Перыяд Адраджэння – гэта час росквiту Вялiкага Княства Лiтоyскага – моцнага дзяржаyнага yтварэння на беларускiх землях. На змену рэлiгiйным догмам Сярэднявечча, яго iдэалiзму, схаластыцы y навуцы прыйшла цiкавасць да чалавека, да асобы, яе фiзiчных i духоyных сiл i магчымасцей, прыродных здольнасцей i iнтэлекту. У грамадстве фармiравалася гуманiстычнае светаyспрыманне i светаадчуванне. Беларускiя пiсьменнiкi-гуманiсты эпохi Адраджэння y сваiх творах наблiжалi мастацтва да чалавека, на першы план вылучалi яго духоyныя запатрабаваннi, паказвалi хараство душы сучаснiка.
Пашырэнне iдэй гуманiзму змушала дзеячаy культуры да пошуку новых магчымасцей задавальнення эстэтычных густаy i патрэб “люду паспалiтага”, у асноyным гараджан i прадстаyнiкоy шляхецкага саслоyя. Лiтаратурныя традыцыi, якiя склалiся яшчэ y XII–XIV стст., мелi y асноyным царкоyна-рэлiгiйны характар i не зусiм адпавядалi новаму часу. Само жыццё беларуса y Сярэднявеччы дзякуючы гандлёвым сувязям гарадоy з заходнееyрапейскiмi краiнамi адкрывала доступ да антычных крынiц культуры, знаёмiла з лiтаратурнымi традыцыямi еyрапейскiх народаy. Яно, такiм чынам, ставiла задачу творча yзбагацiць старую спадчыну, наблiзiць мастацкую творчасць да рэальнага жыцця, развiваць у лiтаратуры свецкiя жанры.
Помнiк Францыску Скарыне y двары студэнцкага гарадка БДУ (скульптар С. Адашкевiч)
Гэту задачу блiскуча выканаy беларускi i yсходнеславянскi першадрукар i асветнiк Францыск Скарына. Цiкавым, драматычным, насычаным падзеямi было яго жыццё. Нямала y iм i загадак для сучаснага даследчыка.
Ф. Скарына нарадзiyся y сям’i полацкага купца. Год паяyлення на свет будучага генiя беларускага народа дакладна невядомы. Рана, яшчэ y дзяцiнстве, ён далучыyся да навукi, засвоiy латынь. Незвычайныя здольнасцi да вучэння дапамаглi Францыску трапiць у вядомы на той час Кракаyскi yнiверсiтэт, дзе ён атрымаy высокую ступень бакалаyра фiласофii. Пазней, у Падуанскiм унiверсiтэце, ён блiскуча абаранiy вучоную ступень доктара лекарскiх навук. Год 1551-ы, магчыма, быy апошнiм годам яго жыцця, за якое ён зрабiy невымерна многа.
Першыя свае кнiгi Ф. Скарына друкаваy у Празе. Дакладна вядома, што 6 жнiyня 1517 г. ён выпусцiy першую кнiгу – “Псалтыр”: “Повелел… тиснути рускыми словами, а словенским языком”. Гэта былi псалмы, рэлiгiйныя песнапеннi лiрычна-драматычнага характару, павучальнага зместу па бiблейскiх матывах, чытанне для душы, кранальнае, займальнае, якое надоyга западала y сэрца. “Псалтыр”, або зборнiк духоyных песень, традыцыйна з даyнiх часоy выкарыстоyваyся для навучання грамаце. З гэтай мэтай ажыццяyляе сваё выданне i Ф. Скарына. Яго кнiга з тлумачэннямi, каментарыямi на палях станавiлася для сучаснiкаy вялiкага асветнiка асновай светаразумення, светабачання. Да кнiгi была падрыхтавана i прадмова, якая тлумачыла прызначэнне выдання. Ф. Скарына падкрэслiваy свецкае прызначэнне свайго выдання. Напiсанне прадмовы y беларускай лiтаратуры было новым прыёмам. Гэта давала магчымасць уздзейнiчаць на чытача, накiроyваць яго yвагу. Даследчыкi мяркуюць, што Ф. Скарына сам рабiy набор, адлiваy шрыфты, выконваy iлюстрацыi i выразаy па iх гравюры, сам перакладаy тэксты. Амаль тытанiчную працу здзейснiy вялiкi першадрукар, асветнiк, вучоны-гуманiст эпохi Адраджэння Ф. Скарына, слаyны сын беларускага народа. У беларускай бiблiятэцы-музеi iмя Ф. Скарыны y Лондане захоyваецца фрагмент “Бiблii” – адна старонка, цiснутая самiм Скарынай. Той рарытэт беларусы замежжа купiлi на аyкцыёне y Мантэвiдэа, калi распрадавалася парыжская бiблiятэка С. Дзягiлева.
З 1517 г. па 1519 г. Ф. Скарына выдаy 23 кнiгi Бiблii, якiя былi разлiчаны хутчэй на свецкага чытача, чым на выкарыстанне y лiтургiчнай службе. У прадмовах i пасляслоyях да гэтых кнiг ён раскрываy свае погляды на свет, прызначэнне чалавека i яго патрыятычны абавязак, выявiy шырыню маральна-фiласофскiх, эстэтычных i сацыяльна-прававых поглядаy.
Беларускi першадрукар выдаy яшчэ y свет “Малую падарожную кнiжку” i “Апостал” у Вiльнi. Ён жа адным з першых даy узоры беларускага i yсходнеславянскага вершадрукавання. “Не капай, Мардахею, другому яму, сам увалишся в ню”, – перадаваy у адным са сваiх вершаy Ф. Скарына вядомую бiблейскую прытчу.
Фiласофскiя i маральна-этычныя погляды Ф. Скарыны закладвалi асновы светаyспрымання беларускага народа. Кнiгi яго садзейнiчалi набыццю канкрэтных ведаy, вучылi мудрасцi. “Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя, птицы, летающие по воздуху, ведають гнезда своя, рыбы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих. Тако и люди, игде зродилися и ускормлены суть, по Бозе к тому месту великую ласку имають”, – пiсаy Ф. Скарына y прадмове да кнiгi “Юдзiф”. У кнiгах асветнiка знаходзiм мы тлумачэнне яго поглядаy на роyнасць усiх людзей на зямлi, на справядлiвае светаyладкаванне, на захаванне агульначалавечых маральна-этычных прынцыпаy у паводзiнах, на адвечнае iмкненне чалавека да свабоды i праyды. Уласныя сачыненнi Ф. Скарына пiсаy на мове, блiзкай да народнай i зразумелай кожнаму.
Ф. Скарына заклаy традыцыi, на якiх заснавана беларускае, рускае i yкраiнскае кнiгадрукаванне. Яго фiласофскiя i лiтаратурна-эстэтычныя погляды развiвалi iншыя пiсьменнiкi-гуманiсты.
Мiкола Гусоyскi (каля 1470 – пасля 1553)
У Італii, у Рыме, напiсаy сваю выдатную паэму “Песня пра зубра” беларускi паэт-лацiнiст эпохi Адраджэння Мiкола Гусоyскi. У Рыме ён служыy у складзе дыпламатычнай польска-лiтоyскай мiсii да папы Льва Х, якую yзначальваy плоцкi бiскуп Эразм Вiтэлiус.
Помнiк Мiколу Гусоyскаму y двары студэнцкага гарадка БДУ (скульптар У. Панцялееy)
У сваёй славутай паэме “Песня пра зубра” беларускi паэт, якi пiсаy на лацiнскай мове, упершыню шырока i yсебакова yславiy Беларусь i яе прыроду, апеy велiч, мудрасць, духоyнасць беларускага народа, свабодных духам людзей. Так быy “адкрыты” для yсёй Еyропы край беларускiх пушчаy i палёy, азёр i рэк, сапраyдны архiпелаг зямнога хараства i незлiчоных багаццяy.
Сын паляyнiчага, М. Гусоyскi добра ведаy таямнiцы лесу, паводзiны зубра – волата беларускiх лясных нетраy, “пушчанскага рыцара”, неаднойчы сам удзельнiчаy у паляваннi. І калi ён упершыню yбачыy карыду, калi пачуy, як расхвальваюць “бой з быком”, паабяцаy расказаць цывiлiзаванаму свету пра паляванне на зубра y глухiх беларускiх лясах.
Па заказу Папы Рымскага паэт у 1522 г. стварыy вядомую нам сёння паэму, якая мела першапачатковую назву “Паляванне на зубра”. Пазней гэтая паэма yвайшла y зборнiк “Песня пра выгляд, лютасць зубра i паляванне на яго”, дзе змяшчалiся яшчэ i адзiнаццаць вершаy (напiсаных у Рыме) пад назвай “Песня пра зубра”. Гэты мастацкi твор i дайшоy да нас упершыню y 1969 г. у перакладзе Я. Семяжона з лацiнскай мовы. Асноyным зместам твора па сутнасцi стала паляванне на зубра y Белавежскай пушчы. Падрабязна i дэталёва аyтар апiсвае тое, як спачатку заганяюць зубра y загон, як затым раз’юшаны стрэламi звер гатовы крушыць i ламаць, зносiць усё на сваiм шляху, “як лавiна з гары”. Падабенства з апiсаннем iспанскай карыды тут вiдавочнае. “Пушчаy жыхар”, магутны зубр, паводзiць сябе ваяyнiча, нястрымна, дзiка.
Грозны i страшны цяпер гэты лясны велiкан.
Гневам напяты yвесь, шыбуе праз пнi i калоды.
Але, як i ва yсякiм выдатным мастацкiм творы, змест паэмы выходзiць далёка за межы толькi апiсання палявання на ляснога звера. У паэме перадаецца абагульнены лёс краiны, лёс народа. Для Мiколы Гусоyскага зубр увасабляy сiлу, моц i прыгажосць роднай зямлi. “Пушчанскi рыцар” паказаны магутным, велiчным, неyтаймаваным, высакародным, ён нiбыта выступае абаронцам усiх пакрыyджаных, занядбаных, абаронцам, якi гатовы прынесцi сябе y ахвяру, загiнуць у няроyнай барацьбе дзеля таго, каб жыy дух беларускiх лясоy. Гэта вобраз-алегорыя. Аднак паэт не апiсвае самой смерцi волата беларускай пушчы. Усiм ходам свайго паэтычнага аповеду аyтар iмкнецца сцвердзiць жыватворную сiлу беларускай зямлi, яе неyмiручы дух, нязломнасць, велiч i духоyнасць народа, пра якi паэт кажа, што духоyныя “скарбы свае людзi гэтай зямлi на золата нават не прамяняюць”.
Паэма сведчыць, што y беларускай паэзii таксама шырока выкарыстоyвалася лацiнская мова, якая была найбольш распаyсюджанай у Еyропе y Сярэднiя вякi, з’яyлялася i y ВКЛ мовай навукi i культуры. На лацiнскай мове Мiкола Гусоyскi напiсаy яшчэ гiстарычную паэму “Новая i славутая перамога над туркамi y лiпе нi месяцы” (1524), з-пад пяра паэта выйшаy таксама твор у вершаванай форме “Жыццё i подзвiгi святога Гiяцынта” (1525).
Пытаннi для кантролю
1. Чым славiцца эпоха Адраджэння?
2. Якую ролю адыграла эпоха Адраджэння y развiццi yсяго чалавецтва?
3. Якiх сусветна вядомых дзеячаy эпохi Адраджэння вы ведаеце?
4. Назавiце беларускiх дзеячаy эпохi Адраджэння.
5. У якiх умовах пачыналася станаyленне yласна беларускай лiтаратуры? Назавiце яе асноyныя жанры.
6. Гiстарычнае значэнне дзейнасцi Францыска Скарыны – першадрукара i асветнiка, яго роля y пашырэннi асветы, стварэннi прыгожага пiсьменства, кнiгадрукавання на Беларусi.
7. Ахарактарызуйце значэнне творчасцi Мiколы Гусоyскага y агульнаеyрапейскiм кантэксце.
Лiтаратура XVII–XVIII стст.
Барока. Класiцызм. Асветнiцтва
У канцы XVI–XVIII ст. у Еyропе шырокае распаyсюджанне атрымаy стыль, названы “барока”, якi спачатку ахапiy архiтэктуру i выяyленчае мастацтва, а пазней i iншыя вiды творчасцi. Барока стала своеасаблiвай формай Контррэфармацыi. У мастацтве yзнiкалi новыя выяyленчыя тэндэнцыi, метады i прыёмы, своеасаблiвыя падыходы да раскрыцця рэчаiснасцi. Усё мацней заяyляла аб сабе перавага формы над зместам.
Эпоха стылю барока характарызуецца пэyнай элiтарнасцю жанраy, iмкненнем да знешнiх эфектаy, пышнасцi, вiдовiшчнасцi, параднасцi, да таго, што абавязкова павiнна yразiць чалавека, пакiнуць след у ягонай душы. У мастацтве назiралася захапленне новаyвядзеннямi, вычварнасцю форм, праяyлялася жаданне здзiвiць нагрувашчаннем розных стыляy, змяшэннем фарбаy: “наварочана, накручана”, “фарба фарбаю атручана”.
Тэрмiн “барока” паходзiць ад iтальянскага слова “barocco”, што азначае “вычварны, дзiyны”. Неверагоднасцi y мастацтве барока хапала ва yсiм: у форме, змесце, стылi. У лiтаратуры гэта праяyлялася y змяшэннi рэальнага з iрэальным, перапляценнi свету iлюзорнага з канкрэтна рэалiстычным i побытавым, адлюстраваннi кантрастаy сапраyднага i yяyнага, засiллi пачуццёвасцi, выяyленнi драматызму дзеяння аж да паказу трагедыйнасцi становiшча персанажаy.
Барока на Беларусi y лiтаратуры дало штуршок для развiцця школьнай драмы, iнтэрмедый, парадыйна-гуманiстычнай i сатырычнай паэзii, iранiчнай i саркастычна-з’едлiвай прозы, жартоyных пераказаy незвычайных прыгод у лесе, у панскiм двары, алегорый “вандроyных сюжэтаy”. Нараджаyся беларускi народны лялечны тэатр – батлейка. Шырока yкаранялася y свядомасць народа меладычная i эмацыянальна-пачуццёвая песенна-iнтымная лiрыка, якая шырока распаyсюджвалася i ахоплiвала розныя слаi насельнiцтва, людзей самых розных узростаy, ад юнакоy i дзяyчат да асоб сталага веку.
Гармонiя чалавека i свету па-ранейшаму прыцягвала yвагу творцаy, з’яyлялася мерай духоyных каштоyнасцей. Але y формах падачы матэрыялу назiралася yжо большая вольнасць думак i пачуццяy. У стылi барока актыyна выкарыстоyвалiся алегорыя, ускладненасць метафар, адбывалася перанасычэнне эпiтэтаy, параyнанняy, гiпербалiзацыя падзей i вобразаy. Але не y гэтым была адметнасць часу, а y тым, што творы мастацтва ставiлi задачу “прабiцца” да пачуццяy чалавека, апелявалi да эмоцый, да людскiх адчуванняy, а гэта значыць, што yздзеянне такога мастацтва на фармiраванне светапогляду самой асобы y значнай ступенi павышалася.
Гэта быy час развiцця дыдактычна-фiласофскай лiрыкi, аратарскай прозы. На першы план выходзiлi павучальны змест, маральны аспект. Адбывалася прамое цi yскоснае адмаyленне Адраджэння i Рэфармацыi.
На Беларусi вылучаюцца “высокае” (творы якога напiсаны на польскай, лацiнскай, стараславянскай мовах), “сярэдняе” (разлiчанае на бяднейшую шляхту i гараджан), а таксама “нiзкае”, цi “мужыцкае” (парадыйна-сатырычная i гумарыстычная паэзiя i проза, iнтэрмедыi, сцэнкi, маналогi, дыялогi), барока.
На эпоху стылю барока прыпадае росквiт народнага тэатра, актыyна развiвалiся сатыра, гумар. Шырока бытавалi эпiчныя жанры, асаблiва распаyсюджаны быy эпас пра жывёл, раслiны, з’явы прыроды, пра розныя паyсядзённыя здарэннi, прыродныя i жыццёвыя анамалii. Гэта быy час барокавай лiрыкi, калi суб’ектыyнае пераважала над аб’ектыyным, калi лiрыка разглядалася як адна з найяскравейшых форм самавыяyлення паэта, якога перапаyнялi пачуццi. Упершыню так выразна праяyлялiся прыкметы макаранiчнага стылю, характэрнай асаблiвасцю якога з’яyлялася цеснае “суседства”, “перасыпанасць” вершаваных радкоy словамi з розных моy, блiзкароднасных цi нават больш аддаленых.
Увогуле ж мастацтва барока мае некалькi этапаy свайго развiцця: “ранняе” (канец XVI – першая палова XVII ст.), “сталае” (другая палова XVII – першая палова XVIII ст.), “позняе” барока (з сярэдзiны XVIII ст.).
Для архiтэктуры былi характэрны напышлiвасць i грувасткасць фасадаy, складаныя лiнii y забудовах, iмкненне yпрыгожваць будынкi арнаментальнай лепкай, шматкаляровай мазаiкай, вiтражамi, разьбой па дрэве, распiсваць сцены i столь, а таксама паyсюдная yстаноyка самых разнастайных маленькiх i вялiкiх скульптур.
У жывапiсе таксама панавала адлюстраванне велiчнасцi планаy, падкрэслiвалася значнасць падзей, палатно павiнна было yражваць грандыёзнасцю задуманага i здзейсненага.
У гэты перыяд на Беларусi пабудаваны выдатныя храмы – Гродзенскi касцёл Святога Францыска Ксаверыя, касцёл Гродзенскага езуiцкага калегiyма.
У кнiгадрукаваннi майстрамi была yведзена ва yжытак кнiжная графiка, дзе кожная лiтара мела сваю аздобу, значна палепшылiся пераплёты кнiг, па-новаму афармлялiся вокладкi i тытульныя старонкi.
На Беларусi галоyныя прынцыпы барока яскрава выявiлiся ва yсiх вiдах народных рамёстваy – ткацтве, вырабах са шкла, глiны (палiваная керамiка), разьбе па дрэве (беларуская рэзь), ювелiрным мастацтве. У краязнаyчым музеi пры бiблiятэцы iмя Ф. Скарыны y паyночнай частцы Лондана y раёне Фiнчлi, дзе знаходзiцца так званая “беларуская вёска”, захоyваюцца два рарытэтныя слуцкiя паясы i фрагменты трэцяга, у якiм нават можна “пакратаць” рукамi залатую нiтку, што yткана y шырокую i ад таго цяжкую, але прыгожую, стракатую, узорыстую тканiну.
Працу над вядомымi yсяму свету слуцкiмi паясамi yславiy Максiм Багдановiч у сваiм цудоyным вершы “Слуцкiя ткачыхi”.
Новы стыль i кiрунак у мастацтве слова, лiтаратуры, як i y iншых мастацкiх формах – жывапiсе, музыцы, тэатры, сфармiраваyся y XVII – пачатку XIX ст. i атрымаy назву “класiцызм”. Гэта было вяртанне да Антычнасцi як да iдэалу i yзору. Тэрмiн “класiцызм” паходзiць ад лацiнскага слова “classicus”, што азначае “yзорны”.
У мастацтве патрабавалася строгае захаванне гармонii формы i зместу. У архiтэктуры пераважалi геаметрычныя формы без якiх-небудзь аздабленняy, строгасць i яснасць планiроyкi. Жывапiсныя палотны адлюстроyвалi гiстарычныя сюжэты, расла цiкавасць да партрэтнага жанру. Найбольшага росквiту дасягнула музычнае мастацтва, асаблiва y творчасцi прадстаyнiкоy так званай “венскай класiчнай школы” – Л. Бетховена, Ф. І. Гайдна, В. А. Моцарта.
На Беларусi вырасталi новыя палацы, гарады, паркi. Жылыя кварталы y гарадах набывалi класiчную стройнасць, мелi прамавугольную планiроyку. Будаyнiцтва yпершыню стала ажыццяyляцца па тыпавых праектах. Былi пабудаваны Гомельскi палацава-паркавы ансамбль, Гомельскi Петрапаyлаyскi сабор. Шырокую вядомасць набылi мануфактурныя вырабы слуцкiх i гродзенскiх майстроy: ткачых, чырванадрэyшчыкаy, шкловыдзiмальшчыкаy, разьбяроy па дрэве, дэкаратараy. Стваралiся выдатныя габелены.
У лiтаратуры выразна праявiyся падзел на “высокiя” i “нiзкiя” жанры. “Высокiмi” жанрамi лiчылiся ода, трагедыя, эпапея, “нiзкiмi” – сатыра, камедыя, байка. Праблематыка i змест лiтаратурнага твора, iдэя, тэма, мараль, павучанне, думка, якая выражалася y творы i прымушала да развагi, набывалi асаблiвае значэнне. Мастацкая лiтаратура станавiлася iдэалагiчнай сферай. За ёй трывала замацоyвалася права yплываць на свядомасць, фармiраваць грамадскую думку, выхоyваць i весцi за сабой, быць прыкладам для пераймання. Лiтаратура, як было прынята лiчыць, можа i павiнна даць узоры паводзiн чалавека, абудзiць асобу i паказаць шляхi да яе самаyдасканалення, духоyнага росту. Уплыy твораy мастацкай лiтаратуры на чалавека меy асаблiвае значэнне.
У 1635 г. у Парыжы адкрылася Акадэмiя лiтаратуры, прадстаyнiкi якой зацвердзiлi класiчную школу прыгожага пiсьменства, выпрацавалi строгiя патрабаваннi класiцызму як асноyнага кiрунку y развiццi жанраy, стыляy. Ад твораy мастацкай лiтаратуры патрабавалася строгая нармiраванасць паводзiн персанажаy, адпаведная дазiроyка станоyчых i адмоyных рыс.
