Беларуская лiтаратура
Уладзiмiр Аляксандравiч Навумовiч
Падрыхтаваны y адпаведнасцi з праграмай вучэбнага курса беларускай лiтаратуры для навучэнцаy устаноy, якiя забяспечваюць атрыманне сярэдняй спецыяльнай i прафесiянальна-тэхнiчнай адукацыi.
Раскрываюцца агульны рух i галоyныя тэндэнцыi развiцця мастацтва слова, шляхi станаyлення творчых iндывiдуальнасцей пiсьменнiкаy, роля i месца беларускай лiтаратуры y кантэксце сусветнай лiтаратуры ад антычнасцi да сучаснасцi. Электронны дадатак змяшчае творы беларускай лiтаратуры.
Папярэдняе выданне выйшла y 2007 г.
Для навучэнцаy устаноy адукацыi, якiя рэалiзуюць адукацыйныя праграмы сярэдняй спецыяльнай i прафесiянальна-тэхнiчнай адукацыi.
2-е выд., дап.
(Компакт-диск прилагается только к печатному изданию.)
Уладзiмiр Навумовiч
Беларуская лiтаратура
Рэцэнзенты: кафедра сацыяльна-гуманiтарных дысцыплiн установы адукацыi “Юрыдычны каледж БДУ” (А. В. Шышко); дацэнт кафедры беларускай лiтаратуры i культуры yстановы адукацыi “Беларускi дзяржаyны педагагiчны yнiверсiтэт iмя Максiма Танка” кандыдат фiлалагiчных навук, дацэнт Н. В. Заяц.
© Навумовiч У. А., 2007
© Навумовiч У. А., 2013, са змяненнямi
© Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2013
Лiтаратура – прыгожае пiсьменства
Мастацкая лiтаратура – адзiн з самых папулярных i даступных вiдаy мастацтва. У лiтаратурных творах слова перадае рэчаiснасць, паyстае y выглядзе адметных эстэтычных вобразаy. У адрозненне ад навукi мастацкая лiтаратура раскрывае з’яву цэласна, аб’ёмна, маштабна, у рэальным перапляценнi i yзаемадзеяннi яе разнастайных якасцей i адметных асаблiвасцей, паказвае з’яву з эстэтычных пазiцый.
Лiтаратура – гэта y першую чаргу чалавеказнаyства. У гэтым яе асаблiвая каштоyнасць. Іншы раз на дзвюх-трох старонках лiтаратурнага твора апiсваецца yсё чалавечае жыццё, а часам ва yсёй кнiзе – адно iмгненне, эпiзод. Творцы пiшуць пра матэрыяльнае i духоyнае, пра лёс чалавека i лёс краiны, пра дабро i зло, пра з’явы прыроды. Глыбiня пранiкнення y свет чалавечай душы, у сутнасць падзей i адпаведна каштоyнасць твора для чытача залежаць ад таленту пiсьменнiка, яго здольнасцi за малым бачыць вялiкае, важнае, ад яго yмення адкрываць чалавечае y чалавеку.
Апавяданне, раман, п’еса, паэма, верш – гэта пераyтвораная рэальнасць, жыццё y формах самога жыцця. Усё, што напiсана пiсьменнiкам, нiбыта i плён яго фантазii, але y той жа час i пераплаyлены аyтарам жыццёвы вопыт: надта ж праyдападобна, нагадвае само жыццё y яго вечным кiпеннi моцных пачуццяy, праяyленнi сiмпатый i антыпатый. З мноства фактаy пiсьменнiк выбiрае найбольш характэрныя, тыповыя, кожная фраза y яго творы – адзiна значная, адзiна магчымая. І мова, i стыль набываюць у майстра мастацкага слова асаблiвае значэнне.
Слова – галоyны будаyнiчы матэрыял у лiтаратуры. Яно перадае найтанчэйшыя парывы душы, разнастайныя адценнi yсiх фарбаy, становiцца y стройнай плынi апiсанняy гнуткiм, зменлiвым, рухомым i y той жа час дакладным, канкрэтным iнструментам. Узнятае з глыбiнь народнай памяцi, слова “раздзiмаецца” пры дыханнi твора, як вугалёк на далонi, трапечацца, быццам злоyленая рыбка y руках. Яно, паводле выказвання фiлосафа Гегеля, з’яyляецца самым пластычным матэрыялам з усiх, што належаць чалавечаму духу. У творах прыгожага пiсьменства – менавiта так здаyна называюць лiтаратуру – можна лёгка перадаць стан душы або yзбуджанае пачуццё, пластыку танцавальных рухаy цi велiчнасць архiтэктурнага збудавання.
Выдатны рускi лiтаратурны крытык В. Р. Бялiнскi адзначаy: “Фiлосаф гаворыць сiлагiзмамi, паэт – вобразамi i малюнкамi, але гавораць яны аб адным i тым жа… адзiн даказвае, другi паказвае, i абодва пераконваюць, толькi адзiн лагiчнымi довадамi, другi – малюнкамi. Але першага слухаюць i разумеюць нямногiя, другога – усе… Тут нi навука не можа замянiць мастацтва, нi мастацтва навуку”.
Лiтаратура мае яшчэ адну важнейшую якасць. Яна выяyляе i фармiруе нацыянальнае жыццё, стымулюе нацыянальную псiхалогiю, уздымае самасвядомасць народа, акумулюе культуру, з’яyляецца адной з першакрынiц утварэння i развiцця лiтаратурнай мовы. Іншай трыбуны, апроч лiтаратуры, у народа, бадай, не было i не магло быць. З дапамогай лiтаратурных крынiц мы спасцiгаем дух часу, сувымяраем свой жыццёвы вопыт, пазнаём заканамернасцi сацыяльных рухаy, усведамляем праблемы развiцця грамадства. Дзякуючы творам мастацкай лiтаратуры мы глыбей спасцiгаем гiсторыю свайго краю, жыццё народа, лепш разумеем час i сябе.
Так сталася, што на працягу yсяго перыяду свядомага развiцця чалавецтва цэнтрам духоyнага yдасканалення грамадства з’яyлялася лiтаратура. Рух грамадства, несумненна, адбываецца па сваiх законах, i этапы гэтага руху, яго заканамернасцi мы пазнаём перш за yсё праз лiтаратуру, праз друкаванае слова.
Беларуская лiтаратура заyсёды была выразнiкам болю i трывог, роздуму i надзей, “валадаром дум народных”, ледзь не адзiным мастацкiм адбiткам душы нацыi. Лiтаратура ад пакалення да пакалення несла дар, пераняты y народа i замацаваны y мастацкiм слове, – дар праyды, дабрынi i любовi, разумення вялiкага свету з дапамогай твораy прыгожага пiсьменства.
Творы мастацтва слова не могуць iснаваць самi па сабе, яны абавязкова з’яyляюцца часткай сусветнага лiтаратурнага працэсу. Лiтаратуру называюць спрасаваным сусветам. Узнiкшыя y вынiку свабоднага натхнення, выдатныя творы мастацкай лiтаратуры адлюстроyваюць жыватворны дух народа, жыццём якога жывуць творцы, у асяроддзi якога яны выхаваны, “духам якога дыхаюць”.
Мабыць, таму беларуская лiтаратура дала свету больш, чым свет ведае пра яе.
Першакрынiцы мастацкай творчасцi
Беларуская лiтаратура – гэта народная трыбуна. Разам з беларускiм народам наша лiтаратура прайшла доyгi i складаны шлях свайго развiцця. Беларускае слова выяyляла духоyны стан нацыi, звiлiстымi сцежкамi вяло просты народ да свабоды i праyды, выводзячы селянiна-беларуса на шырокую дарогу будаyнiцтва роднай гаспадаркi, краю, фармiруючы i yмацоyваючы калектыyны дух, услаyляючы самастойны выбар. Устанаyленню незалежнасцi Беларусi y многiм садзейнiчала тое, што беларускае слова – вуснае i друкаванае – захоyвалася на працягу многiх i многiх стагоддзяy.
Вольнае беларускае слова дапамагала выжыць у цяжкiх умовах прыгнёту асобы, заклiкала на бой, як набат, у грозныя, суровыя часы, дзякуючы чаму беларусы не знiклi, не растварылiся y велiзарным моры шматлiкiх народнасцей на планеце. Роднае слова яднала, кансалiдавала беларускi этнас, робячы яго адметнай нацыяй, фармiравала духоyную моц народа, мабiлiзоyвала на стваральную працу вялiкую супольнасць беларусаy. Лёс чалавека, лёс народа, лёс краiны y беларускай лiтаратуры цесна звязаны мiж сабой. У творах мастацтва слова адлюстраваны асаблiвасцi нацыянальнага характару беларусаy, ментальнасць, правасвядомасць, адносiны y грамадстве, традыцыi, светабачанне i светаyспрыманне, светаразуменне народа y мiнулым i сучасным.
Мастацтва слова yсхваляла дасягненнi беларускага народа y культуры, асвеце, навуцы, эканомiцы, грамадскiм жыццi. Беларуская лiтаратура – лiтаратура агульначалавечых духоyных каштоyнасцей.
Беларускай лiтаратуры наканавана адлюстраваць актыyныя намаганнi народа i краiны па будаyнiцтве суверэннай дзяржавы, уславiць моцную i квiтнеючую Беларусь.
Падобна да таго, як у старажытнасцi лiчылася, што Зямля трымаецца на трох кiтах, так i беларуская лiтаратура, можна сказаць, заснавана на трох асноyных культурных падмурках-першакрынiцах.
Першы з iх бярэ свой пачатак у агульнаславянскай лiтаратуры з яе рэалiстычным падыходам да жыцця, стылявой эмацыянальнасцю. Агульнаславянская скiраванасць праяyлялася ва yсiм: у выбары сюжэта, у характарыстыцы персанажаy, у пачуццёвай насычанасцi слова, якое перадавала самыя розныя душэyныя станы.
У беларускай лiтаратуры хутка i iнтэнсiyна развiвалiся разнастайныя стылявыя плынi: рэалiстычна-канкрэтная, лiрычная, рамантычная, фантастычная, прыгоднiцкая, натуралiстычная, фiласофска-канцэптуальная.
Другi падмурак, на якiм заснавана беларуская лiтаратура, – элементы вiзантыйскай, найперш духоyнай, культуры, пранiкненне якiх узмацнiлася пасля прыняцця хрысцiянства на землях Кiеyскай Русi y канцы X ст. Разам з верай у свядомасць уваходзiлi паняццi размежавання дабра i зла, пошукi iсцiны, сэнсу жыцця. З Вiзантыi ехалi вазы з кнiгамi y манастыры Навагрудка, Полацка, Турава.
Вiзантыйская дзяржава была шматэтнiчнай. Яе насялялi многiя народы, у тым лiку i славянскiя, у прыватнасцi балгары. У фармiраваннi i развiццi лiтаратуры i мастацтва Вiзантыi славяне адыгралi вялiкую ролю. І менавiта праз “усходнехрысцiянскае культурнае кола” пашыралася хрысцiянства на беларускiя землi, што абумовiла yзнiкненне пiсьменнасцi на Беларусi y X ст.
Вiзантыйская лiтаратура развiвалася на грэчаскай мове. Большасць лiтаратурных помнiкаy Вiзантыi загiнула, але тое, што захавалася, сведчыць аб блiзкасцi да антычнай культурнай спадчыны. Вiзантыйская культура сiнтэзавала мастацтва шматлiкiх народаy i yплывала на культуру тых этнасаy, якiя былi звязаны з Вiзантыйскай дзяржавай палiтычнымi, гандлёвымi i iншымi сувязямi.
Ад старажытнасцi i да сённяшняга часу жывiлi i жывяць беларускую лiтаратуру каларыт i стыхiя народнага жыцця. Таму трэцi падмурак, бадай, самы важны пласт беларускай культуры – фальклор. Фальклорная плынь у беларускай лiтаратуры надзвычай моцная. Беларуская проза, паэзiя, драматургiя пачыналiся з невялiкiх вусных апавяданняy, сцэнак, маналогаy, дыялогаy, жартаy, анекдотаy, бытавых цi лiрычных замалёвак, абразкоy, бiблейскiх прытчаy, вершаy, якiя здаyна жылi y народзе. Існуе думка, што фальклорная традыцыя дамiнуе y нашай лiтаратуры. Але цi можа быць зашмат народнага духу, каларыту yвогуле y любым творы мастацтва?
Вусная паэтычная творчасць беларускага народа – тая глеба, на якой развiваецца прафесiйная лiтаратура, яе асноyныя i найбольш жыватворныя пласты.
Фальклор – жывая творчасць народных мас, узлёт чалавечага духу. У казках, легендах, паданнях праявiлiся векавая мудрасць народа, яго прыродны розум. Як вядома, мудрасцю засноyваецца дом, а розумам сцвярджаецца. Дом беларускай мастацкай лiтаратуры заснаваны на трывалым падмурку.
З трох названых першакрынiц пайшло станаyленне самых старажытных жанраy лiтаратуры – летапiсна-апавядальных твораy. Шмат у iх было павучальнага i мудрага, багата жывога i трапяткога чалавечага пачуцця, урокаy жыцця i канкрэтных настаyленняy часу. У старажытных летапiсах мы знаходзiм i yласна лiтаратурныя творы, якiя сталi пачаткам многiх гiстарычных жанраy, бо расказвалi пра важнейшыя падзеi, што былi звязаны з ваеннымi паходамi, з барацьбой супраць знешнiх ворагаy. Летапiсцы апавядалi пра свой час, падавалi гiсторыю знатных родаy, апiсвалi прыродныя з’явы.
Ад антычнасцi да сярэднявечча
Антычнасць – старажытная культура Грэцыi i Рыма. Паняцце “антычнасць” даволi шырокае, яно yключае цэлую эпоху, калi зараджалiся i закладвалiся асновы дзяржавы i права, прынцыпы свабоды i дэмакратыi, выпрацоyвалiся законы роyнасцi памiж людзьмi, якiя маглi вылучацца найперш сваiмi прыроднымi якасцямi – фiзiчнай сiлай, гнуткасцю розуму, кемлiвасцю, дасцiпнасцю, гумарам, мудрасцю, адкрытым характарам.
Гэта была эпоха культу Чалавека, росквiту яго разумовых i фiзiчных здольнасцей, дадзеных яму мацi-прыродай У названы перыяд iнтэнсiyна развiваецца фiласофская думка (Сакрат, Платон, Арыстоцель), шмат зроблена y станаyленнi выяyленчага мастацтва (Праксiцель, Фiдзiй, Лiсiп), архiтэктуры, тэатра. У эпоху Антычнасцi значных вяршынь дасягае лiтаратура, з’яyляюцца выдатныя майстры слова – Гамер, Гесiёд, Сапфо, Вергiлiй, Авiдзiй. Матэрыяльная i духоyная культура Антычнасцi сталi падмуркам, на якiм развiвалася yся еyрапейская навука, адукацыя, лiтаратура i мастацтва. Традыцыi грэчаскiх трагедыi, камедыi, сатыры, лiрыкi (байка, эпiграма, мадрыгал) ляжаць у аснове сучасных твораy. Антычны свет даy людзям Алiмпiйскiя гульнi, класiчны тэатр, усталяваy выдатную сiстэму адукацыi, пакiнуy высокiя yзоры мастацтва. У той час узнiклi брукаваныя дарогi, амфiтэатры, iпадромы, з’явiyся цырк, былi пабудаваны магутныя масты, у рэлiгiйным богаслужэннi yкаранялiся хоры, дыялогi. Антычная лiтаратура надзвычай багатая па змесце i дасканалая па форме.
Асаблiвую цiкавасць уяyляюць сабой мiфы i легенды Старажытнай Грэцыi i Рыма, а таксама паэмы-эпапеi Гамера “Ілiяда” i “Адысея”, трагедыя Эсхiла “Прыкуты Праметэй”, паэма Вергiлiя “Энеiда”, лiрыка Катула i iнш. Мiфы i легенды Старажытнай Грэцыi расказвалi аб нараджэннi планет, кантынентаy, частак свету, зямных цывiлiзацый.
Сярод мiфаy самага ранняга (архаiчнага) перыяду грэчаскай гiсторыi – цудоyнае паданне аб нараджэннi багiнi прыгажосцi i кахання Афрадзiты з марскiх хваляy. З маленькай кропелькi крывi бога Урана y марской пене з’явiлася на свет гэтая багiня. Цiкавы i незвычайны мiф пра Зеyса. Тытан Крон, сын багоy Урана i Геi, хiтрасцю скiнуy свайго бацьку i заняy яго месца на Алiмпе. Баючыся, што нашчадкi зробяць з iм тое ж, Крон глытаy усiх сваiх дзяцей. Цудам, вялiкай таямнiцай i загадкай стала выратаванне аднаго з апошнiх сыноy – Зеyса. Яго мацi Рэя (жонка Крона), каб засцерагчы сына ад смерцi, схавалася y глыбокай пячоры на востраве Крыт, дзе i нарадзiyся яе сын Зеyс. Як вядома, менавiта на гэтым востраве пазней зарадзiлася цывiлiзацыя, да якой належым i мы. Ненажэрнаму Крону замест дзiцяцi Рэя дала праглынуць прадаyгаваты камень, загорнуты y пялёнку. Крон задаволiyся iм. Зеyс – галоyны бог, само жыццё, якi дае жыццё iншым, “першапатэнцыя”, сiла, дух – перавёз на Крыт прыгажуню Еyропу, закахаyшыся y яе з першага погляду. Ад iх сына Мiнаса пайшлi iншыя цывiлiзацыi. Дарэчы, аснова “мiн” – у iмёнах князёy Вялiкага Княства Лiтоyскага (Мiндоyг, Гедымiн), у назве галоyнага горада беларусаy – Менска, што магло азначаць узнiкненне новага культурнага кола (Т. Шамякiна).
Са шматлiкiх мiфаy узнiклi крылатыя выразы, якiя часта выкарыстоyваюцца y нашым жыццi: нiтка Арыядны, ахiлесава пята, сiзiфава праца, аyгiевы канюшнi, танталавы пакуты, скрынка Пандоры, дамоклаy меч, траянскi конь, вечны горад.
З беларускiмi вандроyнымi старцамi-лiрнiкамi можна параyнаць старажытнагрэчаскага сляпога паэта Гамера, якi хадзiy па плошчах i рынках i спяваy пад акампанемент кiфары. Гамера ва yсе часы называлi бацькам паэзii, царом усiх паэтаy. Яго “Ілiяда” i “Адысея” – выдатныя паэмы старажытнагрэчаскага эпасу. У першай з iх Гамер расказваy пра Траянскую вайну. Троя, альбо Ілiён (адсюль “Ілiяда”), – горад у Малой Азii, вядомы з канца ІV тысячагоддзя да н. э. У паэме мы сустракаемся з Зеyсам, якi скаланае зямлю, хутканогiм Ахiлесам, кемлiвым Адысеем, а таксама з падобным да бога, прыгожым, як бог, маладым Парысам. З-за прыгажунi Алены пачалася Траянская вайна, якая цягнулася дзесяць гадоy. Парыс – сын траянскага цара Прыама, а Алена – спартанская царыца, жонка цара Менелая. Пакахалi адно аднаго траянскi царэвiч Парыс i Алена, дачка Спарты, схавалiся y крэпасцi Троi (Ілiён – Троя), але пайшлi грэчаскiя цары на горад.
У паэме гаворыцца пра змаганне Патрокла за свае караблi, якiя збiраyся спалiць Гектар, малюецца паядынак Ахiлеса з Гектарам. Як вядома, Ахiл перамог героя траянцаy, прывязаy цела Гектара да каляснiцы i ездзiy перад сценамi Троi. Але yпрасiy бацька – цар Прыам аддаць яму цела забiтага сына. Доyга не маглi yзяць грэкi асадай Трою. Заваявалi Трою дзякуючы хiтрасцi Адысея.
Паэма Гамера “Адысея” – апавяданне пра небяспечную вандроyку хiтрага i кемлiвага Адысея на родную Ітаку. Дзеянне адбываецца на сушы, на моры, на нябёсах i y падземным царстве, сярод разбойнiкаy i людаедаy, на сонечных фантастычных астравах, сярод прыгожых i духоyна багатых людзей. Буры перашкаджаюць вяртанню, пагражаюць загубiць карабель. А y гэты час на радзiме шматлiкiя i зламысныя жанiхi рабуюць дом Адысея, кожны з iх хоча yзяць сабе за жонку Пенелопу, якая yвесь гэты час чакае Адысея. Нарэшце Адысей распраyляецца з ворагамi, дома сустракаецца з сынам, вернай жонкай, заступаецца за старога бацьку i зноy усталёyвае сваё царства.
Паэмы Гамера “Ілiяда” i “Адысея” сталi першымi лiтаратурнымi помнiкамi, створанымi y Старажытнай Грэцыi. Гэтыя творы прынеслi сусветную славу i вядомасць усёй заходнееyрапейскай лiтаратуры.
Змест i кампазiцыя паэмы Вергiлiя “Энеiда” даволi разнастайныя. Паэма складаецца з 12 песень, кожная з якiх успрымаецца з цiкавасцю. У першай песнi апавядаецца пра тое, як траянец Эней са сваiмi спадарожнiкамi сёмы год вандруе па моры, пра тое, як Нептун ратуе караблi, што могуць загiнуць у час шторму. У iншых песнях расказваецца пра самыя розныя прыгоды Энея, якому з усiх бакоy пагражае небяспека: цыклопы, пявуннi, астравы-прывiды Сцыла i Харыбда, птушкi-гарпiннi. Эней трапляе y Карфаген. У пятай песнi вандроyкi па моры працягваюцца. У ёй Эней прызнаецца y любовi да бацькi. У шостай песнi караблi прыбываюць у Італiю, вандроyнiкi спускаюцца y падземнае царства, дзе Эней сустракаецца з бацькам. Гэтая песня вельмi важная, бо y ёй гучыць матыy звароту да рымлян, якiя павiнны навучыцца “народамi правiць” – “у гэтым мастацтва”. Затым герой вяртаецца на паверхню зямлi, трымае шлях да iталiйцаy, каб “спяваць аб вайне”. Войны, пакуты, смерць, гатоyнасць ахвяраваць сабой, неймаверная храбрасць паклалi пачатак вялiкай Рымскай iмперыi.
