У мастацкай лiтаратуры традыцыi класiцызму знайшлi сваё праяyленне y абагульненасцi падзей i вобразаy, перавазе рацыянальнага (думкi, фiласофii) над эмацыянальным i рамантычным (пачуццямi, перажываннямi, захапленнямi). Такой у многiм была творчасць Я. Баршчэyскага, Я. Чачота, Ф. Багушэвiча, В. Дунiна-Марцiнкевiча, Цёткi. У iх творах мы назiраем таксама некаторыя праяyленнi пачуццёвасцi, сентыменталiзму, узвышанай патэтыкi, рамантычных настрояy.
У 1674 г. выйшла кнiга “Паэтычнае мастацтва” Н. Буало, у якой сфармуляваны асновы класiчнага мастацтва.
У другой палове XVII – першай палове ХІХ ст. значна змянiyся грамадскi yклад жыцця. Шырылася прага да асветы, навукi, культуры. Чалавечы розум прызнаваyся галоyным вяршыцелем людскiх лёсаy, роля адукацыi y грамадстве значна yзрасла. Развiвалiся фiласофiя, лiтаратура, выяyленчае мастацтва. Па-ранейшаму захапленне выклiкалi музычныя творы (І. С. Бах, В. А. Моцарт, Г. Ф. Гендэль, Ф. І. Гайдн), жывапiсныя палотны (Ф. Бушэ, Ж. А. Вато, Ж. Л. Давiд). Класiка yносiла гармонiю i парадак ва yсе сферы быцця асобы.
У асяроддзе адукаваных людзей усё актыyней пачыналi пранiкаць вольналюбiвыя iдэi свабоды, роyнасцi, братэрства, справядлiвасцi, якiя выказвалi y сваiх працах фiлосафы Ж.-Ж. Русо, Вальтэр, Д. Дзiдро, Ш. Мантэск’ё, К. Гельвецый. У еyрапейскай лiтаратуры y гэты час працавалi І.В. Гётэ, Ф. Шылер, Д. Дэфо, Дж. Свiфт, А. Радзiшчаy. Перадавыя iдэi пераyтварэння жыцця завалодвалi розумам i сэрцамi людзей.
Надыходзiла эпоха Асветнiцтва. Яе назвалi “царствам розуму”, зыходзячы з таго меркавання, што кожны чалавек мае “натуральнае права” на асабiстую свабоду, роyнасць, братэрства, а значыць, можа i павiнен далучацца да высокiх iдэалаy мастацтва, да асветы, навукi, культуры, павiнен мець мажлiвасць найяскравей праявiць свае патэнцыяльныя разумовыя здольнасцi, творчыя задаткi, маральна-этычныя погляды. Гэта быy час актыyнага звароту y выхаваннi i адукацыi да значных навуковых адкрыццяy у галiне прыродазнаyства, да фiласофскiх iдэй часу – Свабоды, Роyнасцi, Братэрства, да маральных асноy грамадства, да агульначалавечых духоyных каштоyнасцей.
Стылi мастацкай культуры заставалiся тыя ж самыя, але y эпоху Асветнiцтва набывала асаблiвае значэнне iмкненне да геданiзму (ад грэч. hedone – асалода, вяселле, задавальненне), пачуццёвага задавальнення ад судакранання з мастацтвам, ад яго yплыву на душы i сэрцы людзей.
У 1773 г. на Беларусi ствараецца Адукацыйная камiсiя – першае, па сутнасцi, Мiнiстэрства народнай асветы на тэрыторыi тагачаснай Еyропы. Аднак на нашых землях асветнiцтва ахоплiвала y асноyным шляхту i магнатаy, мела элiтарны характар, амаль зусiм не закранала сялянства, гарадскiх рамеснiкаy, панскую чэлядзь. Ганаровую асветнiцкую мiсiю для простага люду на доyгiя гады наперад узяла на сябе беларуская лiтаратура. Мастацкае слова смела пранiкала y народ. Беларуская лiтаратура, якая была прадстаyлена тады яшчэ бытавымi замалёyкамi, апавяданнямi, ананiмнымi творамi, анекдотамi, вершаванымi пераказамi бiблейскiх сюжэтаy, з гонарам выконвала сваю пачэсную асветнiцкую задачу – уздымала агульную культуру народа, далучала да мастацтва слова гаротны люд, замацоyвала y свядомасцi народа перавагу навукi, розуму y жыццi асобы i грамадства.
Адначасна з павышэннем высокiх еyрапейскiх мастацкiх стыляy, з перайманнем i трансфармацыяй iх на беларускамоyную глебу актыyна развiвалiся мясцовыя стылi i адметныя выяyленчыя традыцыi беларускага мастацтва слова.
Вершаскладанне i драматургiя
З XVI ст. на Беларусi пашырылася вершаскладанне. Спачатку y гэтым жанры пераважала царкоyна-рэлiгiйная тэматыка, затым паступова паэтычныя творы набывалi свецкую накiраванасць. Пiсалiся эпiграмы, прысвячэннi, лiтаратурныя “ляманты” i паэтычныя “плачы”, палемiчныя, павучальна-дыдактычныя i сатырычныя вершы. Працавалi y паэтычных жанрах Андрэй Рымша, Стафан i Лаyрэнцiй Зiзанii, Сiмяон Полацкi.
Калi гаварыць пра паэзiю XVI–XVII стст., дык варта прыгадаць, што самыя першыя yзоры беларускага вершаскладання знаходзiм мы y прадмовах i пасляслоyях да кнiг Францыска Скарыны. Прыкладна на той жа час – на пачатак XVI ст. – прыпадае росквiт новалацiнскай паэзii, у якой вылучалiся Мiкола Гусоyскi, што стварыy славутую “Песню пра зубра”, а таксама Ян Вiслiцкi, якi напiсаy паэму “Пруская вайна” (1516), прысвечаную Грунвальдскай бiтве. У першай рэдакцыi “Статута Вялiкага Княства Лiтоyскага” (1529) быy змешчаны верш Яна Казiмiра Пашкевiча “Польска квiтнет лацiною…” (1621), якi раскрываy асноyныя тэндэнцыi часу y грамадскiм жыццi, а таксама y вершаскладаннi.
Сiмяон Полацкi
“…Писах в начале по языку тому. Иже свойственный бъл моему дому”, – адзначаy царкоyны дзеяч, пiсьменнiк i публiцыст Сiмяон Полацкi (Самуiл Пятроyскi-Сiтнiяновiч, 1629–1680), якi стаy найбольш значнай фiгурай у паэзii XVII ст., распрацаваy паэтыку (асновы, тэхнiку) вершаскладання. Пасля сканчэння Кiева-Магiлянскага калегiума Сiмяон Полацкi служыy у Богаяyленскiм манастыры y Полацку, а потым – у Маскве, вучыy дзяцей цара, сярод яго вучняy быy маленькi Пётр I. Сiмяон Полацкi распрацаваy новы паэтычны жанр – дэкламацыю, выдаy некалькi паэтычных зборнiкаy. У сваiх вершах шырока выкарыстоyваy бiблейскiя сюжэты. У творах узнiмаy вострыя фiласофскiя праблемы. З iмем Сiмяона Полацкага звязана зараджэнне yсходнеславянскага барока, якому yласцiвы драматызм, патэтыка, складанасць формы. У далейшым на працягу ста гадоy развiцця беларускай лiтаратуры складвалася цэлая галiна паэтычнай творчасцi, якая вызначаецца эстэтыкай барока. Гэта былi павучальныя духоyныя вершы i канты (харавыя песнi-гiмны) i шматлiкiя творы свецкай паэзii – грамадска-фiласофская, песенна-iнтымная лiрыка, а таксама гумарыстычныя i парадыйна-сатырычныя вершы. Побач з “высокiм” барока, якое адпавядала эстэтычным густам арыстакратаy, заможнай шляхты, у беларускай лiтаратуры развiвалася “сярэдняе” i “нiзкае” барока, у такiм стылi стваралiся yзоры парадыйна-сатырычнай, панегiрычнай i песенна-iнтымнай лiрыкi. Але, мажлiва, менавiта яны станавiлiся найбольш распаyсюджанымi y народзе, iх асаблiва любiлi простыя людзi, перадаючы з пакалення y пакаленне. У вуснай паэтычнай форме творы Сiмяона Полацкага доyга бытавалi на Беларусi. Многiя з тых першых вершаваных спроб арганiчна yвайшлi y скарбонку вусна-паэтычнай творчасцi беларускага народа, сталi неад’емнай часткай беларускага фальклору, заклаyшы трывалыя традыцыi народнай песеннай творчасцi.
У канцы XVI ст. i асаблiва y XVIII ст. развiвалiся драматургiчныя жанры. Шырока была распаyсюджана y Беларусi школьная драма. Творы, якiя ставiлiся y брацкiх школах, езуiцкiх калегiумах, стваралiся на лацiнскай i польскай мовах, таму што сам школьны тэатр узнiк як сродак удасканальвання лацiнскай мовы, выхавання пэyных эстэтычных густаy i толькi пазней выкарыстоyваyся для пашырэння рэлiгiйных iдэй. У межах школьнай драмы развiваyся жанр iнтэрмедыi – камедыйных сцэнак на бытавыя тэмы. Інтэрмедыi выконвалiся y асноyным на беларускай мове. Персанажамi, якiя дзейнiчалi y сцэнках, былi селянiн, казак, салдат, карчмар, чорт, шкаляр, пан. Яны паyставалi y творах у смешным, карыкатурным выглядзе. Менавiта драматургiя “нiзкiх” жанраy стала y далейшым вытокам новай беларускай лiтаратуры.
Школьны тэатр i адпаведна драматычныя жанры на Беларусi развiвалiся ва yлоннi розных рэлiгiйных канфесiй. Езуiцкiя школьныя тэатры iснавалi y Полацку, Пiнску, Гароднi, Вiцебску, Брэсце, Оршы i iншых гарадах i мястэчках Беларусi. У Полацку вучнi праваслаyнай брацкай школы пры Богаяyленскiм манастыры выконвалi дэкламацыi, напiсаныя спецыяльна для гэтай мэты Сiмяонам Полацкiм. У Слуцку пратэстанты наладжвалi школьныя тэатральныя паказы.
Сюжэты школьных драм чэрпалiся з бiблейскiх крынiц, агiяграфiчнай i гiстарычнай лiтаратуры, антычнай мiфалогii. З развiццём асветнiцкiх iдэй школьная драматургiя набывала yсё больш свецкi характар, спектаклi рыхтавалiся пераважна на польскай мове. Паказальным у гэтым сэнсе быy школьны тэатр Забельскага дамiнiканскага калегiума (зараз в. Валынцы Верхнядзвiнскага раёна), якi дзейнiчаy у канцы XVIII ст. Менавiта там працавалi прафесарамi рыторыкi i паэзii К. Марашэyскi, аyтар арыгiнальнага драматычнага твора “Камедыя”, i М. Цяцерскi, аyтар камедыi “Доктар па прымусу”. Вядома камедыя “Пышнагольскi” І. Юрэвiча.
П’есы для школьных тэатраy звычайна мелi 3–5 актаy, пiсалiся сiлабiчным вершам.
Тэатральная культура развiвалася i y магнацкiх рэзiдэнцыях. Драматычныя, оперныя i балетныя спектаклi ставiлiся y прыдворных тэатрах Радзiвiлаy у Нясвiжы i Слуцку, Агiнскiх – у Слонiме, Тызенгаyзаy – у Гароднi, Зорыча – у Шклове. Акцёрамi магнацкiх тэатраy, музыкантамi былi, як правiла, прыгонныя, таленавiтыя самародкi з народа.
Высокi эстэтычны yзровень пастановак забяспечвала многае, у тым лiку тэхнiчныя магчымасцi сцэны. І сёння здзiyляе i yражвае апiсанне тэатра Агiнскiх у Слонiме. Глядзельная зала мела 2 тысячы месц. Пры неабходнасцi сцэна рассоyвалася i yтвараyся вадаём, дзе выканаyцы роляy плавалi на лодках. Дэкарацыi тэатральных пастановак былi максiмальна наблiжаны да натуральных карцiн прыроды.
Пры тэатральных трупах iснавалi музычныя капэлы з прыгонных музыкантаy, якiя выконвалi не толькi творы прыдворных i вядомых на той час замежных кампазiтараy, але i народныя песнi, беларускiя канты.
Развiццё новых жанраy i лiтаратурнай мовы, удасканаленне апошняй, заглыбленне аyтараy ва yнутраны свет чалавека – усё гэта надавала лiтаратуры новыя якасцi, больш дэмакратычнае гучанне.
Тэатр на Беларусi быy шматмоyны, як i yся культура таго часу. Паасобныя спектаклi iшлi на 8 мовах свету. Часцей са сцэны гучала польская мова, бо паводле сеймавых пастаноy 1696–1697 гг. Рэчы Паспалiтай беларуская мова страцiла статус афiцыйнай.
Нацыянальная драматургiя y такiх умовах не магла развiвацца. Аднак нельга было стрымаць iмкненне беларуса да самавыяyлення. Тэатральная культура мела высокi yзровень, бо вытокi гэтага мастацтва – у невычэрпных фальклорных крынiцах.
Менавiта з фальклорнай творчасцi паходзiць мастацтва беларускай батлейкi, якая бытавала з XVI ст. да пачатку ХХ ст. Кананiчны тэкст драмы “Цар Ірад” перамяжоyваyся iнтэрмедыямi больш свецкай тэматыкi, напiсанымi y сатырычным плане.
Вышэйшым дасягненнем народнай драматургii з’яyляецца п’еса “Цар Максiмiлiян”, паказы якой таксама чаргавалiся з iнтэрмедыямi бытавога характару. Гэтыя драматычныя творы з‘явiлiся той глебай, на якай узнiк у далейшым прафесiйны беларускi тэатр, асновай якога стала драматургiя В. Дунiна-Марцiнкевiча.
Пытаннi для кантролю
1. Што характэрна для стылю барока?
2. Што yключаюць у сябе паняццi “высокае”, “сярэдняе”, “нiзкае”, цi “мужыцкае”, барока?
3. Якое значэнне меy стыль барока для развiцця мастацтва слова?
4. Дайце кароткае тлумачэнне – формулу – класiчнага мастацтва.
5. Асветнiцтва – “царства розуму”. Што yваходзiць у гэтае азначэнне?
6. Назавiце “высокiя” i “нiзкiя” жанры y лiтаратуры.
7. Якiя пiсьменнiкi працавалi y еyрапейскай лiтаратуры y стылi класiцызму?
8. Ахарактарызуйце новыя жанры, якiя з’явiлiся на мяжы XVI–XVII стст. у беларускай лiтаратуры.
9. Якiя паэтычныя жанры характэрны для лiтаратуры названага перыяду?
10. Чым адметны пачатак развiцця драматургii y беларускай лiтаратуры?
Развiццё новай беларускай лiтаратуры XIX ст.
Рамантызм
Адным з найцiкавейшых i захапляючых кiрункаy у лiтаратурным развiццi з’яyляецца эстэтыка рамантызму.
Адну i тую ж з’яву можна з большым цi меншым уплывам на чалавека перадаць каларытна, з усiмi фарбамi i адценнямi, рэалiстычна-канкрэтна, па-майстэрску дэталёва апiсваючы yсё да драбнiц. А можна адлюстраваць узнёсла, велiчна, натхнёна, умоyна рамантызавана. Падкрэслiм, што рамантызм як спосаб выяyлення рэчаiснасцi нельга “выводзiць” з рамантыкi светаyспрымання, што само па сабе можа стаць прадметам рэалiстычнага паказу. Рамантызм у лiтаратуры, такiм чынам, гэта не толькi эмоцыi, духоyнае парыванне, уздым асобы, якая iмкнецца да дасканаласцi, не толькi своеасаблiвая пабудова вобразна-выяyленчай структуры твора. Лiчыцца, што калi y творы ёсць умоyнасць – гэта рамантызм, жыццепадобнасць – рэалiзм.
Рамантызм – своеасаблiвае светабачанне, светаyспрыманне, светаразуменне аyтара i яго персанажаy у творы, ён вызначаецца не аб’ектам адлюстравання, а спецыфiкай асэнсавання жывой рэальнасцi y мастацкай палiтры, асаблiвасцямi формы i зместу.
Рамантызм як лiтаратурная плынь заключаецца y шматлiкiх стылёвых адзiнках, ва yвасабленнi y вобразе галоyнага героя iдэалу, наблiжэннi да iдэалу. У рамантызацыi падзей i вобразаy праз своеасаблiвую вобразна-выяyленчую структуру, якая прадугледжвае наяyнасць героя-адзiночкi, прысутнасць сiмволiкi, гiпербалiзацыю падзей i вобразаy, палярызацыю сiл дабра i зла i рэзкае iх размежаванне, iндывiдуалiзацыю вобразаy з унутранай формай пратэсту, якi yсё нарастае, трагiчнасць лёсу; вастрыню супярэчнасцей памiж марай i рэальнасцю; гiстарызм мыслення.
Такiя асноyныя рысы метаду рамантызму. Яны грунтуюцца на iдэалiстычнай аснове, але даюць рэалiстычна-канкрэтны выхад у жывую паyсядзённую рэчаiснасць, у жывое жыццё. Мастак не iмкнецца да адцягненасцi, умоyнасцi, мыслення yскладненымi фiласофскiмi сiлагiзмамi. Рамантык, як i рэалiст, паказвае жыццё ва yсёй яго паyнаце i разнастайнасцi, толькi ацэньвае факты i падзеi з пазiцыi цудоyнага, высокага цi пачварнага, нiзкага, у залежнасцi ад таго, што яны значаць у жыццi герояy, якую ролю адыгрываюць у iх лёсе, лёсе народа, краiны yвогуле.
Можна сказаць, што пiсьменнiк-рамантык становiцца на абарону, каб адстаяць i yзняць на п’едэстал усё прыгожае, духоyнае, багатае, “чалавечае y чалавеку”, адкiнуyшы прэч i адмежаваyшыся ад пачварнага, антыгуманнага, бесчалавечнага, што даyно yжо адыходзiць у нябыт. Вось чаму без рамантычнага yспрымання рэальнасцi няма i не можа быць мастацкай творчасцi: рамантычнае бачанне свету з’яyляецца першаасновай мастацтва любога творцы.
Рамантызм як iдэйны i мастацкi кiрунак склаyся y Германii (нямецкi рамантызм Гётэ, Гейнэ, Шылера) i Францыi (В. Гюго). Яркiм прадстаyнiком рамантызму з’яyляyся англiйскi паэт Дж. Г. Байран.
Тэрмiн “рамантызм” увёy у лiтаратурную крытыку нямецкi пiсьменнiк Э. Т. Гофман. Рамантызм найвышэйшай каштоyнасцю аб’яyляy духоyнае жыццё, унутраны свет чалавека, якi жыве не пад уздзеяннем рацыянальнага погляду на жыццё, кiруецца y сваiх учынках не розумам, а пачуццямi, праяyляе глыбокiя страсцi, здольны да фантазiй, валодае тонкай iнтуiцыяй. Не “прыродны чалавек” з яго лёгка распазнавальнымi yчынкамi цiкавiy рамантыкаy, iх вабiлi таямнiцы чалавечай душы, “зiгзагi” псiхiкi, мiстыцызм i yнутраны “бунт пачуццяy” асобы.
Такi “бунт пачуццяy” у межах рэалiстычнага апiсання yмеy перадаваць у беларускай лiтаратуры К. Чорны, якi падкрэслiваy, што калi чалавек “маyчыць – значыцца, у яго многа важкага y душы: у яго многа слоy” (апавяданне “Хвоi гавораць”).
Рамантызмам напоyнена творчасць М. Зарэцкага – аднаго з самых папулярных празаiкаy у беларускай лiтаратуры 20-30-х гадоy ХХ ст. Рамантычныя матывы шырока выкарыстоyвалiся y творах Я. Купалы “Курган”, “Бандароyна”, “Раскiданае гняздо”, “Сон на кургане”, “Магiла льва” i iнш. Прыёмы рамантызацыi знайшлi праяyленне y паэме Я. Коласа “Сымон-музыка”, у алегарычных апавяданнях цыкла “Казкi жыцця”, у творах М. Багдановiча “Страцiм-лебедзь”, Цёткi “Мора”, З. Бядулi “Салавей”. Раманы, аповесцi, апавяданнi У. Караткевiча – гэта лiрыка-рамантычная проза, створаная на рэальнай гiстарычнай глебе. Рамантычныя матывы адчуваюцца y творах В. Быкава, Я. Брыля, І. Навуменкi. Аповесць А. Карпюка “Данута” пра каханне маладых герояy цалкам пабудавана на святлаценях рамантычнага yспрымання: там, дзе каханая – там святло, там, дзе яе няма, – апускаецца цемра.
Лiтаратурная творчасць у новых гiстарычных умовах
Старабеларуская лiтаратура паступова набывала выразныя дэмакратычныя рысы, агульначалавечы змест, насычалася народна-сказавымi, гутарковымi элементамi. Паyставала патрэба y лiтаратуры разгалiнаванай, якая выявiла б шматграннасць нацыянальнага свету беларусаy, у лiтаратуры глыбокай, разнажанравай. Але yмовы для развiцця беларускай лiтаратуры заставалiся неспрыяльнымi.
