Шунда у эски одати – бош ирғашни бошлади. Умрингиз бино бўлиб жаноб Спенсердек кўп бош ирғайдиган одамни учратмагансиз. Қария жуда кўп ўйланганидан бу одатни орттириб олганми ёки бунга сабаб калласи яхши ишламаслигими, ҳеч қачон билолмайсиз.
– Профессор Турмер сенга нима деди, йигитча? Тушунишимча, ўртангизда қисқа суҳбат бўлиб ўтган.
– Ҳа, шундай. Росманасига суҳбатлашдик. Менимча, унинг офисида икки соатларга яқин қолиб кетдим.
– У сенга нима деди?
– Ҳа-а, ҳаёт ўйин эканлиги, шунга ўхшаш нарсалар. Бундан ташқари, бу ўйинни қоидаларга биноан қандай ўйнаш кераклигини гапирди. Суҳбат яхши ўтди. Айтмоқчиманки, у гапираётиб жаҳл ҳам қилгани йўқ. Шунчаки, ҳаёт ўйин эканлиги ҳақида тинмай гапираверди. Шунақа.
– Ҳаёт – ўйин, болакай. Ҳаёт – қоидаларга биноан ўйналадиган ўйин.
– Ҳа, сэр. Шундай. Буни биламан.
Ўйин эмиш, ўргилдим. Жа зўр ўйин-да. Агар қойилмақом ўйинчилар билан бир жамоада бўлсанг ҳам майлийди, тан оламан, бу – ўйин. Лекин бирорта ҳам қойилмақом ўйинчи бўлмаган жамоага тушиб қолсанг-чи, у ҳолда бу қанақасига ўйин бўлсин? Ҳеч қанақасига ўйин эмас.
– Профессор Турмер ота-онанг билан ҳали хабарлашмадими? – сўради жаноб Спенсер.
– Уларга душанба куни хат ёзмоқчи экан.
– Ўзинг-чи, ота-онанг билан гаплашдингми?
– Йўқ, сэр. Улар билан гаплашмадим. Чоршанба оқшоми уйда бўлсам керак.
– Нима деб ўйлайсан, янгиликни қандай қарши олишаркан?
– Ҳм, уларнинг жаҳли чиқади, – дедим мен. – Ҳа, аниқ шунақа бўлади. Бу – мен ҳайдалган тўртинчи мактаб, ахир, – дея бош силкиб қўйдим.
Одатда бошимни кўп силкитаман. “Уф-ф” дедим. Бу ҳам менинг одатларимдан бири. Бир ёқдан сўз бойлигимнинг ҳам пачаваси чиқиб ётибди, бошқа ёқдан баъзида ўзимни ёшимга нолойиқ тутаман. Ўшанда ёшим ўн олтида эди, ҳозир ўн етти ёшман. Баъзида ўзимни ўн уч ёшли боладек тутаман. Бу ўтакетган бемаънилик, сабаби бўйим бир юз саксон сантиметрдан ошиқ, камига оқ сочим ҳам бор. Ҳа, чиндан ҳам бор. Бошимнинг бир томони, ўнг тарафини, миллионлаб оқ сочлар босиб ётибди. Болалигимдан шунақа. Лекин баъзида ҳамон ўзимни ўн икки ёшли боладек тутаман. Ҳамма шундай дейди, айниқса, дадам. Бир томондан унинг гапида жон бор, аммо бу мутлақ ҳақиқат эмас. Ўзи шунақа, одамлар доимо бирор нарсани мутлақ ҳақиқат деб ўйлашади. Ёшингга яраша бўл деган гапларга парво қилмайман-у, лекин ҳадеб буларни эшитаверишдан тўйиб кетаман баъзида. Онда-сонда ўзимни ёшимдан кўра каттароқ тутаман. Рост. Лекин одамлар буни сезмайди. Ўзи одамлар ҳеч нарсани сезмайди.
Кекса Спенсер яна бош ирғай бошлади. Яна, бурун кавлашга ҳам киришиб кетди. Ўзини худдики бурнини чимдиётгандек тутаётган бўлсаям, аммо у буришиб кетган бош бармоғини бурни ичига киргизиб олганди. Менимча, у бундан ҳеч ҳам хижолат бўлмаётганди, хонада мендан бошқа ҳеч ким йўқ эди-да. Менга фарқи йўқку-я, лекин биров бурнини баралла ковлаётгани жирканч манзара, сизга айтсам.
– Бир неча ҳафта илгари профессор Турмер қисқа суҳбат уюштирганда, ота-онанг билан танишишга муваффақ бўлган эдим. Улар жуда яхши одамлар экан.
– Ҳа, улар ажойиб одамлар.
Олийжаноб. Бу сўзни ўлгудай ёмон кўраман. Сохта. Ҳар гал эшитганимда қусиб юборай дейман.
Ҳеч кутилмаганда қария Спенсер менга жуда яхши, айни муддао бир гап айтмоқчидек туюлди. У курсида қаддини ростлаб ўтириб олиб, атрофга аланглагандек бўлди. Адашибман. У бор-йўғи тиззасидаги “Atlantic Monthly”ни олиб каравотга улоқтирди, холос. Ўхшамади. Масофа ярим метр ҳам чиқмасди, нима бўлганда ҳам мўлжални аниқ олмади. Мен ўрнимдан туриб, журнални олиб, каравот устига қўйдим. Дафъатан бу ер ютгур хонадан учиб чиқиб кетгим келди. Яхшигина насиҳат бошланишини кўнглим сезди. Жаноб Спенсернинг фикрларига унчалик ҳам эътирозим йўқ. Бироқ бир вақтнинг ўзида ҳам насиҳат тинглашни, ҳам Викс томчисининг ҳидидан “баҳраманд бўлишни”, ҳам қари Спенсерни пижама ва халат кийган ҳолда кўришни истамаётгандим. Мутлақо.
Ана, насиҳат бошланди.
– Сенга нима бўлди, йигитча? – деди қария. У буни ўзига ярашмаган қўполлик билан айтди. – Бу семестрда нечта фан ўқидинг?
– Бешта, сэр.
– Бешта. Хўш, нечтасидан йиқилдинг?
– Тўрттасидан. – Ўнғайсизланиб, ўрнимда у томондан бу томонга сурилар эдим. Умрим бино бўлиб бундайин тош каравотга ўтирмаган эдим. – Хуллас, инглиз тилидан ўтдим, – дедим мен. – Чунки “Биовульф” ва “Болагинам лорд Рендал”ни Уоттон мактабида ўқиган эдим. Айтмоқчиманки, онда-сонда иншо ёзганимни ҳисобга олмаса, инглиз тилидан йиқилмаслик учун жонимни койитмадим.
У менга қулоқ ҳам солмаётганди. Бирор нарса гапираётганингизда у сизни деярли эшитмас эди.
– Сени тарихдан йиқитдим. Сабаби, ҳеч вақони билмайсан.
– Ҳақсиз, сэр. Эҳ, буни ўзим ҳам биламан. Бошқа нима ҳам қилардингиз, ҳамма айб ўзимда.
– Ҳеч вақони, – такрорлади у.
Айбингни аввалдан ўзинг тан олиб турсанг-у, яна шу гапни қайта такрорлашса, тепа соч тикка бўлиб кетади-да. Кейин эса у гапини учинчи марта такрорлади:
– Ҳеч нарса билмайсан. Бутун семестр давомида дарсликни бирор марта очиб кўрганингга кўзим етмайди. Шундайми? Тўғрисини айт, йигитча.
– Жуда унчалик эмас, бир икки кўз ташлагандек бўлдим, – дедим мен. Уни хафа қилгим келмади. Ахир у тарих жинниси эди-да.
– Кўз ташладим дегин, хеҳ, – деди у аччиқланиб. – Ҳа, имтиҳон варақанг шифонернинг аллақаеридадир турибди. Нарсаларнинг устида. Олиб бер.
Бу ўтакетган ярамаслик эди, лекин ўрнимдан туриб уни олиб бердим. Бошқа иложим ҳам йўқ эди. Сўнг унинг цемент каравотига ўтирдим. Эҳ, хайрлашиб кетиш учун бу ерга келганимдан қанчалар пушаймонлигимни тасаввур ҳам қилолмайсиз. У имтиҳон варақамни худди ахлат тутгандек ушлаб турарди.
– Мисрликлар ҳақида тўртинчи ноябрдан иккинчи декабргача ўргандик, – деди у. – Эркин иншо ёзишда сен шу мавзуни танлагансан. Нималарни ёзганингни эшитиб кўрмайсанми?
– Йўқ сэр. Менимча, ҳожати йўқ, – дедим.
У барибир ўқиди. Бир нимани истаб қолса, бу муаллимларни ҳеч тўхтата олмайсиз. Улар хоҳлаган ишини қилмай қўймайди.
Мисрликлар шимолий Африканинг бир қисмида яшаган қадимий кавказликлар ирқига мансубдир. Барчамиз биламизки, Африка шарқий яримшардаги энг улкан қитъа ҳисобланади.
Мен жойимда ўтирганча шу бемазагарчиликка чидашга мажбур эдим. Қария атайин шундай қилаётганди.
Бугунги кунда биз турли сабаблар туфайли мисрликларга жуда қизиқамиз. Замонавий илм-фан мурдалар юзини бир неча асрлар давомида чириб кетмаслиги учун мисрликлар ўраган мумиёнинг таркибида нималар борлигини билишни хоҳлайди. Бу қизиқарли жумбоқ йигирманчи аср илм-фани учун ҳамон сирлигича қолмоқда.
У ўқишни бас қилиб варақамни стол устига қўйди. Ундан нафратлана бошладим.
– Сен ёзган иншо мана шу ерда тугайди деса ҳам бўлади, – деди у ўта кинояли оҳангда. Мункиллаб қолган қария шу қадар ачитиб киноя қилади деб, ким ҳам ўйлабди дейсиз.
– Шунга қарамай, саҳифанинг тагида менга эслатма ҳам қолдирибсан, – деди у.
– Ҳа, биламан, – дедим шошиб. Хатни овоз чиқариб ўқишдан тўхтатиб қолмоқчи эдим. Қаёқда, уни тўхтатиб бўлармиди. У ҳозир қизиб турган бомбанинг ўзи эди.
Ҳурматли жаноб Спенсер (овоз чиқариб ўқий бошлади). Мисрликлар ҳақида билганим шу. Маърузаларингиз жуда қизиқарли бўлишига қарамай, мисрликлар мени унчалик қизиқтирмади. Мени имтиҳондан йиқитсангиз ҳам майли. Шундоқ ҳам инглиз тилидан бошқа ҳамма фанлардан ўта олмадим. Ҳурмат билан Ҳолден Колфильд.
У имтиҳон варақамни қўйди ва гўёки ҳозиргина пинг-понгда ёки шунга ўхшаш бирор ўйинда пўстагимни қоқиб ташлаган рақибдек менга қаради. Мана шу сафсатани овози борича ўқиб бергани учун уни ҳеч қачон кечирмасам керак. Агар буни у ёзганида, мен ҳеч қачон уни ўқиб бермаган бўлардим. Ростдан ўқимас эдим. Аввало, бу лаънати хатни жаноб Спенсер мени йиқитгани учун виждони қийналиб юрмасин деб ёзган эдим.
– Сени йиқитганим учун мени айбламайсанми, йигитча? – деди у.
– Йўқ, сэр. Мутлақо, – дедим мен.
Қачон қарама, мени “йигитча” деб атайвериши бўғзимга келди. Имтиҳон варақамни ўқиб бўлгач, уни каравот устига улоқтирмоқчи бўлди. Табиийки, у яна уддалай олмади. Ўрнимдан туриб, варақни олиб, “Atlantic Monthly”нинг устига қўйишимга тўғри келди. Ҳар икки дақиқада бу ишни бажариш одамни диққат қилиб юборади.
– Ўрнимда бўлганингда нима қилган бўлардинг? – деди у. – Фақат тўғрисини айт, йигитча.
