Маълумки, Тошкент вилояти – Ўзбекистоннинг пойтахт мақомидаги марказий вилояти. У мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий тараққиётида катта нуфуз ва салоҳиятга эга. Вилоят табиий иқлим шароити, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасига кўра, катта имкониятларга эга. Бу қутлуғ заминда тоғ ва тоғолди ҳудудлар, воҳа ва водийлар, дарёлар, улкан сув ҳавзалари, унумдор тупроқ, бепоён далалар, қир-адирлар, ривожланган коммуникация, саноат ва ижтимоий инфратузилмаларнинг борлиги турли соҳа ва тармоқларни мутаносиб ҳолда ривожлантириш имконини беради. Воҳани Аллоҳ таолонинг Ўзи бетакрор ва саховатли табиат билан сийлаган. Вилоят аҳли бу заминда уч фаслни – баҳор, ёз ва қишни бир вақтнинг ўзида кўриш мумкинлиги ҳақида доимо фахрланиб, ғурурланиб гапиради. Чиндан ҳам, вилоятнинг шимоли-шарқида жойлашган Бўстонлиқ тоғларидаги манзара билан унинг ғарб тарафидаги Чиноз тумани, жануб томонидаги Бекобод қир-адирларидаги ҳолат бир-биридан баъзан мутлақо фарқ қилади. Воҳанинг бир чеккасида салқин ҳаводан этингиз жунжикса, бошқа чеккасида жазирама офтоб нуридан тупроқдан ҳам аланга кўтарилади.
Биз – воҳа аҳли, мамлакатимизнинг барча ҳудудлари қатори Тошкент вилоятига ҳам алоҳида меҳр билан қараб, унинг ривожланиши учун доимо юксак эътибор қаратиб келаётган Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг қадрдон диёримиз ҳақида айтган фикрларини, жумладан, қуйидаги самимий сўзларини қалбимиз тубига жо этиб олганмиз: «Бу заминнинг унумдор тупроғи, қут-барака ёғиладиган дала ва боғлари, олтин, кумуш, мис, мармар, кўмир каби заҳираларга бой конлари, энг муҳими, меҳнаткаш, бағрикенг, кўп миллатли халқи Ватанимиз равнақига муносиб ҳисса қўшиб келмоқда».
Ўзининг эртанги куни, фарзандлари камолини ўйлайдиган авлод ўз аждодларининг руҳи покларини, уларнинг қўли билан яратилган тарих ва тараққиётни ҳеч қачон унутмайди. Чунки биз бугун нимага эришаётган бўлсак, барчаси аждодларимиз меҳнатининг мантиқий натижаси, улар яратган заминда унган дарахтлар мевасидир. Тошкент вилояти бўйлаб одимлаб, тарихий ёдгорликлари билан танишар эканмиз, буни ҳар қадамда ҳис этамиз.
Келинг, аввало вилоятнинг жуғрофий ўрнига назар ташлайлик. Тошкент вилояти шимолда ва шимоли-ғарбда Қозоғистон Республикаси, шимоли-шарқда Қирғизистон Республикаси, шарқда Наманган вилояти, жанубда Тожикистон Республикаси, жануби-ғарбда Сирдарё вилояти билан чегарадош. Воҳанинг азим Чирчиқ дарёси оқиб ўтадиган, Тяньшан тоғларининг ғарбий тармоқлари билан ўралган водийда, деҳқончилик ва чорвачилик, ҳунармандлик учун қулай маконда жойлашгани бу ерда қадим замонлардан бошлаб инсон манзилгоҳлари пайдо бўлишига сабаб бўлган. Тарихий китобларда қайд этилишича, ҳудуднинг кўҳна манзилгоҳлари тўғрисида милоддан олдинги V–II асрларга оид юнон, хитой манбаларида қимматли маълумотлар сақланиб қолган. Кўп йиллик тадқиқотлар натижасида вилоят ҳудудида 760 та қадимий манзилгоҳ, шаҳар ва қишлоқлар харобаси, кўҳна конлар, мудофаа ва ирригация иншоотлари борлиги аниқланган.
Тошкент воҳаси Шарқ маданияти, санъати ва адабиётининг қадимий марказларидан биридир. Шайх Аҳмад Тарозийнинг Мирзо Улуғбекка бағишлаб ёзилган асарида улуғ мумтоз шоиримиз, Алишер Навоий бобомиз маликул-калом, яъни, сўз мулкининг султони деб таърифлаган Мавлоно Лутфий Тошкент заминида туғилган, деган фикр илгари сурилган. Кўҳна Тошкент воҳасида камолга етган, нашъу намо топган, халқ ўртасида Занги ота номи билан машҳур буюк сўфий аллома Ойхўжа ибн Тошхўжа ҳазратлари, Хожа Аҳрор Валий, Шайх Умар Боғистоний, Абу Бакр Қаффол Шоший, Абу Сулаймон Банокатий, Ҳофиз Кўҳакий каби ўнлаб авлиё зотлар бу диёр шуҳратига шуҳрат қўшганлар. ХIV–ХV асрларда бу ўлкада машҳур шоир Бадриддин Чочий, ХVI асрда эса тарихчи ва адабиётчи Зайниддин Восифий яшаб ижод қилганлар. Яна бир буюк аждодимиз – Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асарида баён қилинишича, бу темурий шаҳзода Тошкент вилоятининг Паркент туманидаги Самсарак қишлоғида тинимсиз сарсон-саргардонликлардан сўнг бир муддат тин олиб, лашкар тўплаб истиқомат қилиб турганларида тушларига Хожа Аҳрор Валий киради. Буюк сўфий аллома Тангри таоло иродаси билан Бобур Мирзога Самарқанд тахтини эгаллаш насиб этаётгани ва тезроқ уйқудан уйғониб, шу мақсад йўлида йўлга отланишни каромат қиладилар.
Занги Ота – Ойхўжа Тошхўжа ўғлининг Тошкент вилояти ҳудудидаги зиёратгоҳи нафақат юртимизда, балки бутун мусулмон оламида маълуму машҳурдир. Мазкур зиёратгоҳдаги табаррук мақбара Соҳибқирон Амир Темур бобомиз томонидан бошланган ва кейинчалик Мирзо Улуғбек томонидан якунланган. Мустақиллик йилларида Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг раҳнамолигида бу ерда улкан қурилиш ва ободонлаштириш ишлари амалга оширилди. Бунинг натижасида бугунги кунда бу ерда ҳар томонлама обод ва кўркам ёдгорлик мажмуаси қад кўтариб турибди. Ўтган икки йил давомида ушбу муқаддас қадамжога келадиган зиёратчилар, жумладан, чет элликлар сони бир неча баробар ошди.
Тарихнинг турли даврларида Тошкент вилояти заминида шаклланган бадиий адабиёт анъаналари, ўзига хос ижодий муҳит ҳам эътиборга молик ҳодисадир. Бу замин ҳавосидан, бебаҳо неъматларидан баҳраманд бўлиб вояга етган ўзбек бадиий адабиётининг Дилкаш, Гулшан, Алмаий, Камий, Хислат, Мискин, Сидқий Хондайлиқий, Элбек каби етук намояндаларининг номлари, ижоди, мумтоз асарлари кўпчилик юртдошларимизга яхши маълум. Ана шундай устозлар бошлаган ижодий анъаналарнинг муносиб давомчилари бўлган, бугунги кунда адабиётимиз ривожига баракали ҳисса қўшиб келаётган Барот Исроил, Асад Асилов, Абдулла Шер, Абдусаттор Ҳотамов, Темур Убайдулло, Шарифа Салимова, Ашурали Боймуродов, Зарифа Эралиева сингари шоир ва ёзувчиларимизнинг ҳаёти, ижоди ва ижтимоий фаолиятининг асосий қисми Тошкент вилояти билан боғланган.
Воҳамиздан етишиб чиқиб, Ўзбекистон илм-фани, маданияти ва санъати равнақи йўлида фидокорона хизмат қилган кўплаб олимлар, санъаткорлар, рассомлар, жамоат арбоблари, боғдорчилик, деҳқончилик илмини пухта ўрганиб, янги-янги навлар яратиб, халқ академикари даражасига кўтарилган заҳматкаш инсонларнинг номларини бу ўринда чуқур ҳурмат билан тилга олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Жумладан, том маънода мамлакатимиз соҳибкорларининг устози бўлган машҳур халқ селекционерлари Ризамат Мусамуҳаммедов, Зайниддин Фахриддинов, академиклар Маҳмуд Мирзаев, Шавкат Акмалхонов, Назрулла Маннопов, шулар қаторида илм-фан соҳасида ўзларининг илмий мактабларини яратган Алибек Рустамов, Жўра Мусаев, Тўхтамурод Жўраев, Тожибой Бўриев ва бошқа фидоий юртдошларимиз билан биз – вилоят аҳли ҳақли равишда фахрланамиз. Қувонарли жиҳати шундаки, ана шундай илм-фан ва инновациялар соҳасида танилган олиму фузалолар асос солган илмий мактаблар, эзгу анъаналар бугунги кунда тўхтаб қолгани йўқ. Улар ҳурматли академикларимиз Абдусаттор Абдукаримов, Рамизулла Мўминов, Темуржон Носиров, Акмал Саидов, таниқли профессорларимиз Маъбуд Шерматов, Ўктам Пратов, Турдиали Ортиқов, Абдуҳаким Ҳожибоев, Саъдулла Лутфуллаев, Илҳом Отабоев, Заҳро Аҳмедова томонидан давом эттирилмоқда. Улар ўзларининг илмий ихтиролари, илм-фан йўналишларидаги янгиликлари, фундаментал асарлари билан янгиланаётган Ўзбекистоннинг инновацион тараққиётига муносиб ҳисса қўшмоқда.
Табиийки, бугунги миллий санъатимиз ривожида ҳам вилоятимиздан етишиб чиққан ижодкор зиёлилар алоҳида ўрин тутади. Бу ҳақда сўз юритганда, Ўзбекистон халқ артистлари Дилбар Абдулазизова, Зуҳра Ашурова, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артистлар Маҳбуба Ҳасанова, Тошпўлат Маткаримов, Дилноза Исмияминова, Абдурашид Йўлдошев, Улуғбек Раҳматуллаев сингари санъаткорларимиз иштирокида яратилган саҳна асарлари, улар томонидан куйланган дилрабо куй-қўшиқларни катта мамнуният билан эсга оламиз, бу юртдошларимизнинг истеъдоди ва маҳорати янада юксалиб, эл-юртимизга манзур бўладиган янада кўпроқ ижод намуналарини яратишларига ишонамиз.
Бу дунёда ҳалол меҳнат билан элда обрў-эътибор топмоқ – энг буюк саодатдир. Тошкент вилоятида ўз касби, сидқидилдан қилган меҳнати туфайли эл-юрт назарига тушган заҳматкаш ва фидоий, камтарин инсонлар кўп. Ватанимизнинг «Ўзбекистон Қаҳрамони» деган олий ва шарафли унвонига сазовор бўлган, фидокорона меҳнати билан воҳамиз довруғини юксалтираётган Сайидали Раҳмонов, Тўлқин Ибрагимов, Алим Тўйчиев, Жонсаид Турдиев, Александр Фармонов каби ҳамюртларимиз ҳақида ҳар қанча ғурурланиб сўз юритсак, арзийди.
Сайёҳлар, зиёратчиларни ўзига чорлаётган масканлар
Дунёдаги ҳар бир шаҳар ва мамлакатда одамлар, айниқса сайёҳларни ўзига чорлайдиган эътиборга молик жойлар, дилтортар масканлар бўлади. Тошкент вилоятида бундай гўшаларнинг кўплиги унинг туристик салоҳиятининг нақадар юқори эканини кўрсатади. Кейинги пайтда Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан туризм, жумладан, ички сайёҳлик ривожига катта аҳамият берилаётгани воҳамизнинг бу борадаги имкониятларини янада оширмоқда. Айниқса, давлатимиз раҳбари ташаббуси билан вилоятимиз ҳудудида туристик иқтисодий зоналар ташкил этилгани бу борада муҳим амалий қадам бўлди.
Ҳақиқатан ҳам, Тошкент вилояти заминида дунё туристлари, зиёратчилар эътиборини тортадиган ажойиб масканлар кўп. Масалан, воҳадаги қоятошларга туширилган суратлар, сеҳрли-мифологик сюжетлари, шакл ва композициясига кўра, Марказий Осиёдаги петроглифлар орасида ноёб ва бетакрор ҳисобланади. Олимлар ва мутахассислар вилоят ҳудудида бундай сурат ва ёзувларнинг бой манбаларини аниқлашган. Хўжакент, Қорақиясой, Бошқизилсой, Чотқол, Парокандасой, Оҳангарон ва бошқа жойларда топилган петроглифлар шулар жумласидандир. Уларда асосан архар, тоғ эчкилари, буғулар, итлар, йиртқич ҳайвонлар, отлар, ов манзаралари акс эттирилган.
Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида Тошкент воҳасидаги археологик ёдгорликларни ўрганиш мақсадида тузилган экспедиция томонидан Писком, Кўксув, Чотқол, Чимён дарёлари ҳавзасида, шунингдек, Қоразов, Кунгара тоғларида, Оҳангарон, Арашансой водийси ҳамда вилоятнинг бошқа ҳудудларида кўплаб қоятош расмлар ишланган жойлар аниқланган.
Янгийўл шаҳрида эса ёғоч маданиятига мансуб қадимий манзилгоҳлар ўрганилган. Археологлар одамлар металлдан ясалган буюмлар, найза ва пайконлар, болта, пичоқ, сочтўғноғич, қуйма металл буюмларни ясаш ва улардан фойдаланишни ўша даврда ўрганишган, деган хулосага келишмоқда. Буларнинг барчаси Тошкент воҳаси Андроново даврининг жанубдаги таянч манзилларидан бири бўлганини кўрсатади.
Археологик изланишлар натижасида Тошкент шаҳридан 70 километр жануби-ғарбда, Сирдарёнинг ўнг томонида эллинизм даврига мансуб шаҳар қолдиқлари топилган. Маҳаллий халқ орасида у Қанқа деб аталиб келган. Бу ғаройиб номни эшитар эканмиз, буюк солномачи шоир Абулқосим Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарида тасвирланган лавҳалар эсга тушади. Унда Яксарт водийсида жойлашган Туроннинг афсонавий ҳукмдори Алп Эртўнға – Афросиёб билан боғлиқ кўҳна деворлар, шаҳзода Сиёвуш, Қанғдизнинг бир неча ҳимоя деворлари билан ўралган маҳобатли саройи тилга олинади.
Олимларнинг уч ҳалқа ҳимоя деворлари билан ўралган Қанқа шаҳар харобаларини ўрганиши жараёнида топилган барча осори атиқалар қадимий Чоч аҳолисининг юксак маданияти, эътиқоди ва қадриятларидан далолат беради. Хитой солномаларида нафақат иқтисодиёт ва товарлар, балки воҳадаги зардуштийлар ибодатхоналари ҳақида ҳам ғоят қимматли маълумотлар берилади.
Мамлакатимизнинг барча ҳудудлари қатори Тошкент вилоятида ҳам буюк азиз-авлиёлар, аллома зотларнинг муборак қадамжолари кўп. Улардан энг машҳури Зангиота зиёратгоҳи ҳақида юқорида қисқача тўхталиб ўтдик. Шундай муқаддас гўшалардан бири Оҳангарон туманида, шундоққина Тошкент-Қўқон йўли бўйида, Болғали қишлоғи яқинида жойлашган Абдумалик ота (уни Шоди Малик ота ҳам дейдилар) мақбарасидир. Бу улуғ зот машҳур авлиё – Арслонбобнинг невараси, Мансур шайхнинг ўғли бўлмиш Тожиддин шайхнинг отаси Занги отанинг бобоси экани манбаларда битиб қолдирилган экан.
Айтишларича, Туркистон аҳлининг пири комили Аҳмад Яссавийнинг акаси Садирхўжанинг Зоҳид шайх, Шайх Муҳаммад Донишманд Ўрунг Қўйлиқий (мақбараси Қўйлиқ даҳасида), Абдумалик шайх, Абдол Али шайх исмли ўғиллари бўлган экан. Арслонбоб авлодларидан бўлган Абдумалик ота ва Садриддинхўжа ўғли Абдумалик ота бошқа-бошқа инсонлар бўлиб, фақат исмлари бир хил бўлган экан.
Яна бир манбада Шайх Муҳаммад Ўрунг Қўйлиқий – Қўйлиқ ота ўғиллари Сайфиддин шайх, Зоҳид шайх, Аҳмад шайх, Баҳоуддин шайх деб ёзилгани олимлар билан бўлган суҳбатларимизда айтиб ўтилди. Аҳмад Яссавийнинг қизлари Гавҳари Ҳуштож онанинг Арслонбоб авлодларидан бўлган Абдол Али ҳазратлари билан турмушларидан Абдували, Абдумалик, Сок ота сингари улуғ зотлар туғилган экан.
Яна бир қизиқ далил шундан иборатки, Занги ота Абдумалик отани кўп бор зиёрат қилган эканлар. Айтишларича, Занги ота у кишининг ҳузурига бомдод пайтида келиб, кун бўйи суҳбат қуриб, шомда яна ортга қайтар эканлар. Шоди Малик ота соҳиби каромат бўлиб, кишиларга шодлик, бахт-саодат, хурсандлик улашиб, уларнинг орзу-ниятлари амалга ошишига ёрдам берар экан.
Шоди Малик яхшилик эгаси, Аллоҳнинг ҳукмини, марҳаматини, шодлик неъматини улашадиган деган маъноларни англатган.
Шоди Малик отанинг биринчи ўғли Шайх Тожиддинхўжа – Зангиотанинг оталари, иккинчи ўғли Шайх Саид Ҳасан Қаллиқ отанинг марқадлари Ҳасанбой қишлоғида, учинчи ўғли Шайх Сайид Аҳмад бўлиб, у кишининг исми пирлари Аҳмад Яссавийга уйқаш қилиб қўйилган экан. Бул зотнинг мақбараси Паркентда бўлиб, у кишини Паркент ота деб ҳам аташган экан.
Шоди Малик ҳазратларининг тўртинчи ўғли Шайх Саид Камол бўлиб, тахмин қилишларича, қабри Оҳангарон туманидаги Пайғамбар ота манзилгоҳида эмиш.
Ҳеч шубҳасиз, ислом дини ва унинг эзгу таълимотлари йўлида буюк хизматлар қилган ана шундай маърифатли инсонлар, уларнинг номлари билан боғлиқ табаррук масканлар, тарихий ёдгорликлар Тошкент вилоятининг деярли ҳар бир туманида учрайди. Уларни асраб-авайлаб, бу борадаги мавжуд илмий манбалар, осори атиқаларни бир жойга тўплаб, келажак авлодларга қолдириш, биринчидан, бизнинг шу замин фарзандлари сифатидаги бурчимиз. Қолаверса, бунинг, юқорида айтилганидек, вилоятимиз ҳудудида туризмни, жумладан, зиёрат туризмини ривожлантиришдаги аҳамияти беқиёсдир. Энг муҳими, буларнинг барчаси қалбимизда тарихий хотира туйғусини мустаҳкамлаш, ёшларимизни ўзи туғилиб ўсган юртга муҳаббат, тарихий анъаналарга ҳурмат руҳида ҳақиқий ватанпарвар инсонлар этиб тарбиялашда ўта муҳим омил бўлиб хизмат қилади.
«Нурафшон» – ақлли шаҳар
Азиз ўқувчи, ёдингизда бўлса керак, Президентимиз Шавкат Мирзиёев 2017 йил 22 декабрда мамлакатимиз парламентига тақдим этган Мурожаатномасида мамлакатимизни инновацион асосда ривожлантириш муҳим вазифалардан бири экани ҳақида алоҳида тўхталиб, халқимиз учун муносиб турмуш шароитлари яратишда бунинг қанчалик муҳим аҳамиятга эга эканини аниқ мисоллар, амалга ошириладиган дастур ва режалар орқали тушунтириб берган эди. Жумладан, Мурожаатномада «Ақлли шаҳар», «Хавфсиз шаҳар» концепцияларини амалга оширишга алоҳида эътибор қаратилган эди. Ҳозирги вақтда шу борада катта амалий ишлар бошланганидан барчамиз хабардормиз. Хусусан, Тошкент шаҳри марказида замонавий шаҳарсозликнинг барча ютуқларини ўзида мужассам этадиган «Тошкент сити» – халқаро бизнес маркази барпо этилмоқда. Самарқанд шаҳрида, пойтахтимизнинг Олмазор туманида ҳам шундай лойиҳалар амалга оширилмоқда.
Биз, Тошкент вилояти аҳли учун ғоят қувонарли жиҳати шундаки, воҳамизнинг янги маъмурий маркази – Нурафшон шаҳри ҳам айнан ана шундай талаб ва стандартлар асосида, яъни, «ақлли шаҳар» сифатида қурилмоқда.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев Тошкент вилояти аҳолиси вакиллари билан бўлган мулоқотда «Биздан келажак авлодларимизга янги шаҳар қолади», деб таъкидлаганларида айнан шу шаҳарни назарда тутган эдилар. Давлатимиз раҳбари бу лойиҳани амалга оширишга шунчалик катта эътибор билан қарамоқдаларки, шахсан ўзлари Сингапурнинг дунёга машҳур ДИИПАРТ лойиҳалаштириш компаниясининг энг тажрибали архитектор ва мутахассисларини лойиҳа ва қурилиш ишлари учун таклиф этиб, уларга юксак ишонч билдирдилар. Мазкур компания томонидан бўлажак «ақлли шаҳар»нинг бош режаси, қурилиш концепцияси ишлаб чиқилиб, Нурафшонда Президентимиз ҳузурида унинг тақдимоти ўтказилди. Давлатимиз раҳбари нуфузли мутахассислар гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган лойиҳани асосан маъқуллаб, уни янада такомиллаштириш бўйича зарур маслаҳат ва кўрсатмалар бердилар. Замонавий шаҳар қурилишининг лойиҳа қиймати 2 миллиард доллар ҳажмида белгиланди. Вилоятнинг янги марказини 4-5 йилда қуриб ишга тушириш мўлжалланмоқда.
Қадрли китобхон, рухсатингиз билан шу ўринда бироз лирик чекиниш қилиб, аввалги саҳифаларда тилга олинган мавзуга қайтсак. Яъни, ҳар бир юртдошимиз қалбида табиий равишда пайдо бўладиган қуйидаги саволга жавоб топишга уриниб кўрсак: нима учун Ўзбекистондаги барча вилоятларнинг маъмурий маркази бўлгани ҳолда, Тошкент вилояти бундай имкониятдан бенасиб қолган?
Бунинг учун бироз кечаги тарихга саёҳат қилишимизга тўғри келади. Маълумки, собиқ Иттифоқ даврида бошқарув борасидаги барча ҳуқуқ ва ваколатлар якка ҳукмрон коммунистик партия – КПССнинг инон-ихтиёрида эди. Ўша мустабид тузум йилларида Тошкент вилоятининг маъмурий маркази Тошкент шаҳри ҳисобланган. Шунинг учун ҳам Тошкент вилоятининг барча бошқарув аппарати, турли соҳа ва тармоқлар бўйича бошқарма ҳамда ташкилотларининг бинолари Тошкент шаҳрида жойлаштирилган эди. Тошкент шаҳар партия комитети Тошкент вилояти партия комитетига бўйсунар эди.
«Ўзбекистон миллий энциклопедияси»нинг 8-жилди, 514-бетидаги қуйидаги изоҳ ҳам фикримизни исботлашга ёрдам беради: «Тошкент – шаҳар, Ўзбекистон Республикасининг пойтахти, Тошкент вилояти маркази».
Табиийки, яна савол туғилади: «Тошкент шаҳри –
Тошкент вилояти маркази», мақоми қачондан бошлаб бекор қилинган? Жавобни ҳам ўша энциклопедиядан излаймиз: «Ўзбекистон мустақилликка эришгач, Тошкент шаҳрида бошқа вилоят ва шаҳарларида бўлгани каби, бошқарувнинг тарихий-миллий шакли – ҳокимлик ўрнатилди. 1991 йил 18 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг «Ўзбекистон Республикасининг пойтахти – Тошкент шаҳри мақоми ва давлат ҳокимияти органлари тўғрисида»ги қарорига мувофиқ, Тошкент шаҳрида ҳоким лавозими жорий қилинди. Тошкент шаҳри ҳокими Президент томонидан тайинланади ва озод қилинади ҳамда Халқ депутатлари шаҳар кенгаши томонидан тасдиқланади».
Савол саволга йўл очса, масала ойдинлашади. Навбатдаги савол шундан иборат: нега вилоят маъмурий маркази учун Тўйтепа шаҳри танланди? Бу борада бошқа таклифлар йўқмиди? Бўлган, албатта. Жумладан, Чирчиқ ва Олмалиқ шаҳарлари ҳам номзод сифатида кўрилган. Аммо бу шаҳарларда вилоят маркази учун кенг миқёсда қурилиш ишлари бошланадиган бўлса, аҳоли турар жойлари, бир қанча маъмурий, маиший биноларни бузишга тўғри келар эди. Шуларнинг барчаси ҳақида чуқур ўйлаган ҳолда, Юртбошимиз томонидан Ўрта Чирчиқ тумани, Тўйтепа шаҳридаги аҳолига зиён етказмайдиган эркин ҳудуд танланди. Қолаверса, бу жой Тошкент вилоятининг барча шаҳар ва туманлари аҳолиси учун келиб-кетишга қулай, чекка туманлар учун ҳам узоқ бўлмасдан, географик жиҳатдан муносиб маскан. Айни пайтда Тошкент вилояти тарихи нуқтаи назаридан ҳам бу жой азиз ва муқаддас маскан.
Тўйтепа тумани марказининг шимоли-ғарбий тарафида Улкан Тўйтепа деб аталадиган шаҳар харобаси бор. Машҳур шарқшунос М.Е. Массон 1928 йилда бу масканни махсус ўрганиб, ўрта асрларга мансуб Новкат – шу Улкан Тўйтепа, деган хулосага келган. Мазкур қадимий қалъа 200 гектар майдонни эгаллаган. Новкат XI–XII асрларда гуллаб-яшнаган экан. Бу ердан Қорахонийлар ҳукмронлигига оид тангалар, турли сопол идишлар топилган. Бинобарин, Новкат ушбу сулола давридаги – йирик ҳунармандлик ва савдо марказларидан бири бўлган. Ҳудуди жиҳатидан Илоқ давлатининг пойтахти – Тункатдан ҳам катта шаҳар ҳисобланган.
XI асрда яшаб ўтган тарихчи Идрисийнинг эътироф этишича, Новкат Илоқнинг пойтахти бўлган. Албатта, тарихчи олимларимиз бу борадаги изланишларни давом эттириб, ҳақиқатни янада ойдинлаштирадилар. Биз учун энг муҳими, ҳозирги Тўйтепа яқинида қадимда пойтахт мақомидаги йирик шаҳар бўлганидир. Фалакнинг гардишини қарангки, орадан салкам минг йил ўтиб, қадимий Тўйтепа Нурафшон номи билан яна вилоят маркази мақомига мушарраф бўлиб турибди. Муҳтарам Президентимиз мазкур масканга шундай мақомни лозим кўрар экан, донишманд сиёсатчиларга хос юксак ва теран ақлу салоҳият билан, бу жойнинг жуғрофий, стратегик, иқтисодий ва коммуникациявий афзалликларидан келиб чиққан ҳолда, шундай қарорга келганлар, албатта. Шу мисол асосида бундан минг йиллар олдин яшаб ўтган буюк аждодларимиз ҳам бу ерни марказ сифатида танлаб нақадар тўғри қарор қабул қилганларини ҳис этамиз.
Энди, қадрли китобхон, ҳозирнинг ўзидаёқ «смарт сити» яъни, «ақлли шаҳар» деган ном билан тилга тушган, Нурафшон келгусида қандай ажойиб шаҳар бўлиши ҳақида фикр юритсак. Аввало, шуни таъкидлаш жоизки, Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг вилоятимизга алоҳида меҳр ва эътибор билан қараб, 2017 йил август ойида Тошкент вилоятининг маъмурий марказини бунёд этиш, янги шаҳарни Нурафшон, деб номлаш ва у нафақат Марказий Осиёда, балки дунёдаги энг гўзал шаҳарлардан бири бўлиши ҳақида тарихий қарор қабул қилганлари бу борадаги барча ишлар, саъй-ҳаракатларнинг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмоқда.
Мутахассисларнинг дастлабки мўлжалларига кўра, Нурафшон шаҳри 20 минг киши истиқомат қилиши учун мўлжалланган бўлиб, шундан 17 минг киши бевосита вилоят марказида яшайдиган, вилоят ҳокимлиги ва бошқа давлат ва бошқарув идоралари, нодавлат тузилмаларнинг бўлим ва бошқармаларида ишлайдиган раҳбарлар, ходим ва мутахассислар, уларнинг оила аъзоларини ташкил этади. Яна 3 минг киши шаҳар аҳолисига хизмат кўрсатадиган коммунал хизмат, савдо, маиший хизмат, транспорт, таълим, тиббиёт ва бошқа ижтимоий тармоқлар ташкилотлари ишчи-хизматчилари ҳисобланади.
Шаҳарда, табиийки, маъмурий бинолардан ташқари турар жойлар, маданият, истироҳат боғлари, кутубхона, стадион, очиқ, ёпиқ сузиш ҳавзалари, мактаб, мактабгача таълим муассасалари, кўп тармоқли марказий шифохона, йирик савдо комплекслари қурилиши режалаштирилган. Шунингдек, шаҳарда мўътадил иқлимни сақлаб туриш мақсадида ер ости сувларидан фойдаланиб, канал бунёд этилади. Канал суви насослар ёрдамида тозаланиб турилади. Аҳолининг маданий ҳордиқ чиқариши учун канал бўйлаб сайилгоҳлар ташкил этилади.
Шаҳарда қуриладиган бинолар 4, 16, 24 қаватлардан иборат бўлади. 24 қаватли бинонинг томида замонавий обсерватория, яъни, кузатув пункти жойлашади. Шаҳар аҳолиси, келган меҳмонлар, сайёҳлар 72 метр баландликдан шаҳарни томоша қилиш имкониятига эга бўлишади. Шаҳардаги барча бинолар вилоят ҳокимлиги биноси атрофида жойлаштирилади. Бундан кўзланган мақсад – ҳокимлик биносининг томида ҳилпираб турган Ўзбекистон давлат байроғи шаҳарнинг тўрт тарафидаги аҳолига бирдек кўриниб туради. Гўёки бино тоғ кўринишида, тоғнинг чўққисига эса Ватанимиз байроғи ўрнатилган.
Сингапурлик лойиҳачилар тақдим этган лойиҳада ҳокимлик биносининг ҳовли қисмида, бинонинг нақд ўртасида каттагина очиқ жой қолдирилган. Бу лойиҳа ўзимизнинг кўплаб мутахассисларга дастлаб маъқул бўлмади. Аслида ҳокимлик биноси шаҳарни тўсиб қўймасин, шаҳар аҳолисига, бу ерга келган меҳмонларга шаҳар тўрт тарафдан кўриниб турсин, деган ниятда шундай режа қилинган экан. Бундан ташқари, хорижий лойиҳачиларнинг айтишича, бинода бундай очиқ жойнинг қолдирилиши юртга файзу барака олиб кирар экан.
Муҳтарам Президентимиз ана шу жиҳатларнинг барчасини ҳисобга олиб, лойиҳани тасдиқлашни тавсия қилдилар.«Келинглар, кутилмаган тавсияларни, аммо эзгу ниятда қўл урилган янгиликларни қабул қилишга ўрганайлик. Европанинг саноқли давлатларида бор бўлган энг замонавий шаҳарни қуришни биз Тошкент вилоятида бошлаб берайлик», – дедилар.
Таъкидлаш керакки, ақл-заковат билан бошқариладиган бундай замонавий шаҳар собиқ Иттифоқнинг биронта давлатида йўқ. У ҳар жиҳатдан ҳайрат ва ҳавас қилса арзийдиган маскан бўлади. Кўчалари кенг, улар бўйлаб одамлар сайр қилишлари учун кўпдан-кўп манзарали дарахтлар экилади, яшил йўлаклар бўлади. Автомобиль йўллари ёқалаб пиёдалар учун – алоҳида, велосипедда сайр қилиш учун – алоҳида ранг-баранг йўлаклар қурилади.
Йўлларнинг ёқасида велосипедлар сақланадиган жойлар бунёд этилади. Бундан кутилган асосий мақсад – ҳам замонавий шаҳар қуриш, ҳам табиат гўзалликларига зиён етказмаслик, энг муҳими, одамлар хотиржам, ғурур ва ифтихор, шукроналик туйғуси билан яшайдиган шарт-шароит яратиш.
Энди ана шу қулайликлар ҳақида батафсилроқ сўз юритсак. Лойиҳа бўйича шаҳарни бошқаришда 17 хил ақлли технологияларни қўллаш кўзда тутилмоқда. Булар нималардан иборат? Асосан, бу технология коммунал хизмат соҳасини тўлиқ автоматлаштиришни назарда тутади. Қайси ташкилот, корхона, қайси хонадонга қанча газ, сув, электр энергияси берилиши, кимнинг қанча қарздорлиги борлиги, кимнинг хонадонини тармоқдан узиб қўйиш кераклиги – буларнинг барча-барчаси компьютер назоратида кузатилиб, автоматик усулда бажарилади. Хонадон эгалари ҳали уйларига етиб бормасдан туриб, йўлдаёқ хонадонида қандай ҳарорат бўлишини ўзлари белгилаб қўйишлари мумкин.
Йўлларни ёритиш ҳам автоматлаштирилган. Қоронғи тушиши билан кўчалардаги чироқлар ўзи ёнади. Ички кўчалар, йўлакларда ҳаракат бўлса, чироқлар ёнади, бўлмаса, йўқ. Яъни, худди эртаклардагидек, ҳаракат тўхтагач, чироқлар ҳам ўчади. Бундай тежамкорлик одамларда турмуш маданиятини ошириш учун энг маъқул усул, албатта.
Шаҳардаги транспорт қатнови ҳам ақлли технологиялар ёрдамида бошқарилади. Ким қаерга боришни истаса, бекатлардаги чироқли лавҳаларни, кўзгуни ёқса, зарур транспорти қаерда келаётгани, қачон етиб келиши ҳақида ўша лаҳзадаёқ ахборот олади. Бундан ташқари, шаҳар аҳлининг тинчлиги ва осойишталигини таъминлаш учун бутун шаҳар видеокамера кузатувлари остида назорат қилиб борилади.
Яна бир муҳим янгилик – Осиёнинг Сингапур, Корея Республикаси каби ривожланган давлатларида улкан иморатларнинг томлари устида боғлар яратилган. Яъни, бир неча вазирликларга қарашли бино ва иншоотларнинг томлари бирлаштирилиб, 2-3 километр масофада, томлар устида афсонавий боғлар бунёд этилган. Ана шу технологияни Нурафшон шаҳрида ҳам қўллаш кўзда тутилмоқда. Томга тупроқ ётқизилади. У ердаги боғлар ёмғир сувларини йиққан ҳолда суғорилади. Бунинг қулайлиги шуки, аввало, энергия тежалади, боғлар атрофидаги ҳудуд қишда – иссиқ, ёзда – салқин бўлади. Чунки боғлар ва экинлар қуёш нурини ўзига ютади, пастга ўтказмайди. Ишчи-хизматчилар бироз ҳордиқ истаб, очиқ ҳавога чиқишни хоҳлаб қолишса, томга кўтарилиб, яшил олам қўйнида сайр қилиб, дам олишади.
Шаҳарни электр энергияси билан таъминлаш ҳам замонавий усулда бажарилади. Энергия шамолдан олинади, яна томларнинг тепасига қуёш генераторлари қўйилади. Чет элликлар ер остининг маълум қисмига тушишганида, у ер 18 даража иссиқ эканини аниқлашган. Ана шу иссиқликдан қишда уйларни иситишда, ёзда салқинни ушлаб туришда фойдаланишган. Бу инновацион усул Нурафшон шаҳрида ҳам қўлланади.
