Paganel hayajonlanib va ispancha so‘zlarni zo‘rg‘a topib, ketma-ket savol bera boshladi. Uning xotirjam va vazmin hinduning betiga tikilgan ko‘zlari Talkav javob bermasidan oldinroq uning aytmoqchi bo‘lgan gapini bilib olmoqchiday tuyulardi.
Patagoniyalikning har bir ispancha so‘zini geografiya olimi darhol ingliz tilida takrorlardi, shuning uchun uning hamrohlari ham Talkavning javoblariga o‘z ona tilida eshitgandek quloq solib turdilar.
Paganel:
‒ O‘sha asir kim edi? – deb so‘radi.
‒ U ajnabiy kishi, yevropalik edi, – deb javob berdi Talkav.
‒ Uni o‘zingiz ko‘rganmisiz?
‒ Yo‘q, lekin uning to‘g‘risida yurgan hindularning hikoyalarini eshitganman. U jasur odam edi. Uning yuragi buqaning yuragidek edi.
‒ Buqaning yuragi! – deb takrorladi Paganel. – Patagoniya tili buncha ham ajoyib til-a! Tushunyapsizmi, do‘stlarim? U «dovyurak odam edi» demoqchi!
‒ Otam! Mening otam! – deb qichqirib yubordi Robert Grant. Keyin Paganelga o‘girilib: – Ispanchada: «Mening otam» degan gapni nima deyiladi? – deb so‘radi.
‒ Es mio padre, – deb javob berdi geografiya olimi.
Shunda Robert Talkavning qo‘lidan ushlab, mehribonlik bilan:
‒ Es mio padre! – dedi.
‒ Suvo padre!?[73 - Uning otasimi!?] – dedi patagoniyalik va uning chehrasi yorishib ketdi.
U bolani quchoqlab, egardan ko‘tarib oldi-da, unga ham ajablanib, ham mehribonlik bilan qaray boshladi. Hinduning xotirjam, aqlli chehrasida achinish alomatlari ko‘rindi.
Lekin Paganelning savollari hali tugamagan edi. Asir qayerda edi? U nima bilan band edi? Talkav bu to‘g‘ridagi gapni qachon eshitgan? Bu savollar Paganelga tinchlik bermasdi. Javobini ham darhol eshitdi. Paganel yevropalik kishining Kolorado va Rio-Negro daryolari o‘rtasida ko‘chib yuradigan ko‘chmanchi qabilalardan birida asir ekanini bilib oldi.
‒ Keyingi vaqtlarda qayerda edi u? – deb so‘radi Paganel.
‒ Kalfukur qabilasining katsigi qo‘lida edi, – dedi Talkav.
‒ Biz yo‘l bosib kelayotgan chiziqqa yaqin joydami?
‒ Ha.
‒ O‘sha katsik kim o‘zi?
‒ Poyux hindularining boshlig‘i, ikki tilli, ikki yurakli odam.
‒ Ya’ni u qabila boshlig‘i ikkiyuzlama, labzi yo‘q odam demoqchi, – deb tushuntirdi Paganel, bu chiroyli, obrazli gapni tarjima qilib. Keyin u yo‘l boshlovchiga o‘girilib: – Biz do‘stimizni ozod qila olamizmi? – deb so‘radi.
‒ Hali ham hindular qo‘lida bo‘lsa, ehtimol, ozod qila olarmiz.
‒ Siz buni qachon eshitgan edingiz?
‒ Ancha bo‘ldi. O‘sha vaqtdan beri quyosh pampaslarga ikki marta yoz yubordi.
Glenarvanning quvonchini so‘z bilan bayon qilib bo‘lmasdi. Patagoniyalikning aytgan vaqti hujjatda ko‘rsatilgan vaqtga to‘g‘ri kelardi. Talkavdan so‘raydigan yana bitta savol qolgan edi. Paganel uni ham darhol so‘radi.
‒ Siz bitta asir to‘g‘risida gapiryapsiz, – dedi u, – ular uch kishi emasmidi?
‒ Bilmadim.
‒ Asirning holi hozir nima kechayotganini ham bilmaysizmi?
‒ Bilmayman.
Shu bilan gap tugadi. Uchala asirning bir-biridan ajratib yuborilgan bo‘lishi ham ajablanarlik hol emas edi. Lekin patagoniyalikning gapidan: hindular orasida ular qo‘liga asir tushgan yevropalik kishi haqida gap-so‘zlar yuribdi degan xulosa kelib chiqardi. Uning asir tushgan vaqti ham, turgan joyi ham, asirning mardligi to‘g‘risidagi patagoniyalikning obrazli gapi ham – hammasi, aftidan, kapitan Grantga taalluqli edi.
Ertasiga, 25-oktabrda, sayohatchilarimiz yana yangi ishtiyoq bilan sharqqa yo‘l oldilar. Ular mahalliy xalq tilida «travezias» deb ataladigan, kishini zeriktirib yuboradigan darajada bir xil, bepoyon qirdan o‘tib bordilar. Loy-tuproqli yer shamol ta’sirida tep-tekis bo‘lib ketgan: ko‘z ilg‘agunday masofada na bironta tosh ko‘rinardi, na shag‘al. Qaqrab yotgan biror unumsiz jar tagida yoki hindlar kavlagan hovuzlar qirg‘og‘idagina toshlarni uchratish mumkin. Ahyon-ahyonda uch tomoni qoramtir pastakkina chakalaklar uchrab turardi. Ular orasida bitta-yarimta serbutoq oq daraxtlar ko‘rinib qoladi – ularning o‘zagi shirin, yoqimli va sersuv bo‘ladi. Pista daraxtlari – xanar chakalaklari va turli xil tikanli butalar uchray boshladi, bularning qoq quruqligi yerning puturdan ketganidan darak berardi.
26-oktabrda yo‘l yurish ancha og‘ir bo‘ldi. Tezroq Koloradoga yetib olish kerak edi. Chavandozlar o‘z otlarini shunday qistab haydardilarki, o‘sha kuni kechga yaqinoq pampaslardan oqib o‘tadigan go‘zal daryoga yetib bordilar. Bu daryoning hinducha nomi Kobu-Lebu bo‘lib, «ulug‘ daryo» degan ma’noni bildiradi. U pampaslarda uzoq masofani bosib o‘tib, Atlantik okeaniga kelib quyiladi. Daryoning manbai yaqinida qiziq bir hodisa ro‘y beradi: okeanga yaqinlashgan sari suvning yerga singib ketishidanmi, yoki bug‘lanib ketishidanmi – daryoning suvi tobora kamaya boradi. Fan kamdan-kam uchraydigan bu hodisaning sababini hali tamomila aniqlagani yo‘q.
Koloradoga yetib kelishgach, geograf sifatida Paganel dastavval uning qizg‘ish loyqa suvida cho‘milib chiqishni lozim ko‘rdi. U daryoning juda chuqurligiga hayron qoldi – buning sababi kun isib ketgach, qor erib, suvning ko‘paygani edi. Buning ustiga daryo shunday keng ediki, otlar undan suzib o‘tolmasdi. Sayohatchilarimiz daryoning yuqori oqimiga qarab borar ekanlar, baxtdan bo‘lib, ko‘p o‘tmay hind usulida yaxshi egiladigan tayoqlardan to‘qib, qayish bilan mahkam bog‘langan osma ko‘prikni uchratdilar. Kichkina otryad shu ko‘prikdan daryoning chap sohiliga o‘tib, tunashga to‘xtadi.
Yotib uxlashdan oldin Paganel Koloradoning qayerdan oqib o‘tayotganini aniq belgilamoqchi bo‘ldi. Bu vazifani bajargach, u juda hafsala bilan daryoni kartaga tushirdi – nima ham qilsin, Tibet tog‘lari orasidan oqib o‘tadigan Yaru-Dzangbo-Chu daryosi juda uzoqda edi-da.
Keyingi ikki kunda – 27 va 28-oktabrda – sayohatchilarning yo‘lida hech qanday voqea yuz bermadi. Yo‘l hali ham bo‘m-bo‘sh, qoq dashtdan o‘tib borardi. Bundan ham bir xil, bundan ham zerikarli manzara bo‘lmasa kerak.
Lekin yer tobora zaxlasha bordi. Kanadas deb ataladigan suv bosib yotgan pastliklardan va suv o‘tlari bosib ketgan, hech qachon suvi arimaydigan mayda qumloq ko‘l – esteroslardan o‘tib bordilar. Kechqurun otlar Lankvem degan katta ko‘l oldiga kelib to‘xtadilar, bu ko‘lning suvida mineral moddalar juda ko‘p bo‘lganidan hindular uni Achchiq ko‘l deb atardilar. Bu ko‘l 1826-yilda Argentina qo‘shinlari hindular ustidan qilgan qirg‘inning guvohi bo‘lgan edi.
Sayohatchilarimiz shu yerda kundagidek tunash uchun to‘xtadilar, agar ko‘l atrofida maymunlar bilan yovvoyi it galalari bo‘lmaganda tun tinch o‘tgan bo‘lardi. Bu sershovqin jonivorlar, sayohatchilar sharafiga bo‘lsa kerak, ularning qulog‘ini batangga keltirib, kechasi bilan shunday bir yovvoyi simfoniya ijro etib chiqdilarki, kelajakda biror kompozitor buni ma’qul ko‘rsa ham ehtimol.
O‘n yettinchi bob
PAMPASLAR
Argentina pampaslari o‘ttiz to‘rtinchi va qirqinchi janubiy kengliklar orasida cho‘zilib yotadi. «Pampa» araukancha so‘z bo‘lib, «o‘t bosgan tekislik» degan ma’noni bildiradi, bu nom esa bu yerlardagi qirlarga juda mos tushgan. Pampaslarning g‘arbiy qismida o‘sadigan daraxtsimon mimozalar va sharqiy qismdagi barra o‘tlar unga o‘ziga xos husn bag‘ishlaydi. Bu o‘simliklarning hammasi yerning ustki qatlamiga ildiz otadi, uning tagida qizil yoki sariq qum aralash tuproq qatlami bor.
Amerika pampaslari ham xuddi Ulug‘ Ko‘llar mamlakatidagi savannalar yoki Sibiriya cho‘llari singari o‘ziga xos geografik hodisadir. Pampaslarning iqlimi kontinental bo‘lganidan qishining sovuqroq va yozing issiqroq bo‘lishi bilan Buenos-Ayres viloyati iqlimidan farq qiladi. Pagenalning so‘ziga qaraganda, okean yozda emib olgan issiqni qishda sekin-asta yerga berar ekan. Ana shuning uchun materikning ichkari qismidagi iqlimga qaraganda orollar iqlimi mo‘tadilroq bo‘ladi[74 - Islandiyada qish Lombardiyadagiga qaraganda yumshoq bo‘lishining sababi shu (Muallif izohi).]. Pampaslar g‘arbiy qismining iqlimi ana shuning uchun Atlantik okean sohillaridagi iqlimdan farq qiladi. Pampaslarning g‘arbiy qismida qishda qahraton sovuq, yozda jazirama issiq bo‘ladi, ob-havo keskin o‘zgarib turadi. Kuzda, ya’ni aprel va may oylarida ko‘p yomg‘ir yog‘adi. Lekin biz tasvir qilayotgan paytda havo quruq, kun nihoyatda issiq edi.
Tong paytida sayohatchilar oldindan yo‘nalishni aniqlab olib, yana yo‘lga tushdilar. Daraxt va butalarning ildizi bilan mahkamlangan yer tamomila qattiq bo‘lib qoldi. Medanoslar hosil qiladigan mayda qum tamom bo‘ldi, havoda to‘zg‘ib yurgan chang ham orqada qoldi.
Otlar baland o‘sgan o‘tlar orasidan dadil yurib borardilar. Hindular bu o‘tlar orasiga kirib momaqaldiroqdan yashirinadilar. Har zamonda majnun tollar va chuchuk suvli yer yaqinida o‘sadigan mahalliy Gynerium argenteum o‘simliklari o‘sib yotgan zaxkash pastliklar uchrab qolardi, lekin ular tobora kam uchray boshladi. Bunday pastliklarda suvni ko‘rishi bilan otlar paytdan foydalanib, go‘yo suv zaxira qilib olishga uringandek to‘yib suv ichib olardilar. Talkav atrofni ko‘zdan kechirib va juda xavfli zaharli ilon – xolinaslarni cho‘chitib, oldinda borar edi, bu xolinaslarning chaqishidan hatto buqalar bir soatga qolmay o‘ladi. Talkavning epchil oti xo‘jayinining orqasidan ketayotganlarga yo‘l ochib, qalin o‘sgan butalar ustidan sakrab-sakrab borardi.
Bu tekis qirlardan yurish qiyin emas edi, shuning uchun otryad tez ilgarilab bordi. Qir hech o‘zgarmasdi: yuz mil atrofda biror katta tosh u yoqda tursin, mayda shag‘al ham uchramasdi. Yurakni siqib yuboradigan darajadagi bunchalik bir xil manzara hech qayerda bo‘lmasa kerak! Hech kim hech narsa ko‘rmaydigan bu xildagi yo‘lda ham qiziqadigan biror narsa topa olish uchun Paganel singari shavq-zavqqa to‘lgan olim bo‘lish kerak. Uning diqqatini nima tortardi? U bu savolga javob berishga qiynalgan bo‘lardi. Uning diqqatini biror buta yo, ehtimolki, o‘t tortardi.
Ammo sergap olimning gapga tushib ketishi uchun o‘sha ham kifoya edi. Paganel darhol Robertga dars bera boshlar, bola ham unga jon deb quloq solardi.
29-oktabr kuni ham yo‘lovchilar ertalabdan kechgacha o‘sha bir xil manzarali qirdan yo‘l yurdilar. Kunduz soat ikkilarda chavandozlar oppoq oqarib ketgan uyum-uyum suyaklarni ko‘rdilar. Bu katta bir qoramol podasining qoldiqlari edi. Lekin suyaklar podadagi mollarning yo‘l-yo‘lakay holdan toyib yiqilib o‘lganini ko‘rsatmasdi, ya’ni har yer-har yerda sochilib yotmasdi. Shuning uchun kichkinagina bir maydonchada nima uchun shunchalik ko‘p hayvon skeletlari yig‘ilib qolganini hech kim aytib berolmasdi. Buning sababini hatto Paganel ham bilmasdi, shuning uchun u buni Talkavdan so‘radi. Olimning savoliga javob berish Talkavga qiyin emas edi shekilli, darhol allanarsa deb javob berdi.
Geografiya olimining: «Yo‘g‘-e!» deb qichqirib yuborishi va bunga Talkavning ishonch bilan bosh silkitib javob berishi sayohatchilarni ham juda qiziqtirdi.
‒ Nima ekan? – deb so‘radilar ular Paganeldan.
‒ Osmondan tushgan o‘t, – deb javob berdi geografiya olimi.
