявыя раненні. Твар рускага быў спакойны, быццам ён спаў, па скроні цякла кропелька поту. Вось кропелька трапіла на ружовы крывулісты шнар праз усю даўнавата не голеную шчаку і застыла, не змагла пераадолець гэтую перашкоду.

Айшэ не заўважыла, як побач з імі з’явіліся вайскоўцы і адразу схіліліся над ляжачым.

– Што з ім? – падымаючыся на ногі, спыталася Айшэ.

Вусаты салдат знізу ўверх цяжка зірнуў на жанчыну і, злосна мацюкнуўшыся, крыкнуў:

– Валі адсюль, сцерва!.. З-за цябе камандзіра забілі!..