‒ Chunki bu gauchoslar – beozor dehqonlar.
‒ Siz shunday deb o‘ylaysizmi, Paganel?
‒ Albatta. Ular bizni qaroqchilar deb o‘ylashdi, shuning uchun qochib ketishdi.
Bu hindlarning kim bo‘lishidan qat’iy nazar ular bilan gaplasha olmaganidan Glenarvan juda xafa bo‘ldi.
‒ Yanglishmasam, gauchoslar hech ham beozor dehqonlar emas, – dedi mayor.
‒ Nimalar deyapsiz, mayor! – dedi Paganel.
So‘ng geografiya olimi bu etnologik masala to‘g‘risida shunday jon kuydirib gapirib ketdiki, hatto mayorni bahslashishga tortishgacha bordi, shunda mayor odatda o‘zini doim xotirjam tutishiga qaramay:
‒ Menimcha, siz nohaq bo‘lsangiz kerak, Paganel, – dedi.
‒ Nohaq dedingizmi? – qaytarib so‘radi Paganel.
‒ Ha. Ularni hatto Talkav ham yo‘lto‘sarlar deb o‘yladi, bu o‘lkani u yaxshi biladi.
‒ Bilsa nima bo‘libdi? Bu safar Talkav yanglishdi, – deb e’tiroz bildirdi biroz keskinroq qilib Paganel: – gauchoslar – tinch dehqon, ular dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadilar, xolos; pampaslar to‘g‘risida yozgan bir kitobchamda men o‘zim shunday deb yozganman, kitobcham esa bir qadar keng tarqalgan.
‒ Demak, yanglishibsiz, janob Paganel.
‒ Men yanglishibmanmi, janob Mak-Nabbs?
‒ Parishonligingiz natijasida shunday bo‘lgan, – deb davom etdi mayor, – shuning uchun kitobchangizning yangi nashrida ba’zi tuzatishlar kiritishga to‘g‘ri keladi.
O‘zining geografik ma’lumotlari shubha ostida qolgani ustiga, yana hazil-mazax ham qilinayotganini ko‘rgan Paganelning jahli chiqa boshladi.
‒ Shuni bilib qo‘yingki, muhtaram janob, – dedi u mayorga, – mening kitoblarim bunday tuzatishlarga muhtoj emas!
‒ Yo‘q, ayniqsa hozirgi masalada bunga muhtoj, – deb e’tiroz bildirdi birdan o‘jarligi tutib qolgan mayor ham.
‒ Janob, siz bugun nima uchundir tirnoq ostidan kir izlab qoldingiz, – deb gapni shart kesdi Paganel.
‒ Siz esa nima uchundir jirttakilik qilyapsiz, – deb uning gapini rad etdi mayor.
Arzimagan narsa to‘g‘risida boshlangan tortishuv birdan kattalashib ketdi, shuning uchun Glenarvan gapga aralashishni lozim ko‘rdi.
‒ Shubhasiz, tortishuvinglarda tirnoq ostidan kir qidirish ham, jirttakilik qilish ham bor, rostini aytsam, ikkalangiz ham meni hayron qoldirdinglar, – dedi u.
Talkav ikki do‘stning nima to‘g‘risida g‘ijillashayotganini tushunmasa ham, ularning urishib qolishga tayyor ekanini sezib oldi. U jilmayib qo‘ydi-da, xotirjamlik bilan:
‒ Shamol shimoldan esyapti-da, – dedi.
‒ Shamol emish! – dedi Paganel. – Shimoldan esgan shamolning bunga nima aloqasi bor?
‒ Bo‘lmasa-chi, – dedi Glenarvan, – ta’bingizni tirriq qilayotgan ham o‘sha shimoldan kelayotgan shamol. Esimda, Amerikaning janubida shimoldan esgan shamol nerv sistemasiga kuchli ta’sir qiladi, deb bir qulog‘imga chalingan edi.
‒ Avliyo Patrik haqqi, to‘g‘ri aytdingiz, Eduard! – dedi mayor va qah-qah urib kulib yubordi.
Lekin juda achchig‘i chiqib ketgan Paganel bo‘sh kelmadi va Glenarvanga yopishdi, Glenarvanning gapga aralashuvi unga o‘rinsiz hazilday tuyulgan edi.
‒ Demak, sizning o‘ylashingizcha, mening asablarim joyida emas ekan-da, ser?
‒ Albatta, Paganel, buning sababi esa shimoldan esgan shamol. Bu shamol bu yerlarda xuddi Rim atrofidagi shimoliy shamolga o‘xshab odamni ko‘pincha hatto jinoyat qilib qo‘yishgacha olib boradi.
‒ Jinoyatga dedingizmi! – deb qichqirib yubordi geografiya olimi. – Hali men jinoyatchiga o‘xshab qoldimmi?
‒ Men bunday deganim yo‘q.
‒ Yaxshisi, meni so‘yib qo‘ymoqchisan deb qo‘ya qoling!
‒ Shunday qilmasangiz deb qo‘rqaman! – dedi Glenarvan o‘zini ortiq kulgidan tutolmay. – Yaxshi hamki shamol shimol tomondan faqat bir kungina esadi.
Glenarvanning so‘zini eshitgan sayohatchilar xaxolab kulib yubordilar.
Paganel yolg‘izlikda jahldan biroz tushish uchun otini niqtab oldinga choptirib ketdi. Chorak soatchadan keyin u nima to‘g‘rida g‘ijillashib qolganini ham, jahli chiqqanini ham esidan chiqarib yubordi. Doim quvnoq bo‘lgan geografiya olimi ana shu tarzda birpas qizishib oldi, lekin buning sababi, Glenarvan aytgandek, shimoldan esgan shamol edi.
Kechqurun soat sakkizlarda biroz oldinroqda borayotgan Talkav Salinas ko‘liga yaqinlashib kelganlarini xabar qildi. Chorak soatdan so‘ng otryad Salinas ko‘lining tik qirg‘og‘idan pastga tushib bormoqda edi. Lekin ko‘lni ko‘rib sayohatchilarning hafsalasi pir bo‘ldi: ko‘l qurib qolgan edi.
O‘n sakkizinchi bob
CHUCHUK SUV AXTARIB
Salinas ko‘li Serra-Bentan bilan Serra-Guamini o‘rtasida cho‘zilib yotgan kichkina-kichkina ko‘llarning eng oxirgisi. Ilgari Buenos-Ayresdan Salinas ko‘liga tuz chiqarish uchun butun-butun ekspeditsiyalar kelar edi, chunki ko‘lning suvida natriy xlor juda ko‘p. Lekin hozir jazirama issiq bo‘lganidan ko‘lning suvi qurib qolgan, shuning uchun ko‘lning tagiga cho‘kib qolgan tuz uni kattakon oynaga o‘xshatib qo‘ygan.
Talkav Salinas ko‘lidan suv topamiz deganda ko‘lning sho‘r suvini emas, unga kelib quyiladigan chuchuk suvli juda ko‘p ariqlarni ko‘zda tutgan edi. Lekin hozir ular qurib qolgan ekan. Hamma suvni o‘t purkayotgan quyosh ichib qo‘ygan edi. Salinas ko‘lining qurib qolganini ko‘rganda chanqoqdan sillasi qurigan sayohatchilarning nima ahvolga tushganini ko‘z oldingizga keltirish qiyin emas.
Darrov biror chora ko‘rish kerak edi. Meshlarda qolgan ozgina suv ham yarim buzilib, chanqoqni bosa olmaydigan bo‘lib qolgan. Chanqoq esa tobora vujudni o‘rtab borayotir. Shuning uchun bu hayotiy zarurat oldida ochlik ham, charchoq ham bilinmay qoldi. Darmoni qurigan sayohatchilar hindular bir kichikroq jar tagiga qurib, tashlab ketgan charm palatka – ruxa ichiga joylashdilar. Otlar ko‘lning balchiqli sohilida yotib, suv o‘tlari bilan quruq qamish poyalarini ijirg‘anib chaynar edilar.
Hamma ruxaga kirib joylashgach, Paganel Talkavga murojaat qilib, endi nima qilish kerakligi to‘g‘risida uning fikrini so‘radi. Geograf ham, hindu ham tez-tez gapirar edilar, shunday bo‘lsa ham Glenarvan ularning suhbatidan bir necha so‘zni ilib ola oldi. Talkav xotirjamlik bilan so‘zlar, Paganel esa ularning ikkalasi uchun ham zo‘r berib imo-ishoralar qilardi. Ularning dialogi bir necha minutga cho‘zildi, so‘ng patagoniyalik ikkala qo‘lini ko‘kragi ustiga qovushtirib oldi.
‒ U nima dedi? – deb so‘radi Glenarvan. – nazarimda, u ikkiga bo‘linishni maslahat berayotganga o‘xshaydi.
‒ Ha, ikki gruppaga bo‘linishni maslahat beryapti, – deb javob berdi Paganel. – Oti juda sudralib qolganlar o‘ttiz yettinchi paralleldan sekin-asta ilgarilab boraversinlar. Oti hali ancha bardam bo‘lganlar esa birinchi guruhni orqada qoldirib, bu yerdan o‘ttiz bir mil[75 - 50 kilometr (Muallif izohi).] narida San-Lukas ko‘liga quyiladigan Gaumini daryosini qidirib borishlari kerak. Agar bu daryoning suvi yetarli bo‘lsa, ikkinchi otryad birinchisini o‘sha yerda kutib turadi. Agar Guamini ham qurib qolgan bo‘lsa, otryad keyinda kelayotganlar bekorga yo‘l bosmasligi uchun orqaga qaytadi.
‒ Unda nima qilamiz? – deb so‘radi Tom Ostin.
‒ Unda yetmish mil janubdagi Serra-Bentan yonbag‘irlariga tushib borishga to‘g‘ri keladi, u yerda daryo juda ko‘p.
‒ Yomon maslahat emas, – dedi Glenarvan, – biz darhol shunday qilishimiz kerak. Mening otim suvsizlikdan hali unchalik qiynalayotgani yo‘q, shuning uchun men Talkavga hamroh bo‘lishim mumkin.
‒ Ser, meni ham birga olib keting! – deb iltimos qildi Robert, go‘yo ular sayr-tomoshaga borayotgandek.
‒ Bizga yetib yura olasanmi, o‘g‘lim?
‒ Bo‘lmasam-chi! Otim yaxshi. Uchsam deb turibdi… Maylimi, ser?.. Olib keta qoling!
