Биз уй олдига етиб келдик; шунда мен аввало уй олдидаги теннис майдончаси орқасида қад кўтарган қора пичанхона билан супачага ўрнатилган қуёш соатини кўрдим. Худди шу пайт, мўйловини қорага бўяб пардозлаган эпчил бир одам икки ғилдиракли извошдан чаққон сакраб тушди. Бу одам Норфолк полиция бошқармасининг инспектори Мартин эди. У дўстимнинг исмини эшитиб ҳайрон бўлди.
– Мен таажжубдаман, мистер Холмс. Ахир жиноят тонгги соат учда содир бўлган-ку! Сиз Лондонда туриб бунинг дарагини қандай эшитдингиз-у, қандай қилиб мен билан бир вақтда бу ерга етиб келишга улгурдингиз?
– Мен Хилтонни фалокатдан огоҳлантиргани келган эдим.
– Бундан чиқди, сизда биз билмаган маълумотлар бор экан-да. Кўпчиликнинг фикрига қараганда, эр-хотин жуда тотув яшашар экан.
– Менда фақат раққос одамчалардан олинган маълумотлар бор, холос, – деди Холмс. – Бу ҳақда кейин сўзлаб бераман. Мен кечикиб келдим, фожианинг олдини ололмадим… Ҳай, илож қанча: бас, шундай экан, мен билган маълумотларнинг адолатли ҳукм чиқаришга ёрдам беришини истайман. Сиз тергов олиб боришда менга ҳамдам бўласизми? Ёки ўзим мустақил иш олиб борганимни маъқул кўрасизми?
– Сиз билан бирга ишлаш мен учун улкан бахт, мистер Холмс, – самимият билан жавоб қилди инспектор.
– Ундай бўлса, ҳозирнинг ўзида гувоҳларнинг маълумотини эшитсам ҳамда жиноят содир бўлган ерни кўрсам девдим.
Инспектор Мартин фаросатли одам экан: ишни қандай олиб боришни дўстимнинг ўзига қўйиб берди. Ўзи эса Холмснинг хатти-ҳаракатини диққат бўлиб кузатиш билан чекланди. Ҳозиргина миссис Хилтон Кьюбиттнинг хонасидан чиққан шу ерлик врач, оппоқ соқолли қария, аёлнинг аҳволи оғир, аммо тирик қолишига умид бор, шунга қарамай, ҳали-бери ҳушига келмайди, чунки ўқ унинг миясини ялаб ўтган, деб хабар қилди. Миссис ўзиниўзи отибдими ё бошқа одам отган ўқдан яраланганми, деб берилган саволга врач аниқ жавоб айта олмади, ҳарқалай, ўқ жуда яқин масофадан отилгани аниқ эди. Хонада фақат битта револьвер топилган; унинг иккала қувури ҳам бўш экан. Мистер Хилтон Кьюбитт юрагига теккан ўқдан ўлган. У олдин хотинини отиб, сўнг ўзини ўлдирган деб фараз қилиш ҳам, аксинча, жиноятчи хотин бўлган дейиш ҳам мумкин эди, чунки револьвер икковидан бир хил масофадаги ерда ётган эди.
– Ўликка текканингиз йўқми? – деб сўради Холмс.
– Йўқ. Биз фақат ледини у ердан кўтариб олиб чиқиб кетдик. Зеро, уни бундай вазиятда қолдира ололмадик.
– Бу ерга келганингизга кўп бўлдими, доктор?
– Тонгги соат тўртдан бери шу ердаман.
– Сиздан бошқа яна ҳеч ким келдими?
– Ҳа, констебль келиб кетди.
– Бу ерда бирон нарсани жойидан қўзғатдингизми?
– Йўқ.
– Тўғри қилгансиз. Сизни ким чақирди бу ерга?
– Уй ходимаси Сондерс.
– Биринчи бўлиб фожиани сезган ўша эканми?
– У билан ошпаз хотин – миссис Кинг.
– Улар ҳозир қаерда?
– Ошхонада бўлишса керак.
– Ундай бўлса, биринчи навбатда шу икки аёлнинг гапини эшитамиз.
Деворларига эман тахтаси қопланган, деразалари баланд, қадимий зал тергов хонасига айланди. Холмс эскича бичимдаги каттакон креслога ўтирди; унинг чеҳраси бадқаҳр, нигоҳлари қатъий эди. Кўзлари ўзи ўлимдан асраб қололмаган одам учун ҳеч бўлмаса энди ўч олиш мақсадида жонидан кечишга ҳам тайёр эканлигини айтиб турар эди. Бизнинг бу антиқа жамоада мендан ташқари яна олифта инспектор Мартин, мўйсафид қишлоқ врачи ва шу ерлик овсарнамо полисмен бор эди.
Иккала аёл берган маълумот аниқ ва ўхшаш эди. Улар ўқ овозидан уйғониб кетишган; орадан бир дақиқа ўтар-ўтмас иккинчи ўқ овозини эшитишган. Уларнинг ётоқхоналари ёнма-ён экан, шунда миссис Кинг Сондерсникига югуриб кирибди. Икковлари зинадан бирга тушишибди. Кабинет эшиги очиқ, столда шам ёниб турган экан. Уй соҳиби хона ўртасида юзтубан ётганмиш. У ўлган экан. Дераза олдида унинг хотини бошини деворга тираганча жон талвасасида тўлғанаётган экан. Унинг жароҳати оғир – бир юзи қопқора қонга бўялганмиш. У нафас олаётган бўлса ҳам, лекин ҳеч нима дея олмабди. Йўлак ҳам, хона ҳам тутунга, порох ҳидига тўлганмиш. Дераза берк, ичкаридан илгакланган экан, иккала аёл ҳам буни қатъий ишонч билан гапиришди. Улар шу заҳоти доктор билан полицияни чақиртиришибди. Кейин отбоқар билан унинг шогирди ёрдамида ярадор бекани ўз хонасига олиб кириб ётқизишибди. Ўрин солиб қўйилган, демак, эр-хотин ухлагани ётмоқчи бўлиб турган. Хотиннинг эгнида кўйлак, эр эса ички кўйлак устидан халат кийган экан. Эр-хотин ҳеч қачон жанжаллашмаган экан. Ҳамма уларнинг тотув ҳаёт кечиришига ҳавас қиларкан.
Хизматчилардан олинган асосий маълумотлар шулардан иборат. Инспектор Мартиннинг сўроғига жавобан аёллар, уйнинг ҳамма эшиклари ичидан беркитилган эди, демак, ҳеч бир кимса уйдан чиқиб кета олмаган, деб гувоҳлик беришди. Улар Холмснинг саволига жавоб қайтаришар экан, иккинчи қаватдаги ўз хоналаридан чиқишган заҳоти димоғларига порох ҳиди урилганини эслашди.
– Айнан мана шу далилга жиддий эътибор беринг, – деди Холмс инспектор Мартинга. – Энди, менимча, жиноят содир бўлган хонани кўздан кечиришимиз лозим.
Кабинет мўъжазгина хона экан. Унинг уч деворини китоб рафлари банд қилган ёзув столи эса, боққа очиладиган дераза олдида турарди. Биринчи навбатда, диққатимиз бахтиқаро заминдорнинг ерда узала тушиб ётган маҳобатли жасадига қаратилди. Уст-бошининг носаришталиги унинг ўриндан шоша-пиша турганини билдирарди. Ўқ унинг юрагини тешиб ўтиб ўпкасида қадалиб қолипти. У ҳеч қандай оғриқни сезмай зумда жон берган. Унинг эгнидаги халатида ҳам, қўлида ҳам порохнинг ҳеч қандай изи топилмаган. Қишлоқ врачининг таъкидлашича, порох доғи миссис Кьюбиттнинг қўлида эмас, юзида топилган.
– Қўлда доғнинг йўқлиги ҳеч нимани исботламайди, аммо борлиги ҳамма нарсани исботлайди, – деди Холмс. – Агар, мабодо яхши беркитилмаган фишанг[1 - Фишанг – патрон.] дан тасодифан порох тўкилмаса, қанча ўқ отманг, қўлингиз доғ бўлмайди… Энди мистер Кьюбиттнинг жасадини олиб кетсалар ҳам бўлади. Сиз, доктор, ледини яралаган ўқни топа олмаган бўлсангиз керак-а?
– Бунинг учун ниҳоятда мураккаб операция қилиш лозим бўлади. Лекин револьверда яна тўртта ўқ қолган. Иккита ўқ отилган, жароҳат ҳам иккита, шунга кўра, ҳар иккала ўқнинг қисматини аниқлаш қийин эмас.
– Сизга шундай туюляпти, – деди Холмс. – Анави дераза зийини тешиб ўтган ўқ ҳақида нима дейсиз?
Дўстим шартта бурилиб, узун ва ингичка бармоғи билан ромнинг пастки кўндаланг ёғочидаги тешикни кўрсатди.
– Ё тавба! – деди инспектор. – Қандай топдингиз?
– Мен қидирдим, шунинг учун топдим.
– Во ажаб! – деди қишлоқ врачи. – Сиз мутлақо ҳақсиз, сэр: бундан чиқди учта ўқ отилган, демак, учинчи одам ҳам бўлган. Лекин у ким бўлди-ю, қаёққа йўқолди?
– Ҳозир биз мана шу саволга жавоб топишга уриниб кўрамиз, – деди Шерлок Холмс. – Эсингиздами, инспектор Мартин, хизматкор аёллар ўз хоналаридан чиқишганида димоғларига порох ҳиди кирганини айтишган эди, шунда мен сизга, бу далилга алоҳида эътибор бериш керак, деб айтган эдим. Эсингиздами?
– Эсимда, сэр. Лекин, очиғини айтсам, фикрингизни унчалик фаҳмлай олмаган эдим.
– Бу ҳол эшикнинг ҳам, деразаларнинг ҳам жиноят содир бўлган пайтда ланг очиқ бўлганидан далолат беради. Акс ҳолда порох ҳиди бутун уйга бунчалик тез тарқалмаган бўлар эди. Фақат елвизак бу ҳидни шунча олисга учириб борган бўлиши мумкин. Бу хонада эшик ҳам, дераза ҳам очиқ бўлган, аммо жуда қисқа муддатга очилган.
– Нима учун қисқа муддатга?
– Чунки – мана, ўзингиз кўринг – шамнинг бир томони хиёлгина эриган, холос.
– Тўғри, тўғри! – деди инспектор.
– Фожиа пайтида деразанинг очиқ бўлганига ишонганимдан кейин, ташқарида учинчи одам бўлган ва деразага қарата ўқ узган, деган хулосага келдим. Мана шу учинчи одамга қарата отилган ҳар қандай ўқ албатта дераза ромига тегиши керак эди. Шунда ромга тикилиб, чиндан ҳам ўқ изини топдим.
– Лекин қандай қилиб дераза ёпилиб қолди экан?
– Уни аёл ёпган, ғайриихтиёрий равишда ёпган. Ёпган-у, донг қотиб қолган… Ие, бу нима бўлди? А!
Хонадаги столда устига кумушдан гул солинган, тимсоҳ терисидан тикилган аёлларнинг жажжигина сумкачаси ётарди. Холмс уни очиб, ичидаги нарсаларни столга тўкди! Ичидан резина билан боғланган йигирмата эллик фунтли қоғоз пул тушди, холос.
– Буни олинг, судда далилий ашё сифатида керак бўлади, – деди Холмс сумкачани ичидаги пул билан инспекторга узатар экан. – Энди учинчи ўқ кимга қаратилганини аниқлаш лозим. Дераза ромидаги ошпаз хотин миссис Кинг билан гаплашсам девдим… Сиз, миссис Кинг, гумбурлаган ўқ овозидан уйғониб кетганингизни айтдингиз. Бу билан сиз биринчи отилган ўқ иккинчисидан қаттиқроқ гумбурлади, демоқчи эмасмисиз?
– Мен ухлаб ётган эдим, сэр, шунинг учун аниқ бир нарса дея олмайман. Назаримда ўқ жуда қаттиқ гумбурлагандай бўлди, сэр.
– Бу гумбурлаш, сизнингча, деярли баравар отилган икки ўқнинг овози эмасмикин?
– Мен бунинг фаҳмига ета олмайман, сэр.
– Шундай бўлган, бунга ишончим комил. Ўйлайманки, инспектор Мартин, бу хонада биз бошқа ҳеч нима била олмаймиз. Агар мен билан юришга рози бўлсангиз, ҳозир боққа чиқамиз; қарайликчи, у ерда диққатга сазовор бирон нима топилиб қолармикин.
