Деразанинг шундоққина пасти гулзор экан. Биз шу ерга яқин бордик: гуллар топталган, нам ерда оёқ излари аниқ кўзга ташланарди; бу учи найза, узун пойабзал кийган эркак кишининг изи эди. Холмс худди яраланган қушни қидираётган този итдек ўтлар, япроқлар орасини титкиларди. Бирдан у севинчдан чинқириб юборди, энгашиб ердан жажжигина мис цилиндрча олди.
– Ўзим ҳам шундай ўйлаган эдим! – деди у. – Пистолетнинг қайтаргичи бўлган. Мана учинчи гильза. Инспектор Мартин, энди терговни деярли тугади десак ҳам бўлади.
Бу гапни эшитган қишлоқи инспектор ҳангманг бўлиб қолди: унинг Холмсдаги тезкорлик ва маҳоратига қойил қолгани яққол кўриниб турарди. Аввалига у ўз фикрини ўтказишга уриниб кўрган эди, лекин хиёл вақт ўтмай, Холмснинг фаолиятига қойил қолиб, бутунлай унинг измида юра бошлади.
– Кимдан шубҳаланяпсиз? – деб сўради у.
– Буни сизга кейинроқ айтаман. Бу масала бир неча моддадан иборат, аммо ҳозирча уларни сизга изоҳлай олмайман. Очиғи, менинг бу кашфиётим жуда таранглашиб кетди, шунга кўра, агар яна бир оз сабр қилиб, кейин ҳамма гапни бир йўла изоҳлаб берсам, оқилона иш бўлади, менимча.
– Ихтиёрингиз, мистер Холмс, ишқилиб, қотил қўлимиздан чиқиб кетмаса бўлгани.
– Мен ҳеч нимани сир тутмоқчи эмасман, гап шундаки қидирув иши қизғин бораётган пайтда кўзлаган режамга узундан-узун ва муфассал изоҳ бериб ўтиришнинг асло иложи йўқ. Мазкур жиноятни фош этувчи далиллар қўлимда. Баайни леди ҳеч қачон ҳушига келмаган тақдирда ҳам, бу тунда юз берган барча воқеаларни тиклаймиз ва жиноятчини одил суд ҳукмига албатта топширамиз. Энг аввал мен шуни билмоқчи эдим: бу яқин ўртада Элриж деган одам йўқми?
Бу ҳақда хизматкорлардан сўраб, суриштира бошлашди, лекин ҳеч ким бундай одамнинг дарагини эшитмаган экан. Фақат отбоқарнинг шогирди бирдан эслаб қолди:
– Бу ердан бир неча миля нарида, Ист-Рэстонга яқин жойда Элриж деган фермер яшайди.
– Унинг фермаси бошқаларникидан четдами?
– Ҳа, анча овлоқроқ ерда, сэр.
– Демак, бугун кечаси бу ерда юз берган воқеалардан Элриж фермасидагилар бехабар бўлишлари ҳам мумкиндир-а?
– Ҳа, эшитмаган бўлишлари керак, сэр.
Холмс ўйланиб қолди, сўнг бирдан чеҳрасида муғамбирона жилва пайдо бўлди.
– Қани, отни эгарла йигитча! – деди у. – Мен хат ёзаман, уни Элриж фермасига элтиб берасан.
Холмс чўнтагидан раққос одамларнинг тасвири туширилган бир неча варақ қоғоз олди. Сўнг кабинетга кириб, уларни стол устига ёйди-да, ўтириб ишга тушиб кетди. Ниҳоят хат тайёр бўлди; Холмс уни отбоқар шогирдининг қўлига тутқазиб, буни хатда номи ёзилган одамнинг шахсан ўз қўлига топширасан, лекин ҳеч қандай саволга жавоб бермайсан, деб тайинлади. Хат устидаги манзилга кўзим тушди – у Холмснинг одатдаги равон дастхатига мутлақо ўхшамас, қинғир-қийшиқ ҳарфлар билан ажи-бужи қилиб ёзилган эди. Манзилда «Норфолкдаги Ист-Рэстон, Элриж фермаси, мистер Аб Сленига» деган сўзлар бор эди.
– Менимча, инспектор, – деди Холмс, – сиз ҳозир телеграф орқали соқчи чақиртиришингиз керак, чунки агар тахминим тўғри чиқса, ўта хавфли жиноятчини вилоят қамоқхонасига жўнатишингиз лозим бўлади. Хатимни олиб кетаётган бола бир йўла сизнинг телеграммангизни ҳам жўнатиши мумкин. Биз шаҳарга тушдан кейин ўтадиган поездда қайтамиз, Уотсон, чунки бугун кечқурун мен бир қизиқарли кимёвий тажрибамни албатта ниҳоясига етказишим керак. Бизни бу ерга бошлаб келган иш эса, ҳадемай ечилади.
Шогирд бола от чоптириб кетгандан кейин, Шерлок Холмс ҳамма хизматкорларни йиғди.
– Бу хонадонга ташриф буюрган ва миссис Хилтон Кьюбиттни кўришни истаган ҳар қандай одамни дарҳол тўғри меҳмонхонага бошлаб боринглар, – деб тайинлади у. – Лекин бу ерда содир бўлган воқеа ҳақида чурқ этиб оғиз оча кўрманглар. Буйруғимни мутлақо бехато бажаришингизни талаб қиламан.
Кейин у меҳмонхона сари йўл оларкан, энди қолган ишни бизсиз бажараверишади, бизнинг вазифамиз тузоғимизга қандай илинишини сабр қилиб кутишдан иборат, деб илова қилди. Доктор беморларни даволагани жўнаб кетди. Холмснинг олдида фақат мен-у, инспектор қолдик.
– Энди сиз билан биз қолган вақтни қизиқарли ва самарали ўтказишга уриниб кўрамиз, – деди Холмс стулини столга яқин суриб ўтираркан; у ёнидан раққос одамчаларнинг тасвири туширилган бир талай қоғоз олиб стол устига ёйди. – Азизим Уотсон, сизнинг олдингизда ўз айбимни ювишим керак: мен синчковлигингизни қўзғаб қўйдим-у, лекин жумбоқнинг сирини очмай, узоқ вақт ғашингизга тегдим. Сиз учун эса, инспектор, бу ишлар касбингизни такомиллаштиришда ғоят ажойиб сабоқ бўлади. Даставвал мен сизга мистер Хилтон Кьюбитт билан Бейкер-стритдаги учрашувларим ҳақида сўзлаб беришим керак.
Шундан кейин у бизга маълум бўлган воқеаларни инспекторга қисқача сўзлаб берди.
– Мана, кўз олдимда аломат расмлар ётипти, агарда булар даҳшатли фожиа даракчиси бўлмаганида, кўрган одамнинг кулгисини қистатарди. Мен хуфия ёзувларнинг барча турларини биламан, ўзим ҳам бу соҳада кичик илмий иш ёзиб, унда бир юз олтмишта турли хил шифрларни таҳлил қилганман, бироқ бу шифрнинг мен учун мутлақо бегона эканлигини эътироф этмай иложим йўқ. Ушбу усулни кашф этган одамнинг кўзлаган мақсади, чамаси, бу белгиларни ёзув эканлигини сир сақлаш ва уларни болалар чизган сурат деб кўрсатиш бўлса керак. Лекин бу белгилар ҳарфларни ифодалашини фаҳмлаган ҳар бир одам, агар шифрларни ўқий олишнинг оддий қоидаларидан фойдаланса, уларнинг мазмунини осонгина билиб олиши мумкин. Биринчи ёзув қисқагина эди, ундан мен фақат биттагина тахминга келдим: шукурки, бу тахминим кейинчалик тўғри бўлиб чиқди. Мен расмдаги байроқларни назарда тутяпман. Улар фақат ҳар бир сўз охирида ишлатилар экан. Биринчи ёзувдан бошқа ҳеч нима аниқлай олмадим. Менга яна янги материал керак эди. Мистер Хилтон Кьюбитт иккинчи марта ташриф буюрганида яна учта янги ёзув олиб келади; учинчи ёзув, чамаси, биргина сўздан иборат бўлса керак, чунки унда байроқча йўқ эди. Хатларнинг қолган иккитаси, шубҳасиз, тўрт ҳарфдан иборат бир хил сўз билан бошланган эди. Мана ўша сўз:
Кўриб турибсизки, бу сўз қандай ҳарф билан бошланган бўлса, шундай ҳарф билан тугаяпти. Шунда миямга бирдан ажойиб бир фикр келди. Кўпинча хат кимга қаратилган бўлса, ўша одамнинг исми билан бошланади. Миссис Кьюбиттга бу антиқа хатларни ёзаётган одам, шубҳасиз, унинг яқин таниши бўлиши керак. Демак, тўғридан-тўғри унинг исмини ёзиб мурожаат қилган бўлиши табиий ҳол. Аёлнинг исми эса, тўртта ҳарфдан иборат ва у қандай ҳарф билан бошланса, шундай ҳарф билан тугайди: яъни унинг исми Илси. Шундай қилиб, мен учта ҳарфни кашф этдим. Булар: И, Л, ва С.
Қисқаси, у одам ўзининг иккита хатида миссис Кьюбиттга унинг исмини ёзиб мурожаат қилган ва ундан, билишимча, ниманидир талаб қилаётган эди. Хўш, у нима талаб қилиши мумкин? Миссис Кьюбитт билан суҳбатлашиш учун уни бирон ерга чақирмаяптимикин? Шунда мен учинчи ёзувдаги иккинчи сўзга эътибор бердим. Мана у:
Бу сўз еттита ҳарфдан иборат: унинг учинчи ва охирги ҳарфлари – Л. Мен буни «КЕЛА ҚОЛ» деган сўз бўлса керак деб тахмин қилдим, натижада яна бешта янги ҳарф кашф этдим. Булар К, Е, А, Қ, О. Шундан кейин фақат биргина сўздан ташкил топган ёзувни таҳлил қила бошладим. Сизга маълумки, бу ёзув пичанхона эшигининг пастки қисмида, олдинги ёзувдан анча чеккада пайдо бўлган эди. Мен бу сўзни миссис Кьюбиттнинг жавоби деб фараз қилдим. Мана ўша сўз:
Одамчалар тагига бизга маълум бўлган ҳарфларни қўйиб чиққан эдим:
АСЛО
деган сўз пайдо бўлди. Мен анча-мунча ҳарфни билиб олган эдим, демак, энди энг олдинги ёзувга қайтишим мумкин. Мана ўша ёзув:
Агар бу ёзув остига таниш ҳарфларни қўйиб чиқсак, қуйидаги белгилар пайдо бўлади:
.Е. КЕЛ.И.А.СЛЕ.И
Охирги сўзни «СЛЕНИ» деб фараз қилайлик. Бу фамилия Америкада жуда кенг тарқалган. Бу фамилия олдидаги иккитагина ҳарфдан иборат қисқа сўз, тахминимизча, исм бўлса керак. Хўш, қандай исм икки ҳарфдан иборат бўлиши ва «А» билан бошланиши мумкин? Америкада «Аб» деган исм жуда кўп учрайди. Мана, АБ СЛЕНИ деган исм ва фамилия ҳосил бўлди. Энди иккинчи сўзга қайтайлик. Бу сўзда иккита ҳарф етишмаяпти. Агар уни «КЕЛДИМ» деган сўз деб фараз қиладиган бўлсак, биринчи сўз, ўз-ўзидан «МЕН» олмоши бўлиб чиқади. Демак, энг биринчи хатда: «МЕН КЕЛДИМ, АБ СЛЕНИ», деган сўзлар ёзилган экан. Энди ҳарфларга анча бойиб қолганимдан кейин, иккинчи хатни ҳеч қийналмай ўқидим. Унда шундай ёзилган эди: «ИЛСИ, МЕН ЭЛ.И.НИКИДАМАН». Мактуб эгаси ўзининг кимнингдир уйида ё меҳмонхонасида турганини хабар қилган. Мен «ЭЛ,И,» сўзида етишмаган икки ҳарфни Р ва Ж деб тахмин қилиб, ЭЛРИЖ фамилиясини кашф қилдим, зеро бундай фамилия бизда кўп учраб туради. Натижада: «ИЛСИ, МЕН ЭЛРИЖНИКИДАМАН», деган жумла ҳосил бўлди.
Инспектор Мартин билан мен дўстимнинг раққос одамчалар сирини қандай очгани ҳақидаги муфассал ва аниқ изоҳини зўр эътибор билан тингладик.
– Кейин нима қилардингиз, сэр? – деб сўради инспектор.
– «АБ» деган исм фақат Америкада мактуб келиши билан бошлангани сабабли, Аб Сленини америкалик деб тахмин қилишимга етарли асос пайдо бўлди. Ундан ташқари, мен бу ишнинг замирида қандайдир жиноят бўлиши керак деб гумон қила бошладим. Бундай гумон қилишимга миссис Кьюбиттнинг ўз ўтмишини эридан астойдил яширишга урингани сабаб бўлди. Мен Нью-Йорк полицияси бошлиғи мистер Килсон Харгривга телеграмма юбориб, ундан Аб Сленининг кимлигини сўрадим. Биз мистер Харгрив билан кўпдан мулоқот қиламиз: мен унга Лондон жиноий муҳити ҳақида маълумотлар бериб тураман. Аб Слени тўғрисида у шундай жавоб қилди: «Чикагода энг хавфли бандит». Бу жавобни олган куним кечқурун Хилтон Кьюбитт менга Сленининг охирги ёзувини юборган эди. Мен бу раққос одамчалар тагига таниш ҳарфларни қўйгач, шундай жумла ҳосил бўлди:
ИЛСИ АЖАЛИН. Е.ДИ
Натижада яна иккита янги ҳарфни: шу пайтгача учрамаган Г ва Т ҳарфларини билиб олдим. Хатда «ИЛСИ, АЖАЛИНГ ЕТДИ!» деб ёзилган эди. Демак, у аблаҳ илтимос қилишдан пўписага ўтипти. Менга маълумки, чикаголик бандитлар айтганини қилмай қўйишмайди. Шу заҳоти дўстим ва ёрдамчим доктор Уотсон билан биргаликда Норфолкка йўл олдим, лекин, бахтга қарши, биз фалокат юз бериб бўлгандан кейин етиб келдик.
– Сиз билан бирга ишлаб жиноятларни фош қилиш – катта бахт, – деди инспектор эҳтиром билан. – Лекин, ижозатингиз билан, сизга бир-икки оғиз самимий гапимни айтсам. Сиз ўзингиз учун ўзингиз жавоб берасиз, мен бўлсам бошлиқларим олдида жавоб бераман. Агар Элрижникида турган анави Аб Слени ҳақиқий қотил бўлса-ю, мен бу ерда ўтирган пайтимда қочиб кетса, бошимга кўп ёмон кўнгилсизликлар тушиши мумкин.
– Сиз асло безовта бўлманг: у қочишни хаёлига ҳам келтирмайди.
– Қаёқдан биласиз?
– Қочиш – айбига иқрор бўлиш демак.
– Ундай бўлса, юринг, бориб ҳибсга олайлик уни.
– Мен уни шу ерда кутаман: ҳадемай келиб қолади.
– Нега энди уни келади деб ўйлаяпсиз?
– Мен унга хат ёзиб, келишини илтимос қилдим.
– Мен бунга ишона олмайман, мистер Холмс! Наҳотки у, илтимосингизни ерда қолдирмай ҳузурингизга келса? Аксинча, мактубингиз унда шубҳа уйғотмасмикин, натижада ўзини панага олишга уринмасмикин?
– Ҳамма нарса хатни қандай ёзишга боғлиқ, – деди Шерлок Холмс. – Агар янглишмасам, ўша жентльмен ҳов анави йўлкадан биз томонга ўз оёғи билан келяпти.
Дарҳақиқат, уйга келадиган йўлкадан бир одам келар эди. Бу эгнида кулранг костюм, бошига кенг соябонли шляпа кийган қорамағиздан келган, қуюқ соқоли тимқора, каттакон қирғий бурунли, бўйи дароз, хушбичим йигит эди. У қўлидаги ҳассасини ўйнатиб келаркан, ўзини худди теваракатрофнинг хўжайинидек тутарди. Ниҳоят эшик қўнғироғи қаттиқ жиринглади.
– Менимча, жентльменлар, – деди Холмс хотиржам оҳангда, – сизлар эшик орқасига яширинишингиз керак. Бундай одам билан тўқнашганда барча эҳтиёт чораларини қўлламоқ лозим. Инспектор, қўлкишанни тайёрлаб туринг. У билан гаплашишни менга қўйиб беринглар.
Бутун бир дақиқа сукутда ўтди – бундай дақиқани ҳеч қачон унутиб бўлмайди. Кейин эшик очилиб, меҳмонимиз хонага кирди. Шу лаҳзанинг ўзида Холмс унинг пешонасига тўппонча тиради, Мартин эса, унинг билакларига кишан солди.
