Сәхнәгә ничек көтмәгәндә өермәдәй килеп чыкса, шулай җәлт-җәлт үз фикерләрен ачык итеп сөйләде дә кире урынына төшеп утырды Вахитов. Ни дияргә, ничек каршы төшәргә дә белми калдылар үзенә.
Өч съездның берләштерелгән утырышы шуның белән тәмам булды. Мирсәет белән Мулланур залдагы ыгы-зыгы һәм тантанадан тиз генә аерылу, китеп бару ниятендә иделәр. Әмма ерак китәргә өлгермәделәр – кемдер, арттан куып җитеп, Мирсәетне беләгеннән эләктереп алды.
Борылып караса, ни күрсен – каршысында Зәки Вәлиди басып тора. Авызы колакка җиткән тегенең.
– Бәй, якташ, син түгелме соң?.. Күрмәмешкә салынып китеп барасың инде әллә?
– Зәки… Зәки әфәнде, – дип кулын сузды Мирсәет, көтелмәгән бу очрашуга үзенең дә куанганлыгын белгертеп, якташын Вахитов белән таныштырды. Кул биреп күрешсәләр дә, ни сәбәпледер, аларның күрешүе бик коры килеп чыкты. Мирсәеткә бу сәер тоелган иде, әмма Вахитовтан булсын, Зәки Вәлидидән булсын, моның сәбәбе белән кызыксынырга ара табылмады.
Вахитов шунда үзенең кайдадыр барып киләсен сәбәп итеп китеп тә барды. Хушлашмадылар, чөнки кичен Казан большевиклары оешмасының җитәкчелеге белән очрашырга тиеш иде алар.
– Йә Зәки, сөйлә, нинди язмышлар китерде Казанга, – дип, беренче булып сүзне Мирсәет башлады. – Ырымбурда «Вакыт» гәҗитендә эшли дип ишеткән идем сине.
– «Вакыт» та мин язышам гына, анда Җамал әфәнде Вәлиди эшли, – дип, ачыклык кертте Зәки. – Ул – әдәбият белгече, тумышы белән Тәтеш ягыннан.
– Беләм. Җамал әфәндене дә ишетеп беләм. Аның язмаларын укып сокланмаган кеше юктыр…
Әмма Зәки Вәлиди, аңа җөмләсен тәмамларга ирек бирмичә, уенын-чынын бергә кушып сорый калды:
– Мин язганнарны укымыйм дигән сүзеңме бу?
– Нигә алай дисең?! Син татарның танылган галиме ич хәзер, – дип, салпы якка салам кыстырды Мирсәет.
Җан кергәндәй булды Зәкигә.
– Әллә минем китапларны да укыганың булдымы?
– «Төрек-татар тарихы»ң һәрчак өстәлемдә.
– Гыйльми хезмәт буларак чыкканымы, әллә мәдрәсә шәкертләре өчен дәреслекме? – дип, төпченүен дәвам итте Вәлиди.
Мирсәет ул кадәресен белми иде, әлбәттә.
– Гыйльми хезмәтең, – дип җавап бирү белән генә котылды һәм шундук, вакытның шактый кысан булуын истә тотып, Зәкинең Казанда ни эшләр бетереп йөрүе белән кызыксынды.
– Менә йөрим әле шунда, – булды җавап. Ачылырга теләмәде Вәлиди. – Тыңлыйм… Күзәтәм… Һәм тора-бара бер-бер нәтиҗә дә ясап куймагаем…
– Серле сөйләшәсең әле син. Мин белгән Зәки Вәлиди ачык, эчкерсез иде кебек…
– Заман кешене генә түгел, таш кыяларны да үзгәртә. Нишлисең, – дип, җилкә сикертеп куйды Зәки.
– Исә җилләр, күчә комлар… бетә эз…
Дәрийгъ, мәхзүн күңел, без дә бетәбез! – дип, шагыйрь Дәрдемәнд язган бит әле. Шул шигырьдәге сыман килеп чыга дисең инде, алай булгач.
– Беләм, күреп тә, укып та яхшы беләм Закир әфәндене. Милләт каһарманы! Бөек зат!
– Син бәхетле, якташ, – дип, ихластан әйтеп куйды Мирсәет. – Галимнәр, язучылар белән аралашып яшисең. Шагыйрьләрне беләсең. Көнләшеп карыйм мин сиңа.
Әмма Вәлиди, ни өчендер, дәшмәде. Әллә нәрсәдән генә кәефе кырылып, уйга калып торды гел. Йөзендәге яктылык та сүрелгәннән-сүрелә барды, бая күрешкәндәге көләчлеге дә вакытлы гына булган икән.
– Ә үзеңне нинди җилләр китереп ташлады бу якларга? – дип сорады ул бераздан, сүз югыннан сүз булсын дигән кебек кенә.
– Менә әле яңа гына социал-демократлар партиясенә кердем, – диде Мирсәет, онытып торам дигән сыман кабаланып. – Хәтерлисеңме, теге чакта Шәрәфләр матбагасы янында очрашкач, син миңа ни дигән идең?.. Сүзгә-сүз кабатлый алмамдыр, бәлки. Әмма аның мәгънәсе җанга сеңеп калды. Казанга килү татар баласы өчен ул газиз әнкәсе янына кайтуга тиң. Син нигә Казанга килдең, дип түгел, син нигә Казанда түгел әле, дип сорау дөресрәк булыр, дигән идең. Хәтерлисеңдер, Зәки әфәнде.
– Хәтерләмим, – диде Вәлиди, ул хакта сөйләшәсе килмичә. – Үсмер чакта ни әйтелмәс.
Мирсәет куертмады сүзне. Үзе дә сизмәстән «син» нән «сез» гә күчте ул.
– Әллә сез дә Казанга киләсезме, дип чакырырга теләвем иде, Зәки әфәнде.
– Монда ни эшләргә тәкъдим итәсең?
– Вакытлы хөкүмәтне бәреп төшерәбез һәм илдә эшче-крестьяннар җәмгыяте корабыз, Зәки әфәнде.
– Шуннан ни була?
Әллә аңламый, әллә үртәп сөйләшә иде ул. Моны күреп, Мирсәетнең дә кәефе кырылды, әлбәттә. Байтак ара дәшми атладылар. Йөри торгач, Черек күл янына килеп чыкканнар икән. Мирсәетнең китәр вакыты якынлаша иде, шуңа әледән-әле сәгатенә күз төшереп барды.
– Идел-Урал буйларында үзебезнең республиканы игълан итәрбез. Кайт, Зәки әфәнде, кайт син Казанга!
– Ю-у-ук, – дип, көтмәгәндә кинәт җанланып, кулларын бутый-бутый сөйләргә кереште Вәлиди. Күкерт сыман кабынды. Ераграк китеп, аулак җиргә барып чыгуларын гына көткән икән. – Юк, булмый да, килмәем дә… Сөйләмә, тыңламаем… Монда минем кебекләр буа буарлык! Күрмәдеңмени әнә нинди мәһабәт залга сыеша алмыйлар. Этешәләр-төртешәләр. Һәммәсе укыган, һәммәсе акыллы… Киләмме соң?! Казаннарына аяк та басмаем моннан ары… Сүз сорап та, сүз бирмәделәр бит, адәм мәсхәрәсе. Киләмме соң?! Монда олтан булып йөргәнче, Уралыма кайтып солтан булам мин, рәхәтләнеп…
Менә сиңа мә, ишетмәсәң ишет… Зәки әфәнде бик нык үпкәләгән түгелме соң?! Ничек тынычландырырга, нинди киңәш бирергә икән үзенә?..
– Юкка үпкәләгәнсез, Зәки әфәнде, – дип тынычландырмакчы булды ул. – Сүз сораучылар әнә күпме иде. Берсенә дә бирмәделәр ич. Беткә ачу итеп, тунны ягалар димени инде…
– Эшләгән кешенең кадерен беләмени соң ул татар, – дип, кулын гына селтәде Вәлиди. Берни тыңларга теләмәде, үзенекен кабатлады. – Эзләнәсең… Язасың… Чыгарасың… Юк акчаңны бар итеп, никадәр җирләрдән киләсең… Менә сиңа мә, сине монда тыңларга да, ишетергә дә теләгән кеше юк.
– Юкка үпкәләгәнсез, Зәки әфәнде. Калыгыз Казанда, бергә-бергә эшлик. Язарбыз да, чыгышлар да ясарбыз, боерган булса.
– Кайтаммы соң! Үзеңнең дә башың керсә, күтең кермәгән дисәм, дорфа булыр инде… Кайтаммы соң… – Бераз сүзсез торганнан соң, тынычлана төшеп, ул үзе Мирсәеткә мөрәҗәгать итте һәм тәкъдиме белән аны шаккатырды. – Әйдә, минем белән киттек Ырымбурга.
– Булмый, тегендә-монда йөри торган заман түгел, Зәки әфәнде. Күрәсең, дөнья кайный. Безнең Казанда булуыбыз хәерле хәзер. Халык белән бергә…
– Халык белән дисең… Ырымбурда азмы ул халык?! Анда да татар-башкорт белән дөнья тулган. Шунысын да искә алырга кирәк бит әле тагы: телисеңме-юкмы, без бит монда килмешәкләр генә. Казанның үз татарлары да күп аның. Күрәсең ич әнә, буа буарлык. Нинди залларга сыймыйлар… Ә тегендә безнең дәрәҗә башка булыр. Үз якташларыбыз, үз дусларыбыз дигәндәй… Риза буласыңмы, Мирсәет?..
– Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар, дигәннәр. Булмас эш белән буталасыз, Зәки әфәнде…
– Булмас эш, дисең инде, алайса, – дип, якташының күзләренә текәлеп карап торды Вәлиди. – Булмас димә, дөнья бу!.. Шуны да хәтереңә төшерәм: безнең ерак баба Ак бүре булган. Аю-бүреләргә генә бирешә торган заттан түгел Зәки Вәлиди. Онытма шуны! Хәзергә хуш. Мин сезнең Казаныгызга сүз сорап киләчәк, аяк басачак кеше түгел моннан ары…
Сүзне озынга сузып торуның урынсыз икәнлеге һәр икесе өчен дә аңлашылган иде инде. Мирсәетнең киңәшмәгә барыр вакыты җиткән, Зәки Вәлиди Казаннан китәргә тимер юл вокзалына ашыга. Салкын гына хушлашып, якташлар икесе ике тарафка китеп барды. Очрашулары ничек көтмәгәндә килеп чыккан булса, аерылышулары да шулайрак иде. Нишлисең…
* * *
Соңаруын соңармады ул, әмма килешенгән урында Мирсәетне инде көтәләр иде. Көтүчеләрнең икесен ул ерактан ук таныды – Вахитов һәм Камил Якубов. Өченчесе – хәрби киемдәге таныш түгел кеше, – читкәрәк тайпылып, тәмәке төтәтеп тора. Мирсәет килеп җиткәчтен, хәрби кеше дә аларга йөзе белән борылды.
Торган җиреннән чак авып китмәде Мирсәет – хәрби киемле кеше аның балачактан якын танышы, әнисе ягыннан туганы икән ләбаса.
