Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг саргузаштлари
Arthur Conan Doyle
Артур Конан Дойл
Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг саргузаштлари
РАҚҚОС ОДАМЧАЛАР
Шерлок Холмс, ичида ниҳоятда бадбўй бир нарса биқирлаб қайнаётган шиша пробиркадан букчайганча узоқ вақт кўз узмай ўтирди. Унинг боши кўксига эгилган, шунинг учун у озиб-тўзиб кетган, ёпишқоқ патли, қора кокилли ғалати қушга ўхшаб кетарди.
– Демак, Уотсон, – деди у кутилмаганда, – сиз, жамғармангизни Жанубий Африка заёмига сарфламоқчи эмассиз?
Мен таажжубдан сесканиб тушдим. Холмснинг ғайритабиий топқирлик лаёқатига кўникиб қолган бўлсам ҳам, қандай қилиб ҳозир дабдурустдан дилимдаги гапни топганига ҳеч ақлим бовар қилмади.
– Ие, қандай билдингиз буни, азбаройи шифо? – деб сўрадим мен.
У қўлида буғланиб турган пробирка билан ўтирган ерида мен томон бурилди; топқирлигидан қаноат қилган чуқур кўзлари порлаб турарди.
– Уотсон, ҳозир сиз мутлақо гангиб қолгансиз, тўғрими? – деб сўради у.
– Тўғри.
– Шу иқрорингизни қоғозга ёздириб, тагига имзо чектиришим лозим эди сизга.
– Нима учун?
– Чунки сиз беш дақиқадан кейин, ие, бу оддийгина нарса экан-ку, дейсиз.
– Йўқ, айтмайман.
– Биласизми, азизим Уотсон… – Холмс пробиркани сепояга ўрнатиб қўйиб, худди аудиторияга кирган профессордек менга маъруза ўқий кетди. – Фикр юритилганда эришилган ҳар бир хулоса ўзидан олдинги хулосадан келиб чиқади; шу зайлда хулосалар занжирини осонгина вужудга келтириш мумкин. Агар шундан кейин занжирнинг ўрта бўғинларини олиб ташлаб, фақат биринчи ва охирги бўғинини қолдирсак, бу ҳол кишига, гарчи сохта бўлса ҳам, ҳайратомуз таъсир этади. Шунга кўра, чап қўлингизнинг бош ва кўрсаткич бармоқлари оралиғига кўзим тушган ҳамоноқ, топган-таянган сармоянгизни олтин кони учун сарфлаш ниятингиз йўқ, деган хулосага келдим.
– Ахир бу икки ҳолат ўртасида ҳеч қандай алоқа йўқ-ку!
– Ҳа, тўғри. Аммо алоқа борлигини сизга бир зумда исботлаб беришим мумкин. Мана ўша хулосалар занжиридан олиб ташланган ҳалқалар: биринчидан, кеча кечқурун клубдан қайтганимизда чап қўлингизнинг бош ва кўрсаткич бармоғи орасида бўр юқи бор эди; иккинчидан, сиз ҳар гал бильярд ўйнаганингизда, кий яхши сирғаниши учун қўлингизнинг шу ерига бўр сурасиз; учинчидан, фақат Сэрстон билан бильярд ўйнайсиз; тўртинчидан, бундан бир ой бурун, Сэрстон менга Жанубий Африка заёмини шерикликда сотиб олишни таклиф қиляпти, у бир ойдан кейин сотила бошлар экан, деб айтган эдингиз; бешинчидан, чек дафтарчангиз ёзув столим ғаладонида қулфлоғлиқ турипти ва сиз ҳанузгача мендан калит сўрамадингиз; олтинчидан, бинобарин, сиз Жанубий Африка заёми учун пул сарфламоқчи эмассиз.
– О, оппа-осон экан-у! – дедим мен.
– Бўлмасам-чи, – деди у хиёл ранжиб, – ҳар қандай жумбоқ ҳам тўққиз пулдек тушунтирилгандан кейин осон бўлиб кўринади-да. Мана сизга ҳали ечилмаган янги жумбоқ. Кўрамиз, дўстим Уотсон, уни еча олармикинсиз.
У столда ётган бир варақ қоғозни олиб менга узатди ва ўзи яна кимёвий тажриба билан шуғуллана бошлади.
Мен қоғозга чизилган аллақандай маънисиз белгиларни кўриб ҳайрон қолдим.
– Кечирасиз, Холмс, ахир бу гўдак чизган расмлар-ку! – дедим мен.
– Сиз шундай деб ўйлайсизми?
– Бўлмаса, нима бўлиши мумкин?
– Норфолкдаги Ридлинг-Торп-Мэнорда яшовчи мистер Хилтон Кьюбитт ҳам бунинг нималигини билишни истайди. Бу кичкина ребусни бизга шу одам эрталабки почта билан юборипти, ўзи эса изма-из поездда йўлга чиққан. Ана, эшитяпсизми, Уотсон, қўнғироқ жиринглади. Бу ўша бўлиши керак.
Зинадан вазмин оёқ товуши эшитилди, бир дақиқа ўтар-ўтмас баланд бўйли, соқол-мўйлови силлиқ қилиб олинган, икки юзи анордек қипқизил бир жентльмен хонага кирди. Чақмоқдек кўзлари ва гул-гул яшнаган чеҳрасидан унинг туманли Бейкер-стритдан олисда яшаши кўриниб турарди. Ҳозир у гўё хонамизга шарқий соҳилнинг шиддатли ва соф нафасини ўзи билан олиб киргандек туюлди. У биз билан қўл сиқишиб, энди курсига ўтирмоқчи бўлган эди, бирдан кўзи ҳозиргина мен кўриб, стол устига қўйган аломат белгилар чизилган қоғозга тушди.
– Бу ҳақда сиз қандай фикрдасиз, мистер Холмс? – деди у. – Менга сизнинг ҳар хил сирли воқеаларга қизиқишингизни айтишувди, бунақа аломат нарсани учратмаган бўлсангиз керак деб ўйлаб, етиб келгунимча бош қотириб кўрарсиз деган умидда почта орқали юбордим.
– Ҳақиқатан ҳам бу ниҳоятда қизиқарли сурат, – деди Холмс. – Биринчи қараганда уни болалар эрмаги деб ўйлаш мумкин. Очиғи, рақс тушаётган бу жажжи одамчаларни болалардан бошқа ким ҳам чизиши мумкин? Хўш, ўзингиз нега бунчалик эътибор бердингиз бу арзимаган нарсага?
– Мен-ку эътибор бермасдим-а, агар хотиним эътибор бермаганида. У буни кўриб қаттиқ қўрқиб кетди. Ўзи ҳеч нима демаяпти-ю, лекин кўзларида даҳшат кўряпман. Мана шунинг учун ҳам, қўрқувнинг сабабини билмоқчи бўлдим.
Холмс қоғозни қўлига олди, қуёш нури қоғоз бетини ёритди. Бу ён дафтардан йиртиб олинган варақ эди. Унга қалам билан жажжи одамчалар сурати чизилган эди. Мана улар:
Холмс қоғозга диққат билан тикилди, сўнг уни авайлаб буклади-да, ҳамёнига солиб қўйди.
– Бу кўп қизиқарли ва ажойиб нарса бўлиши керак, – деди у. – Сиз, мистер Хилтон Кьюбитт, менга ёзган хатингизда юз берган воқеани қисман баён қилган эдингиз, лекин агар илтифот кўрсатиб, ҳикоянгизни дўстим доктор Уотсон учун такрор сўзлаб берсангиз, мени беҳад хурсанд қилган бўлардингиз.
– Мен гапга нўноқман, – деди меҳмонимиз каттакон ва бақувват кафтларини асабдан гоҳ ёзиб, гоҳ мушт тугаркан. – Агар баёнимда бирон нарса тушунарли бўлмаса, илтимос, савол беринглар. Ҳикоямни ўтган йили уйланганимдан бошлайман… Лекин олдиндан шуни айтиб қўйишим керакки, гарчи ўзим бадавлат одам бўлмасам ҳам, аждодларимиз Ридлинг-Торпда беш асрдан бери яшаб келади ва бутун Норфолк графлигида энг машҳур зотлар деб ҳисобланади. Ўтган йили мен байрамда Лондонга келиб Рассел боғидаги меҳмонхонага жойлашгандим, чунки бутхонамиз руҳонийси ҳазрат Паркер ҳам шу ердан хона олган эди. Бу меҳмонхонада америкалик ёш бир хоним яшарди, унинг исми шарифи Патрик, Илсио Патрик эди. Биз у билан бир зумда дўстлашиб олдик. Орадан бир ой ўтар-ўтмас, мен уни чин юракдан севиб қолдим. Кейин ими-жимида никоҳ ўқитдикда, иккаламиз менинг уйимга, Норфолкка жўнаб кетдик.
Нуфузли кўҳна авлод намояндаси бўлган мендек одамнинг нотаниш бир аёлга уйлана туриб, унинг ўтмишини ҳам, ота-онасини ҳам сўраб-суриштирмаслиги сизга жуда ғалати туюлган бўлса керак, мистер Холмс? Лекин сиз агар хотинимни кўрганингизда, унга уйланишим сабабини осонгина тушунган бўлардингиз. У, яъни хотиним Илси мен билан рўй-рост, самимий гаплашди, ихтиёримни ўзимга бериб, агар хоҳласам унга уйланмаслигим мумкинлигини айтди. «Илгари ҳаётимда ниҳоятда кўнгилсиз учрашувлар бўлган, – деди у, – мен уларни унутишни истайман. Ўтмишимни хотирламоқчи эмасман, чунки у хотиралар мени қаттиқ изтиробга солади. Агар менга уйланишни хоҳласангиз, Хилтон, ўз ихтиёри билан иснодга қолдирадиган ҳеч қандай иш қилмаган аёлга уйланасиз, аммо менга тўла ишонишингиз ҳамда шу пайтгача кечирган ҳаётим ҳақида оғиз очмаслигимга имкон беришингиз лозим. Мабодо, бу шартим сизга оғир ботадиган бўлса, майли, уйингизга – Норфолкка қайтинг, мен ҳам яна боягибоягидек сўққабош ҳаёт кечираверай».
Бу гапни у тўйимиздан бир кун олдин айтган эди. Унга, хоҳишинг мен учун қонун, деб айтдим, сўзимнинг устидан чиқдим ҳам. Мана, бир йилдирки эр-хотинмиз, биз жуда бахтиёр ҳаёт кечирдик. Лекин бундан бир ой бурун, июнь ойининг охирида тепамизга бостириб келаётган фалокатнинг биринчи белгилари кўринди. Хотиним Америкадан хат олди – конвертга Америка маркаси ёпиштирилган эди. Илси хатни кўрди-ю, мурдадек оқариб кетди, ўқиб чиқиб, каминдаги оловга ташлади. Шундан кейин, хат ҳақида у бир марта ҳам оғиз очмади, мен ҳам ҳеч нима сўрамадим, чунки суриштирмасликка сўз берган эдим. Аммо хотиним ўша дақиқадан бошлаб бутунлай тинчини йўқотди. Ҳозир у муттасил ҳаяжонда, назаримда, қандайдир фалокат юз беришини кутаётгандай. Ундан кўра юрагини менга ёзса яхши бўларди-я. Ана унда қанчалик вафодор эр эканлигимни билган бўларди. Гап шундаки, мистер Холмс, Илсийим ҳеч алдай олмайди, унинг ўтмиши қанчалик зулматга чулғанган бўлмасин, барибир, унда заррача ҳам гуноҳ йўқ. Мен норфолклик камтарин бир заминдорман. Аммо ўз авлодимиз номини пок сақлашда бутун Англияда менга тенг келадиган одам йўқ, десам ҳам бўлади. Илси буни билади, тўйимиздан олдин ҳам биларди. Шунинг учун, агар бу никоҳ шаънимга заррача доғ туширадиган бўлса, менга сира ҳам турмушга чиқмаган бўларди.
Энди турмушимизда содир бўлган ажабтовур воқеани сўзлай. Тахминан бир ҳафтача бурун, сешанба куни эди шекилли, мен деразалардан бирининг рафида бояги қоғозда чизилган одамчаларга ўхшаган расмларни кўриб қолдим. Раққос одамчаларнинг сурати бўр билан чизилган эди. Мен, буни отхонамда ишлайдиган бола чизган бўлса керак, деб ўйладим, лекин у, ҳеч нимани билмайман, деб онт ичди. Одамчаларнинг сурати кечаси пайдо бўлган эди. Мен уни ювиб ташладим, кейин, Илси билан ўтирганимда тасодифан бу ҳақда гапирган эдим, хотиним бу гапни кўнглига яқин олиб, мени жуда ҳайрон қолдирди ва агар шунақа одамчалар суратини яна учратсангиз, менга кўрсатинг, деб илтимос қилди. Шу ўтган ҳафта ичида одамчалар суратини бошқа учратмадим, лекин кеча, эрталаб боғимиздаги қуёш соати устида ҳалиги қоғозни кўриб қолдим. Уни Илсига кўрсатган эдим, қоғозни кўриб ҳушидан кетди. Шундан бери хотиним паришон бўлиб қолди, кўзларида ҳамиша даҳшат кўраман. Шунинг учун ҳам сизга хат ёзиб, ҳалиги варақни илова қилиб юборган эдим, мистер Холмс. Полицияга мурожаат эта олмасдим, чунки у ерда албатта мазах қилиб кулишган бўларди, лекин сиз менга йўл-йўриқ кўрсатишингиз мумкин. Мен бадавлат одам эмасман, аммо агар хотинимга бирор фалокат таҳдид солаётган бўлса, уни ҳимоя қилиш учун, бутун бойлигимни охирги тийинигача сарфлашга тайёрман.
Бу кўҳна Англия фуқароси соддадил, истараси иссиқ, йирик кўзлари кўм-кўк, дили пок, қувликни билмайдиган ростгўй, ҳалол одам эди. У хотинини севар, унга ишонарди. Холмс унинг ҳикоясини зўр эътибор билан тинглади, кейин ўйга толиб узоқ вақт жим қолди.
– Мистер Кьюбитт, – деди у ниҳоят, – биринчи навбатда сиз тўғридан-тўғри хотинингизга мурожаат этсангиз-у, сирингни мендан яширма, деб илтимос қилсангиз тўғри бўлмасмиди?
Хилтон Кьюбитт каттакон бошини чайқади:
– Сўз берганман, сўзимнинг устидан чиқишим керак, мистер Холмс. Илсининг ихтиёри ўзида: хоҳласа сирини менга шундоқ ҳам айтаверади, хоҳламаса, уни мажбур қилмайман. Лекин ҳамма гапни синчковлик билан ўзим билиб олишим ҳам мумкин-ку, демак, мен ана шу ҳуқуқимдан фойдаланмоқчиман.
– Ундай бўлса, сизга бажонидил ёрдам бераман. Айтинг-чи, яқин атрофингизда биронта бегона одам пайдо бўлмадими?
– Йўқ.
– Билишимча, сиз яшаб турган жой анча овлоқ экан. Бинобарин, у ерга янги келган ҳар бир одам дарров кўзга ташланиши керак.
– Тўғри, агар атрофимиздаги қўшни қўрғонларга янги одам келган бўлса, дарҳол дарагини эшитган бўлардим. Аммо биздан сал нарироқда, соҳил бўйида қулай пляжлари бўлган қишлоқлар бор, у ердаги фермерлар дам олгани келганларга хоналарини ижарага берадилар.
– Бу антиқа одамчалар, шубҳасиз, қандайдир маънони ифодалайди. Агар бу ҳеч қандай мақсадни кўзламай эрмак учун чизилган расм бўлса, биз бу жумбоқни ҳеч қачон еча олмаймиз, борди-ю буларда қандайдир маъно кўзланган бўлса, шакшубҳасиз, унинг тагига етмай қўймайман. Лекин менга юборган қоғозингиздаги ёзув шу қадар қисқаки, ундан бирон нимани аниқлашим мушкул, айни пайтда, сиз ҳозир келтирган мавҳум далиллар ҳам бирон хулоса чиқариш учун етарли эмас. Менимча, сиз ҳозир Норфолкка қайтиб боришингиз ва атрофда бўлаётган воқеаларни диққат билан кузатишингиз лозим. Агар бирон ерда ана шу раққос одамчаларни учратсангиз, уларни ниҳоятда ҳафсала билан қоғозга кўчиринг. Минг афсуски, дераза рафига бўр билан чизилган одамчаларнинг суратини кўчириб олмабсиз! Яқин атрофингизда пайдо бўлган барча нотаниш одамларнинг кимлигини сўраб-суриштиринг. Бирон янгиликни сезган заҳотингиз дарҳол ҳузуримга югуринг. Ҳозирча сизга берадиган энг яхши маслаҳатим шу, мистер Хилтон Кьюбитт. Агар зарурат туғилса, мен Норфолкдаги уйингизга ташриф қилишга доим тайёрман.
Шу учрашувдан сўнг Шерлок Холмс тез-тез чуқур хаёлга толадиган бўлиб қолди. У ўша бир варақ қоғозни ҳамёнидан олиб, ундаги аломат қиёфаларга узоқ вақт тикилиб ўтирарди. Бу ҳол икки ҳафта давом этди. Фақат шундан кейингина у яна ўша воқеа ҳақида гап очди. Отланиб энди кетмоқчи бўлиб турган эдим, бирдан Холмс:
– Уйда қолсангиз яхши бўларди, Уотсон, – деб мени тўхтатди.
– Нега?
– Негаки, бугун эрталаб Хилтон Кьюбиттдан телеграмма олдим. Бизга раққос одамчалар сурати билан мурожаат қилган Хилтон Кьюбитт эсингиздами? У Лондонга соат биру йигирмада етиб келиши керак. Ҳадемай шу ерда бўлади. Телеграммадан маълум бўлишича, жуда муҳим янгиликлар бор.
