Ҳа, у мени имтиҳондан йиқитгани учун росмана пушаймон бўлаётганини тушуниш қийин эмасди. Шундай қилиб, бироз валдирашга тўғри келди. Мен унга қип-қизил овсар эканлигимни ва мана бу ёзганларим ҳам ҳеч вақога арзимаслигини айтдим. Унинг ўрнида бўлганимда мен ҳам худди шундай қилишим ва муаллимлик нақадар машаққатли касблигини кўпчилик англамаслиги ҳақида гапирдим. Яна шунга ўхшаш гаплар. Сийқаси чиққан гаплар.
Лекин, қизиғи шундаки, мен гап сотаётганимда умуман бошқа бир нарса ҳақида ўйлаётган эдим. Мен Нью-Йоркда яшайман ва Марказий хиёбондаги лагунага хаёлим кетиб қолди. У Марказий хиёбоннинг жанубий кириш қисмидан унча узоқ эмас. Ҳайронман, уйга боргунимча лагуна музлаган бўлармикан? Агар музлагудек бўлса, ундаги ўрдаклар қаерга кетар экан? Лагуна бутунлай муз билан қопланиб тош қотганда ўрдаклар қаерга кетиши ҳақида бош қотираётгандим. Балки бирор кимса юк машинасида келиб, лагунадан уларни олиб, ҳайвонот боғига ёки шунга ўхшаш бирор жойга олиб борар. Балки улар шунчаки учиб кетар.
Шундай бўлса ҳам, мен омади кулган бола эдим. Гап шундаки, мен бир вақтнинг ўзида жаноб Спенсерга валдираш билан бирга ана шу ўрдаклар ҳақида ҳам ўйлай олардим. Бу кулгили. Ўқитувчи билан гаплашаётганда қаттиқ ўйлашингиз шарт эмас. Лекин у гапираётганимда тўсатдан гапимни бўлиб қўйди. Доим шундай қилади у.
– Бўлиб ўтган ишларга нима дейсан, йигитча? Буни билишни жуда хоҳлардим. Жудаям.
– Пенсидан ҳайдалганим ҳақида гапиряпсизми? – сўрадим мен.
Тошбақанинг терисидек буришиб кетган кўксини ёпақолса-чи деб ўйлардим. Бу унчалик ҳам чиройли манзара эмасди.
– Адашмасам, Элктон Ҳилз ва Уоттон мактабларида ҳам бирмунча қийинчиликка учрагансан, шундайми? – Энди нафақат кинояли, балки ғашга тегувчи оҳангда сўради.
– Элктон Ҳилзда бунчалик қийналмаганман, – дедим унга. – У ерда бирор фандан йиқилмаганман ҳам, шунчаки ташлаб кетганман десаям бўлади.
– Нима учун? Сўраганнинг айби йўқ.
– Нима учун? О, бу жуда узун ҳикоя, сэр. Очиғи, буни тушунтириш анча қийин.
У билан майдалашиб, пачакилашиб ўтиришни хоҳламадим, барибир буни тушунмасди. Қария Спенсернинг ақли етмасди барибир. Элктон Ҳилзни ташлаб кетганимнинг энг катта сабабларидан бири – атрофим тўла сохталик эди. Шу холос. Мактабда бундайлар ошиб-тошиб ётганди. Масалан, мактаб мудири жаноб Ҳаасни олайлик. Мен учратганлар ичида энг муттаҳами мана шу бўлади. Қари така Турмердан беш баттар. Масалан, мункиллаган Ҳаас якшанба кунлари мактабга келган ота-оналар билан қўл бериб сўрашиб чиқарди. Ишқилиб, ота-оналар олдида шундай ялтоқланадики… Баъзи ўқувчиларнинг бечораҳол ота-оналари бундан мустасно. У хонадошимнинг ота-онаси билан сўрашишини бир кўрсангиз эди. Айтмоқчиманки, агар бирор боланинг онаси бақалоқ ёки кулгили тарзда кийинган бўлса-ю, бошқа бировнинг отаси баҳайбат елкали костюм, бунинг устига ғалати оқ-қора пойабзал кийиб олган бўлса, у ҳолда жаноб Ҳаас улар билан сохта табассум қилганча, қўл учида сўрашиб дарров нари кетади. Ва “тузукроқ” ота-оналардан бирортаси билан ярим соат гаплашиб туради. Бундай майнабозчиликка тоқат қилолмайман. Ақлдан озиш ҳеч гапмас. Бу мени тушкун қилади, жинни бўлай дейман. Ўша лаънати Элктон Ҳилзни кўрарга кўзим йўқ эди.
Шу пайт қария Спенсер мендан бир нарса сўрагандек бўлди, лекин эшитолмай қолдим. Ҳаас ҳақида ўйлаётгандим.
– Лаббай, сэр?
– Пенсини ташлаб кетаётганингдан бироз бўлса ҳам кўнглинг ғаш бўляптими?
– Ҳа-ҳа, кўнглим бузилгани рост, лекин ҳечқиси йўқ. Бундан жуда қаттиқ афсусланмаётганимга ишончим комил. Ҳар нечук, ҳозирча шундай. Фикримча, бу мени унчалик ташвишлантирмади. Афсусланишим учун бироз вақт ўтиши керак. Ҳозир фақат чоршанба куни уйга кетиш ҳақида ўйлаяпман, холос. Ғирт овсарман-да, ўзиям.
– Келажагинг ҳақида қайғурмайсанми, йигитча?
– Бирмунча қайғураман. Тан оламан, – дедим ва бир дақиқача ўйланиб қолдим. – Лекин жа унчаликмас. Унчалик эмас.
– Бир кун қайғурасан, йигитча, – деди кекса Спенсер. – Ташвишга тушасан. Лекин унда кеч бўлади.
Менга бу гапларни эшитиш ёқмади. Ўзимни борса келмасга кетаётган одамдек ҳис қилдим. Бу жуда нохуш эди.
– Албатта қайғураман, – дедим. – Албатта.
– Мана бу бошингга сен учун нафи тегадиган бирор фикрни қуйишни хоҳлардим. Сенга ёрдам беришга ҳаракат қиляпман. Қўлимдан келганча ҳаракат қиляпман.
У ростдан ҳам чин дилдан ёрдам беришни хоҳлаётгани кўриниб турарди. Бироқ иккимиз умуман бошқа-бошқа дунёмиз, ҳамма гап шунда.
– Биламан, сэр, – дедим. – Катта раҳмат. Чиндан буни қадрлайман. Ростдан ҳам.
Кейин каравотдан турдим. Уф, бу каравотда яна ўн дақиқа ўтиргудек бўлсам, ўлиб қолишим тайин. Жоним ҳали ўзимга керак.
– Афсуски, кетадиган вақтим бўлди. Спортзалда уйга олиб кетишим керак бўлган бир қанча лаш-лушларим қолган. Ростдан ҳам уларни бориб олмасам бўлмайди.
У менга бир қараб олиб, ўша жиддий юз ифодаси билан тағин бош ирғашни бошлади. Тўсатдан унга қараб ичим ачиб кетди. Бироқ бу ерда қолишга ортиқ тоқатим қолмади. Сабаби, биз умуман бошқа-бошқа дунё эдик. Бунинг устига, каравот устига бирор нарсани отгудек бўлса мўлжални ҳеч ололмасди. Унинг кўксини кўрсатиб турган мана бу эски, увада халат, Викс томчисининг хонани босган ёқимсиз ҳиди, бари бир бўлди.
– Қаранг, сэр. Мен ҳақимда ташвишланманг. Жиддий гапиряпман. Ҳаммаси жойида бўлади. Мен ҳозир ўтиш давридаман, ахир бу давр барчанинг бошида бор-ку.
– Билмадим, йигитча. Билмадим.
Мен бундай жавоблардан нафратланаман.
– Шубҳасиз, шундай. Ҳамма бу даврдан ўтади, – дедим мен. – Жиддий айтяпман, сэр. Мендан хавотир олманг. – Унинг елкасига қўлимни қўйдим. – Майлими?
– Кетиш олдидан иссиқ шоколадга тобинг қалай? Спенсер хоним жуда мамнун…
– Жон дердим… Аммо кетмасам бўлмайди, рости. Тўғри спортзалга боришим лозим. Шундай бўлса ҳам раҳмат. Катта раҳмат сизга, сэр.
Сўнг қўл сиқишдик. Буларнинг барчаси бемаънилик, аммо негадир бу кўнглимни чўктириб юборди.
– Сизга, албатта, хат ёзаман, сэр. Бундан буёғига грипдан эҳтиёт бўлинг.
– Хайр, йигитча.
Эшикни ёпиб, ётоқхона томон кетаётганимда у ортимдан нимадир деб бақирди. Аниқ эшита олмадим. Аммо у “Омадингни берсин!” деб бақирганига ишончим комил. Умид қиламанки, бундай деб бақирмаган, бу жин ургур сўзни айтмаган. Мен ҳеч қачон ҳеч кимга “Омадингни берсин!” деб бақирмаган бўлардим. Агар билсангиз, бу сўз қулоққа жуда бемаъни эшитилади.
3
Мен ғирт ёлғончиман – мендақа алдоқчини умрингиз бино бўлиб кўрмагансиз. Бу жуда ёмон одат, биламан. Агар журнал сотиб олгани дўконга кетаётган бўлсам-у, йўлда кимдир қаерга кетаётганимни сўраса, опера тинглагани, деб юбораверишим ҳам ҳеч гап эмас. Ўта ярамас одат! Қария Спенсерга спортзалга бориб, анжомларимни олишим кераклиги ҳақида айтган гапим ҳам ғирт ёлғон эди. Аслида мен нарсаларимни спортзалда қолдирмас эдим.
Пенсида янги қурилган ётоқхоналарнинг Оссенбургер деб аталган қисмида яшардим. Бу бинода ўн биринчи ва ўн иккинчи синф ўқувчилари турарди. Мен ўн биринчи синфда ўқирдим. Хонадошим эса битирувчи ўқувчи эди. Бизнинг ётоқхона Пенси мактабини тамомлаган Оссенбургер исмли бир кишининг шарафига шундай номланган. Мактабни битиргач, у гўрковлик бизнесини йўлга қўйиб бойиб кетганди. У бутун мамлакат бўйлаб буюртма олар ва ҳар бир вафот этган яқинингизни дафн этиш учун беш доллар тўлар эдингиз. Жаноб Оссенбургернинг ўзларини бир кўрсангиз эди. У афтидан мурдаларни қопга тиқиб дарёга улоқтирадиганга ўхшарди. Хулласи калом, ўша кимса мактабга талай пул берган ва шунинг учун бизнинг ётоқхонага унинг номи берилганди. Оссенбургер йилнинг илк футбол учрашувига ўзининг баҳайбат лаънати Кадиллакда кириб келганди. Биз эса уни трибунада тик турганча ҳайқириқлар садоси остида (яъни олқишлар билан) қарши олишимизга тўғри келган. Эртаси куни тонгда у ибодатхонада икки соат жавраб нутқ сўзлади. Ўзининг ҳам бизга ўхшаган жайдари одам эканлигини кўрсатиш учун гапини камида элликта сийқаси чиққан латифа билан бошлади. Шунинг ўзи ҳам катта гап эди. Кейин эса у қачонки бошига ташвиш тушса, чўк тушиб тангрига ёлворишдан уялмаганини гапира кетди. Биз қаерда бўлишимиздан қатъи назар, доим Худога илтижо қилишимиз, у билан дардлашмоғимиз кераклигини уқтирди. Айтишича, Исони ўз биродаримиз деб билмоғимиз лозим экан. Ўзи ҳам мудом Исо билан суҳбат қуриб туришини, ҳаттоки рулда ҳам бу ишни канда қилмаслигини айтди. Шу гапига кулгидан ичагим узилаёзди. Ўша бесўнақай муттаҳам ҳаромининг машинасини секинлатиб, Исога юзланганча кўпроқ мурда юборишини сўраётганини бир тасаввур қилинг-а. Бутун нутқнинг пичоққа илинарли ягона жойи унинг ўрталарига келиб содир бўлди. У ўзининг нақадар уддабурон, нақадар абжирлиги ҳақида лоф ураётган маҳал кутилмаганда мендан олдинги қаторда ўтирган йигитча Эдгар Марсалла порт этиб ел чиқариб юборса бўладими! Бу ўтакетган одобсизлик эди, яна камига ибодатхонада, бироқ бир тарафдан бу жуда кулгимизни қистатди. Эҳ Марсалла, Марсалла! Ўзи ҳам томни учириб юборишига бир баҳя қолди-я. Ҳеч ким овоз чиқариб кулмаган ва Оссенбургер ўзини эшитмаганга олган бўлса-да, минбар ёнида ўтирган мактаб мудири жаноб Турмернинг буни эшитганига шубҳа йўқ эди. У шундай бўзариб кетгандики, асти қўяверасиз. Ўша пайт у ҳеч нарса демади, аммо эртаси куни оқшом ўқув биносида мажбурий тарбиявий соат ташкиллаштирди ва келиб ўзи бизга маъруза ўқиди. Айтишича, черковда томоша кўрсатган бола Пенсида таълим олишга ҳақли эмасмиш. У бизни тартибга чақирар экан, биз буёқда Марсаллани яна ўша ишни такрорлашга қистаётгандик. Аммо негадир унинг кайфи жойида эмасди. Қисқаси, Пенсида мен айнан ўша ерда турардим: янги қурилган ётоқхонанинг Оссенбургер қисмида.
Жаноб Спенсернинг уйидан кейин ўз хонамга келиш бирам ёқимли эди. Сабаби ҳамма стадионда футбол томоша қилаётганди, қолаверса, кўчада изғирин, хонанинг иситиш тизими ёқиб қўйилганди. Ўзимни қулай ҳис эта бошладим. Палтомни ва бўйинбоғни ечиб, кўйлагимнинг юқори тугмаларини бўшатдим. Кейин ўша куни эрталаб Нью-Йоркдан сотиб олган қалпоғимни бошимга қўндириб олдим. У овга кийишга мўлжалланган қизил қалпоқ бўлиб, соябони жуда кенг эди. Метродан чиқиб ўша лаънати рапираларни унутиб қолдирганимни билиб қолганимдан кейин кўп ўтмай спорт дўкони ойнасидан шу қалпоққа кўзим тушди. Атиги бир доллар экан. Қалпоқнинг орқа тарафини олдга қаратиб кийиб олдим. Тўғри, тан оламан, қалпоқларни бундай йўсинда кийиш урфдан қолган. Лекин менга шунақаси маъқул эди. Чунки менга шу ярашарди. Кейин қўлимга ўқиб юрган китобимни олдим-да, ўриндиққа чўкдим. Ётоқхонадаги ҳар бир бўлмада иккитадан ўриндиқ бор эди. Уларнинг бири меники, иккинчиси эса хонадошим Уорд Стредлейтерники эди. Ҳамма айланиб келиб ўриндиқнинг қўл қўйишга мўлжалланган икки ёндаги тутқичларига ўтираверганидан улар қийшайиб, бир аҳволга келиб қолган, шунга қарамай, ўриндиқларнинг ўзи анчайин қулай эди.
Мен ўқимоқчи бўлган китобимни кутубхонадан адашиб кўтариб келган эдим. Хонага қайтиб келгунча улар менга бошқа китобни бериб юборишганини сезмабман ҳам. Бу Исак Динесеннинг “Африкадан ташқарида” номли китоби эди. Бошида бир пулга қиммат деб ўйлагандим, дуруст китоб чиқиб қолди. Унчалик ўқимишли эмасдирман, лекин-чи китоб титишни, ўқишни канда қилмайман. Севимли ёзувчим, биринчи навбатда, акам Д. Б.ни, ундан кейин эса Ринг Ларднерни мириқиб ўқийман. Пенсига келмасимдан бироз аввал акам туғилган кунимга Ринг Ларднернинг китобини совға қилганди. Унда кулгили ва қизиқарли пьесалар, шу билан бирга, нуқул тезликни ошириб юрадиган ёқимтой қиз ва унга ошиқ бўлиб қолган йўл назоратчиси ҳақидаги ҳикоя ҳам бор эди. Лекин ўша назоратчи оилали бўлгани учун севган қизига уйлана олмайди. Кейин эса қиз автоҳалокатда вафот этади. Чунки у доим катта тезликда юрар эди-да. Хуллас, ўша ҳикояни ўқиб маза қилгандим. Энг яхши кўрганим – ҳеч бўлмаса баъзи жойларида кулгили саҳнаси бор китоблар. Классик адабиёт намуналаридан ҳам ўқиб тураман, масалан, “Ватанга қайтиш” романини ўқиганман. Менимча, бунақа асарлар ҳам чакки эмас. Бундан ташқари, уруш ҳақидаги ва детектив асарларни ҳам канда қилмай ўқиб тураман. Лекин, биласизми, уларни ўқиб унчалик ҳам маза қилмайман-да. Ўқиб тугатишинг билан қани энди шу асарнинг муаллифи менинг қадрдон дўстимга айланиб қолса-ю, истаган пайтим унга қўнғироқ қилиб гаплаша олсам, дея хаёлга берилтирадиган китоблар – мана шунақалари ўзига тортади. Бунақаси кўп ҳам учрайвермайди. Масалан, Исак Динесенга қўнғироқ қилишга йўқ демасдим. Ринг Ларднерга ҳам телефон қилган бўлардим-у, лекин акамнинг айтишига қараганда, у ўлган экан. Энди Сомерсет Моемнинг “Инсоний эҳтиросга қуллик”, “Инсоний эҳтирослар залвари” асарини олайлик. Уни мен ўтган ёзда ўқиб чиққандим. Асар чакки эмас, аммо мен Моемга сим қоқишни хоҳламаган бўлар эдим. Негалигини билмадим, шунчаки у мен телефонда гаплашадиган одамлардан эмас эди. Ишқилиб, шунақа. Ундан кўра Томас Ҳардига қўнғироқ қилардим. Чунки унинг Юстасия Вейини жуда яхши кўраман.
Хуллас, мен янги қалпоғимни кийиб олиб ўриндиққа чўкдим-да, “Африкадан ташқарида” китобини ўқишга киришдим. Аслида бу китобни аллақачон ўқиб тугатган эдим, аммо унинг баъзи саҳифаларини яна қайта ўқиб чиққим келди. Ҳали уч бет ҳам ўқиб улгурмасимдан ваннахона пардалари орасидан кимнингдир юриб чиқаётгани эшитилди. Бошимни китобдан кўтармасам ҳам унинг кимлигини билардим. У қўшни хонада яшовчи Роберт Экли эди. Бизнинг бўлимда ҳар иккита хона учун ўртада биттадан умумий ваннахона қурилганди. Экли эса кунига камида саксон беш мартадан хонамизга бош суқиб асабга тегарди. Мени ҳисобга олмаганда у ўйинни томоша қилгани бормаган бутун бошли ётоқхонадаги ягона кимса эди. Ўзи у деярли ҳеч ерга бормасди. Экли жуда ғалати йигит эди. Ўн иккинчи синф ўқувчиси бўлса ҳам, Пенсида тўрт йилдан бери ўқиётган бўлса ҳам, уни ҳамма фақат Экли деб чақирарди. Ҳатто хонадоши Ҳерб Гейл ҳам унга Боб ёки ҳеч бўлмаганда Эк деб мурожаат қилганини ҳеч эшитган эмасман. Агар мабодо бир кун келиб уйланса, ўз хотини ҳам уни Экли деб чақирса керак. У тирриқ ва новчагина, букчайиб юрадиган йигитлардан эди. Бўйи тахминан бир метр-у тўқсон беш сантиметр эди. Тишлари чирикка ўхшарди. Шунча пайт ёнма-ён хоналарда қўшни турган бўлсак, унинг бир марта ҳам тишини ювганини кўрмадим. Шунинг учун тишлари кир ва қорайиб кетганди. Мабодо уни ошхонада оғзини нўхат ёки пюре билан тўлдириб кавшанаётганини кўрсангиз, кўнглингиз айниб кетарди. Бу ҳам етмагандек, унинг юзини хуснбузар босганди. Бошқа ўспирин йигитларга ўхшаб пешона ёки иягигина эмас, бутун юзи бўжама эди. Боз устига, унинг феъл-атвори ҳам ҳавас қилгулик эмасди. Хуллас, жуда ярамас йигит эди. Очиғини айтсам, уни жиним суймасди.
Уни душхонадан, менинг шундоққина орқамдан Стредлейтер хонада бор-йўқлигини билгани пусиб аланглаётганини сезиб тургандим. Унинг Стредлейтерни кўргани кўзи йўқ эди. У борлигида хонамизга қадамини босмасди. Ўзи Эклига ҳеч ким ёқмасди, ҳа, ҳеч зоғни жини суймасди унинг.
Экли душхонадан чиқиб, хонага кирди ва “Салом” деди. Қачон қарама, у худди ўлгудай зериккан ёки итдай чарчаган одамга ўхшаб сўрашарди. У ўзини сени кўргани эмас, гўёки адашиб кириб қолган деб ўйлашингни истарди. Худо ҳақи, шундай.
– Салом, – дедим мен ҳам китобдан кўз узмай. Эклига ўхшаганлар келса-ю, китобдан бошингни кўтарсанг, тамом бўлдим деявер. Тўғри, барибир қўлга тушасан, лекин дарров эмас. Ўқишдан чалғимасанг бас.
У доимгидек хонада судралиб ивирсишни бошлади, ҳа ишонаверинг. У столим ва шифонеримда турган шахсий буюмларимни титкилашдан ҳам тап тортмасди. Нуқул нарсамни олиб, унга тикилиб қарарди. Баъзида бу шундай асабга ўйнайдики, асти қўяверасиз.
– Қиличбозлик беллашуви қалай ўтди? – луқма ташлади у.
Эклини қиличбозлик қизиқтирмасди. У фақат менинг маза қилиб мутолаа қилаётганимни кўролмаётганди ва бунга халал бериш пайида эди.
– Биз ютдикми ёки йўқ?
– Ҳеч ким ютгани йўқ, – дедим, унга кўз қиримни ҳам ташламай.
