Bu zaman yaxınlıqdan üstüaçıq bir araba yavaş-yavaş keçib getdi; arabanın fənərlərinin işığında, arxada qara dərili oturacaqda əyləşmiş iki xanım görünürdü. Onlardan biri arxaya söykənmişdi, üzü şlyapasının kölgəsi və vualla örtülü idi. O biri xanım dik oturmuşdu; başında incə lələkli kiçik bir şlyapa vardı. Arabaya baxan hər kəs onu görə bilərdi. Alt dodağını içəri çəkmişdi.
Araba Rabanın yanından keçən kimi yolun üstündə bir dirək arabaya qoşulmuş sağdakı atın qarşısını kəsdi; arxadan gələn başqa bir arabanın hündür qozlasında oturmuş, böyük silindr şlyapalı sürücüsü işə qarışdı; sonra iki xanımın əyləşdiyi araba Rabanın təzəcə fərq etdiyi kiçik bir evin tinini dönüb gözdən itdi.
Raban başını əyib arabanın arxasınca baxdı, yaxşı görə bilmək üçün çətirinin sapını çiyninə söykəmişdi. Sağ əlinin baş barmağını ağzına soxub dişlərini sürtməyə başladı. Çamadanını yanı üstdə yerə qoymuşdu.
Arabalar meydandan keçərək küçələrə tələsir, atlar üfüqi vəziyyətdə ox kimi süzürdü, başları və boyunlarının yırğalanması bunun böyük bir zəhmət hesabına başa gəldiyini göstərirdi.
Meydana çıxan üç yolun üçünün də səkisi avaralarla dolu idi; onlar dayanıb əl ağaclarını yerə döyürdülər. Bu qrupların arasında qızların limonad satdığı səyyar dükanlar, nazik dirəklərin üstündə küçə saatları, sinələrinə və bellərinə əyləncə yerləri haqqında elanlar yapışdırılmış kişilər, hamballar vardı… (əlyazmasında iki səhifə çatışmır)
… kiçik bir qrup idi. Meydandan keçərək yoxuş aşağı enən küçəyə girmiş iki araba bu qrupu iki yerə ayırdı və bir neçə kişi yoldaşlarından geri qalmalı oldu; amma ikinci araba keçər-keçməz, – əslində birinci arabadan sonra buna qorxa-qorxa cəhd etmişdilər, – geridə qalanlar tələsib yenidən qrupa qoşuldu, sonra uzun bir cərgə halında səkiyə çıxıb qəhvəxananın qapısında basabas saldılar; yuxarıdan asılmış elektrik lampalarının işığı üstlərinə düşmüşdü.
Tramvay vaqonları əzəmətli görkəmləri ilə yaxınlıqdan keçir, bəzi tramvayların isə uzaq küçələrdə dayandığı tutqun şəkildə görünürdü.
Bu zaman nişanlısının şəklinə baxan Raban: “Belini bükərək dayanıb, – deyə düşündü, – əslində, onun dik dayandığını heç görməmişəm. Bəlkə, qozbeldir. İndi buna daha tez-tez fikir verməli olacağam. Ağzı da böyükdür. Alt dodağı isə sallaqdır. Hə, dəqiq belədir, indi yadıma düşdü. Bəs, əynindəki don? Əlbəttə, qadın paltarından başım çıxmır, amma dar qollar şübhəsiz çox çirkin görünür, sarğıya bənzəyir. Şlyapasının kənarları isə müxtəlif cür yuxarı qalxır. Amma gözləri gözəldir, səhv etmirəmsə, qəhvəyi rəngdədir. Gözlərinin gözəl olduğunu hamı deyir”.
Raban düşüncələrə dalmışkən qarşısında bir tramvay dayandı; çətirlərini yarıyadək bağlayıb çiyinlərinə söykəyən insanlar bir-birilərini itələyərək tramvayın qapısına doğru cumdular. Çamadanını qoltuğuna vurmuş Rabanı itələyərək səkidən aşağı saldılar; o gölməçənin içinə girdi. Vaqondakı oturacaqda dizləri üstdə oturmuş balaca bir uşaq barmaqlarını dodaqlarına sıxmışdı, sanki vaqondan düşən biri ilə vidalaşırdı. Tramvaydan düşən bir neçə sərnişin minənlərin basabasından çıxmaq üçün vaqon boyunca addımlamağa məcbur oldu. Sonra bir xanım tramvayın birinci pilləsinə qalxaraq, uzun ətəklərini iki əli ilə dizlərinin üstünədək qaldırdı. Mis tutacaqdan yapışmış bir cənab başını qaldırıb bu xanıma nə isə deyirdi. Tramvaya minmək istəyənlər hövsələdən çıxmışdı. Konduktor bağırmağa başladı.
Qələbəlikdən kənarda dayanmış Raban arxaya dönüb baxdı, kimsə onu adıyla çağırmışdı.
– Ah, Lement, sən imişsən, – yavaşca dedi və yanına gələn gəncə çətir tutan əlinin çeçelə barmağını uzatdı.
– Bax bu da, nişanlısının yanına gedən adaxlı! Lap eşq odunda yanana oxşayır, – Lement gülümsəyərək zarafatla dedi.
– Hə, bu gün gedirəm, bağışla, – Raban dedi. – Günortadan sonra sənə məktub yazmışdım. Sabah səninlə birlikdə yola çıxmağı çox istərdim, amma sabah şənbədir, hər yer tünlük olacaq, yol isə uzundur.
– Eybi yox. Düzdür, söz vermişdin, amma sevgi hər şeydən güclüdür… Nə etmək olar, tək gedərəm. – Lementin bir ayağı yolda, bir ayağı da səkidəydi. Ağırlığını gah bu, gah da o biri ayağının üstünə salırdı. – Deyəsən, tramvaya minmək istəyirdin; gecikdin artıq. Gəl, piyada gedək, səni ötürərəm. Hələ vaxt var.
– Gec deyilmi?
– Tələsməyini başa düşürəm, amma mənə güvən, hələ çox vaxtın var. Görürsən, mən heç tələsmirəm. Buna görə də Gillemanla görüşə bilmədim.
– Gillemanla? O da məzuniyyətini kənddə keçirəcək?
– Bəli, arvadıyla birlikdə gedəcək. Gələn həftə yola düşmək istəyirlər, ona söz vermişdim ki, işdən çıxdıqdan sonra görüşək. Köçdükləri evin əşyaları ilə bağlı bəzi şeylər soruşacaqdı məndən, qısası, görüşməyimiz lazım idi. Amma işim çox olduğu üçün gecikdim. Bəlkə evlərinə gedim, deyə düşünərkən səni gördüm. Çamadan gözümə sataşdıqda təəccüblənib səni səslədim. Amma indi çox gecdir, Gillemangilə getsəm yaxşı çıxmaz.
– Əlbəttə. Demək, kənddə tanışlar çox olacaq. Yeri gəlmişkən, xanım Gillemanı heç vaxt görməmişəm.
– Çox qəşəng qadındır. Sarışındır. Amma təəssüf, xəstəlikdən sonra rəngi solub. Gözəl gözləri var, heç vaxt belə gözlər görməmişəm.
– Bura bax, gözəl gözlər necə olur? Bəlkə göz deyərkən, baxışları nəzərdə tutursan? Məncə, gözlərin özü gözəl olmur.
– Sən deyən olsun, bəlkə mən bir az şişirtdim. Amma hər halda o gözəl qadındır.
Önündən keçdikləri qəhvəxananın pəncərəsindən üçkünc masa arxasında oturub piroq yeyə-yeyə qəzet oxuyan kişilər görünürdü; onlardan biri qəzeti masanın üstünə qoyub, əlindəki fincanı yuxarı qaldıraraq küçəyə tamaşa edirdi. Pəncərələrin qarşısına düzülmüş masaların hamısı müştərilər tərəfindən tutulduğundan, içəridəki mebelləri görmək olmurdu. (Əlyazmasında iki səhifə çatışmır).
… – Amma təsadüfə bax ki, bu o qədər xoşagəlməz iş deyil. Demək istəyirəm ki, könüllülər çox olacaq.
Qaranlıq bir meydana çıxdılar; meydan onların girdiyi tərəfdən başlayırdı, çünki qarşıdakı evlər hələ lap uzaqdaydı. Onların getdiyi tərəfdə isə evlər sıra ilə düzülmüşdü; bu cərgənin axırından başlayan və əvvəlcə bir-birindən xeyli aralı olan iki sıra ev göz işlədikcə uzanır və sonra sanki birəşirdi. Kiçik evlərin qarşısındakı səki dar idi, dükan gözə dəymirdi, araba da keçmirdi bu tərəfdən. Çıxdıqları küçənin axırındakı dəmir dirəkdə halqalara bərkidilmiş və bir-birindən çox aralı asılmış bir neçə fənər yanırdı. Üçbucaq şəkilli alovlar qaranlıq otağın içindəymiş kimi yanır, hətta bir neçə addım kənarda belə zülməti qova bilmirdi.
– Bax, saat neçə oldu, artıq çox gecdir, niyə mənə demədin, yəqin ki, qatara gecikəcəyəm. Niyə belə etdin? (Əlyazmasında dörd səhifə çatışmır).
… – Bəli, yalnız Pirkersoferi, ancaq onu…
– Məncə bu ada Bettinin məktublarında rast gəlmişəm, o dəmiryol işçisi deyilmi?
– Bəli, dəmiryol içşisidir, həm də xoşagəlməz bir adamdır. Yekə burnunu görən kimi mənim haqlı olduğumu deyəcəksən. Təsəvvür et ki, onunla birlikdə çölləri gəzib dəmiryollarını yoxlamaq necə darıxdırıcıdır… Yaxşı ki, iş yerini dəyişiblər. Məncə, gələn həftə çıxıb gedər, hər halda buna ümid edirəm.
– Dayan, bir az əvvəl bu gecə burada qalmağımı məsləhət görmüşdün.Yox, bu ağıllı hərəkət olmaz. Axı, mən bu axşam gələcəyimi yazmışdım, kənddə gözləyirlər məni.
– Bu asan məsələdir, teleqram göndərərsən.
– Düzdür, teleqram vurmaq mümkündür.... amma getməsəm, yaxşı olmaz. Həm də yorğunam, yox gedəcəyəm… teleqram vursam, boş yerə həyəcan keçirərlər. Axı, nə üçün qalım? Qalsam, nə olacaq?
– Elədirsə, getsən yaxşı olar. Sadəcə düşündüm ki… Elə mən də bu gün çox yorğunam, sənə demədim, amma yuxusuzluqdan gözlərim yumulur. Gəl sağollaşaq, parkın içindən keçib səni ötürə bilmərəm, yer islanıb, üstəlik Gillemana da baş çəkmək istəyirəm. Altıya on beş dəqiqə qalıb, hələ gec deyil, yaxşı dostların qapısını döymək olar. Addio![3 - Salamat Qal] Yaxşı yol, kənddə hamıya salam söylə!
Lement sağa dönüb vidalaşmaq üçün sağ əlini uzatdı; bir anlığa adama elə gəldi ki, sağ əlinə doğru yeriyir.
– Adieu![4 - Salamat qal (frans.)] – Raban dedi.
Lement bir az getdikdən sonra yenə səsləndi:
– Ey, Eduard, eşidirsən, çətiri bağla, yağış çoxdan kəsib. Bu sənə demək üçün vaxt tapa bilmədim.
Raban cavab vermədi, çətiri yığdı, göy üzü solğun qaranlığı ilə başının üstünü aldı.
“Gərək, heç olmasa başqa bir qatara minəydim, – Raban fikirləşdi. – Ən azından yola çıxdığımı düşünərdim, sonra səhv qatara mindiyimi öyrəndikdə düşüb yenidən bu stansiyaya qayıdar və indi özümü daha rahat hiss edərdim. Kənd Lementin dediyi kimi cansıxıcıdırsa, bu heç də pis deyil. Evdən bayıra çıxmayacaqsan, başqalarının harada olduğunu dəqiq bilməyəcəksən; ətrafda qədim xarabalıqlar varsa, əvvəlcədən şərtləşib, birlikdə gəzintiyə çıxmaq olar. Buna hətta sevinmək və can atmaq lazımdır. Amma ətrafda diqqətəlayiq bir şey yoxdursa, gəzinti üçün əvvəlcədən hazırlıq görməyə də ehtiyac qalmır, çünki gözlənilənin əksinə, hamı bir yerə toplaşıb harasa gəzintiyə yollanır; çünki xəbər vermək üçün xidmətçini başqa evlərə göndərmək kifayət edir; evlərində oturub kitab oxuyanlar bu xəbəri eşitdikdə sevinclərindən özlərini itirirlər. Əslində belə dəvətlərdən qorunmaq çətin deyil. Amma mən özüm bunu bacaracağımı bilmirəm; çünki bu düşündüyüm qədər asan deyil, birincisi mən təkəm, kənddə istədiyimi edə bilər, hər an geri qayıda bilərəm; ikincisi, kənddə taxıl sahəsi və ya daş karxanasına sahib olan elə bir adam yoxdur ki, bunları mənə göstərmək üçün onunla yorucu bir gəzintiyə çıxım. Axı, hətta köhnə tanışlara da güvənmək olmaz. Məsələn, bu gün Lement mənimlə mehriban davranmırdımı? Mənə bəzi şeyləri izah etdi, qarşılaşacağım problemləri göstərdi. Söhbət etdi, ötürdü məni, halbuki məndən heç bir şey öyrənmək istəmirdi, üstəlik özünün vacib işi vardı. Amma budur, birdən-birə çıxıb getdi. Nə kobud davranıb xərtrinə dəymişdim, nə də pis bir söz söyləyib qəlbini qırmışdım. Düzdür, gecəni burada qalmaqdan imtina etdim, amma bundan nə üçün küssün, axı Lement ağıllı adamdır”.
Vağzal saatının zəngi eşidildi, altıya on beş dəqiqə qalmışdı. Raban həyəcanlanaraq dayandı, sonra parkdakı hovuzun yanı ilə tez-tez yeriyib, iki tərəfində hündür kollar bitən, ensiz və pis işıqlandırılmış yola çıxdı; və meydana tərəf götürüldü, burada kiçik ağacların qarşısında xeyli boş skamya vardı; sonra yavaş-yavaş qaçaraq, parkın ətrafına çəkilmiş barmaqlığın qapısından keçib, vağzala tərəf yönəldi, içəri girən kimi kassanı tapıb, dəmir arakəsmə ilə örtülmüş pəncərəsini döydü. Pəncərədən baxan satıcı ona qatara yetişmək istəyirsə, tələsməli olduğunu söylədi; Rabanın uzatdığı kağız pulu alıb, bileti və puluğun qalığını lövhənin üstünə tulladı. Raban tez pulun qalığını saymaq istədi, çünki gözünə az görünürdü, amma yaxınlıqda gəzişən bir məmur onu şüşə qapıdan itələyərək perrona saldı. Raban çaşqın halda dönüb baxaraq: “Təşəkkür edirəm! Təşəkkür edirəm!” dedi və konduktoru tapmadığı üçün birinci vaqonun pilləsinə qalxdı. Əvvəlcə çamadanını yuxarı pilləyə qoydu, sonra bir əlini çətirə söykənib digər əli ilə çamadanın dəstəyindən yapışaraq yuxarı dırmaşmağa başladı. Mindiyi vaqon perrondan içəri düşən gur işıqla aydınlanmışdı; hamısı axıra qədər örtülmüş pəncərələrin o tayında fışıldayaraq yanan qaz fənərləri görünürdü; pəncərəyə düşən və bu işıqda ağ rəngə çalan yağış damcılarının bəzisi şüşənin üstündə yavaşca sürüşürdü. Raban vaqonun qapısını örtdü, açıq-qəhvəyi rəngli taxta skamyanın axırıncı boş yerində oturdu, amma perronun gurultusunu hələ də eşidirdi. Qarşısında çoxlu boyun və bel vardı, bunların arasından qarşı tərəfdəki skamyanın arxasına söykənmiş başlar görünürdü. Papiros və tənbəki çubuqlarından çıxan tüstü burumları orada oturan bir qızın önündən yavaşca keçərək yuxarı qalxırdı. Sərnişinlər hərdən yerlərini dəyişir, sonra bu dəyişikliyi müzakirə edir, skamyaların yuxarısından asılmış mavi səbətlərdəki əşyalarını götürüb başqa bir səbətin içinə qoymağa çalışırdılar. Əl ağacının ucu, ya da çamadanın dəmir tini səbətdən çölə çıxdıqda, bunu sahibinə xəbər verirdilər. O da qalxıb əşyalarını qaydaya salırdı. Raban bunu görüb, çamadanını skamyanın altına soxdu.
Soldakı pəncərənin yanında üzbəüz oturan iki cənab malların qiymətlərindən danışırdı. “Bunlar satıcıdırlar, – Raban düşündü və aramla nəfəs alıb onlara baxdı. – Yəqin, kəndə getməyi tacir onlara tapşırır, onlar da tacirin göstərişinə əməl edir, qatara minir, kənddəki dükanları bir-bir gəzir, bəzən də araba ilə bu kənddən başqa kəndə gedirlər. Heç yerdə yubanmırlar, çünki bütün işləri tez görmək lazımdır; və yalnız satdıqları mallar haqqına danışırlar. Belə gözəl bir işi can-başla yerinə yetirmək lazımdır!”.
Satıcıların yaşca kiçik olanı birdən əlini şalvarının arxa cibinə atıb, qeyd kitabçasını çıxardı, şəhadət barmağını dili ilə isladaraq səhifələri çevirməyə başladı, sonra dırnağını bir səhifənin üstündə yuxarıdan aşağıya doğru sürüşdürərək oxumağa başladı. Başını qaldırdıqda Rabana baxdı və indi ipliklərin qiyməti haqqında danışarkən gözlərini ondan ayırmadı. Bir natiqin deyəcəyi sözlər yadından çıxmasın deyə, gözlərini bir nöqtəyə zillədiyi kimi, o da gözlərini Rabana eləcə zilləmişdi. Oxuduğu yeri, lazım olarsa, asanlıqla tapmaq üçün baş barmağını səhifənin üstünə qoyaraq, qeyd dəftərini yarıya qədər örtüb sol əlində tutmuşdu. Dəftər titrəyirdi, çünki qolunu heç bir yerə söykəməmişdi, vaqon isə möhkəm yırğalanırdı.
O biri satıcı isə arxaya söykənərək qulaq asır və hərdən başını tərpədirdi. Gənc satıcının dedikləri ilə razı olmadığı və sonra öz fikrini söyləyəcəyi bütün görkəmindən bəlli idi.
Raban ovuclarını yumaraq dizlərinin üstünə qoydu və irəliyə doğru əyildi; satıcıların başları arasından pəncərəyə baxıb, qatarın yanından sürətlə ötüb-keçərək arxada qalan işıqlara tamaşa etdi. Gənc satıcının dediklərindən heç bir şey anlamırdı, o birinin cavabını da anlamayacaqdı. Bunun üçün hazırlıqlı olmaq lazım idi, çünki bu insanlar uşaq vaxtlarından bəri ticarət malları ilə məşğul idilər. İp yumağını əlində bu qədər çox tutan və onu dəfələrlə alıcılara təklif edən bir insan bu ipin qiymətini də yaxşı bilər və qarşıdan gəlib sürətlə yanımızdan keçən kəndlər ölkənin dərinliklərində gözdən keçərkən onun haqqında uzun-uzadı danışar. Yəqin, bu kəndləri də qarış-qarış gəzib, orada yaşayan insanlara mal təklif edən satıcılar var.
Vaqonun o biri başında əlində oyun kartları tutmuş ucaboy bir kişi ayağa qalxıb səsləndi:
– Ey, Mariya, pambıq köynəklərimi də çamadana qoymusan?
– Əlbəttə, – Rabanla üzbəüz oturan bir qadın cavab verdi. Qadın mürgüləyirdi və bu sual onu oyandırdıqda, elə astadan cavab verdi ki, sanki Rabanla danışırdı.
– Siz Yunqbunslaudakı bazara gedirsiniz, eləmi? – diribaş bir adam olan satıcı ondan soruşdu.
– Bəli, oraya gedirəm, – qadın cavab verdi.
– Yəqin orada böyük bir bazar açılacaq, hə?
