Абадият қонунлари. 1-китоб
Онгаким, салом бермоқ иши маъқул тотинмиш, уч ёшда рўмол ёпиниб, «аччалом”ни кунора канда қилмас эрди. Завқли иш бўлмиш. Ажабким завқ келтиргич ишлари онда кўп бўлмиш. Уч ёшгаким кирмагайким, нутқида «яъни», «умуман» каби сўзларни шошила-шошила, билар-билмас қўллар. Бешубҳаким, ниҳоятда ажойиб одамий чиқур ва ортимиздин юрур!
Ушбуни ёзиб битирурда Меҳримоҳга мавсум яна бир қиз невара дунёни келмиш бўлгай. Қалбин туби мўминагина, лек шаклланмиш руҳида қатъияти ва дадиллиги ва анчайин шўхлиги бор қиз бўлмиш. Тиловким, айнан хонадон вакиллари сингари ўзига хос ва ўзига мос дилбар қиз бўлур.
Ушбуниким тахрири мазмун кенгаюви бирла боғлиқ ҳолда узоқ муддатларга чўзилур, ҳар қайта тушилмишдин ҳар тиниқликлар бўлур. Орадаким невара Меҳримоҳ беш ёшга тўлмишдур, кунларнинг бирида ўзбек йигитин «онажоним онам, меҳрибоним онам» дея она тарифин келтира айтмиш қўшиғин жим тинглаб туриб, овоз чиқара баралла йиғлаб юборур, ҳайратларки, беш ёшли қизалоқда қалбдур, таъсирчандур, зурриёдким англовчандур!
Сўнг Моҳизар отлиқ қиз невара ҳам туғилмиш, полвоннамолиги бор, дадаси каби одамталпингич, лек ажибким, қалби нафис бўлмишдур, ул ҳамким элсуяр бўлгай. Бул қизлар ҳамким тафаккурда қонуниятлар топмишидин умидворликдамиз.
Яна бир фарзанд Элрух мирзодур, улким дили содда, лек нозик дидли, фаросатли, анчайин оқилликда ва дилбар, меҳнаткаш ва ажиб мутойибали йигит эрди, ҳаваслар қилгулик. Диёнати мустаҳкам эрди. Ёш тура, ният қилмиш, давлатчилик йўли бирла бормиш, ўн йил Қурияда ишламиш, мард ишламиш. Ул ерлардаким ўзбеклар ҳақида аларда яхши таассуротлар уйғотмиш. Топганин оилада ўртада беминнат баҳам кўрмиш. Одамийликда қойимдур. Онинг тасаввур-тушунчалариким одамийлик қонуниятидадур. Ажиб пурфазилат чиқмиш. Умрлар топсин!
Ондин ҳам кўп ва хўп яхши ишлар қолгусидур ва ул ҳам ортдин тафаккурда қонуниятлар топмишидин умидворлик бор эрур.
Элруҳ мирзо орқали келин Гулруххонким, дили дилбар ва эсли, дадилгина ва матонатли чиқмишдур. Дили тўғри эрди, тўғрилар сўзламиш эрди. Умрлар топсин! Дадаси Нозимжонким, тенгқур эрдик, фикрлари ва қилмиш ишлари анчайин маъқул йигит бўлиб эрди, ониким меҳнатдин ҳеч нари топилмас.
Нозимжоннинг дадаси Рафиқжон акаким, масъулиятли ишларда ишлаб эрди, элдин ҳаёли бўлмиш бўлгай, ончаким, доимий хизмат аравасидин катта кўча бошида тушиб, уйга маҳалла ичра пиёда юриб кирмиш бўлгай, тушмиш жойдин ишга чиқиб кетмиш, уйга совға келтурурни чақириб совғасин қўлига тутмиш бўлгай. Чиройли ибратдур. Аҳли илмга мансуб ва тўқназар одамий бўлиб эрмиш.
Ушбуни битиб борилурким, Элрух мирзодин ўғил фарзанд дунёга келгай, исми падарибузрук шарафига Фатхиддинбек бўлмоқлиги кўп маъқул ва хосиятлик иш бўлмиш. Улким табиатан мард, саҳоватли, ўз ўрнида шаҳдам ва дадилқадам ва ўктам бўлмишлик аломатларин намоён қилгайдур.
Сўнг қиз келур, Моҳларой отлиқ, онаси каби матонатли, уддабурро ва ўзига хос тарзда қатъиятли, зеҳнли, фаросатли, таъб ва диди нозик қиз бўлмоқлиги онинг болалигидин сезилур, аларга ҳамким чексизлар шукрелардур! Аларнингда тафаккурда қонуниятлар топмишидин умидворликлар бор эрур.
Яна бир фарзанд, улким кенжадур, Комрон мирзодур, бўйчанликда, асли кўнгли синиқ, лекин дунёга ўзликни мутеъ тутмовчи, дидли, нозик фаҳмловчан, мулоҳазалари дуруст бўлмиш эрди. Бир меҳнатга киришмиш эрса, ҳеч шошилмас ва натижаси дуруст иш қиладур, охирига етказур. Олий таҳсилни кўрмиш эрди, дидиким анчайин ўсиб эрди, дилбарлиги дуруст эрди. Акаларига эргашувчандур. Кўп хизматлар қилур эрди. Ул ҳамким умрлар топсин! Ондин ҳамки кўп ва хўп яхши ишлар қолгусидур!
Ушбу ёзувлар тахририн тугатмиш муддатларгаким, ва ниҳоятким, дил ният амалга ошаким, Комронийниким оила қурмиш тадбири кўрилур. Йўқлов ва суриштирмоқликлардин сўнг Андижон шаҳрин Бўстон даҳасидин отасин боболари қандолатчилик бирла машғул бўлмиш Акбаржон отлиғ одамий бўлмишким, «қулоқланув» даврида Қошғар сори бенишон кетмиш бўлгай, лек етмамиш, гар етса, ондин нишон ва сўзи бўйича оиласин тортуви бўлмиш бўлгай эрди, ондин қолмиш бир фарзанд Муллохон исмли юртга хизматлари уруш ва тинчлик йилларида ҳам анчайин сингмиш одамий бўлгай, ондин бул Солижон ака ва онга рафиқа Гулбаҳорхон отлиғ одамийлар фарзанди бўлмишким, аларким яшар ёшда каттароқ эрмиш эрдилар, суҳбатдаким анчайин маънили кўринмиш, аларнинг кенжа қизлари Соҳибахон бирлаким, Дилфузахон суриштира-суриштира ва танламишдур, ул қиз ҳамким анчайин хуштабиат, латофатли, боодоб, меҳнаткаш, камтарин қиз бўлмиш, ва ажабким, китоб ўқимоқликка анчайин рағбатли чиқмишдур ва дид ва ҳафсала тилаб ҳар турфа ҳунарларга ҳам анчайин дуруст эрди, сўнгралар онга дейилмишким, китобга рағбат ончалар бўлса, падарибузрукдин қолмиш меросий кутубхона туфҳаликда турур, онингким, ул сўзлардин кўзлари ёнмоқда бўлур, Комронийнинг ул бирла никоҳ тўйин тўй-томошалар бирла ўтказилмиш, ушбунинг тахрири даврида алардин ҳам қизалоқни кўрилур, Моҳичеҳрага мавсум бўлмиштур, қўрқмас, вазмин қизалоқ чиқурлиги очиқлар кўринур эрди. Аларнингда тафаккурда қонуниятлар топмишидин умидворликлар бор эрур.
Ҳар уч ўғлонни аларнинг ёшлик даврларида қаттиқлар тутилмиш ва лек ўспирин йигитлик ёшларидин эркинлар ҳам қўйилмишким, ҳаётда мустақил ҳаракат қилгусидур, урингусидур, одамийликда ҳаётий малака-тажриба орттиргусидур дея ва лек аларнинг ҳаракатлари ҳамиша назарда турмишдур.
Қонуниятда бўлса, барчаси ортдин қолгувчи ва боргувчи бўлгайлар!
Учинчи боб
ҚАРИНДОШ-УРУҒЧИЛИК ИПЛАРИ
Ўзбекистоннинг Андижон шаҳриким, улким Фарғона водийсида эрди, бул водийким, дарҳақиқат, шимол, шарқ, жануб тарафларидин тоғлар бирла ўралмиш, ул тоғларким қирғиз ва тожиклар юртига ўтмиш ва қирғизга тааллуқли ул тоғларароким шарқдин Кошғарга ипакмисол йўл турур эрди, фақат ғарб тарафдин ўзбеклар юртига, воҳага чиқилур ва фақат Наманган вилоятин шимоли шарқи бирла, тоғ оралаб Тошкентга тушса бўлур, дунёвий истиқомат макони ва қариндош-уруғчилик муносабатлари ушбу юртда эрди.
Бобо орқали қариндошлар Избоскан туманин Маданият шаҳарчасида бор бўлмиш эрди, Ҳомиджон ака отлиқ бош. Улким, бобо ҳаётлик даврларида Эски шаҳарда яшамиш хонадонни кўп йўқлар, сўнгралар падарибузрук бирла тўй-тўркинда ва сўнг ҳам нечалаб йўқланур ҳам эрди. Ул Ҳомиджон ака оиласин, Сойибжонгаким онадур, ул юртдаги суҳбатлардин эсланурки, анчайин зукколикдаги аёл бўлиб эрмиш, ҳар сўзниким, маъниси кичикдур-каттадур, узоқлар ўйлаб айтур эрди, Маданият шаҳарчасиким қирғизлар юрти чегарасида турур эрди, сезилмишидин, Сойибжоннинг онаси қирғизга уланур ҳам эрди, Кейинчалик борди-келдилар озаймиш. Фарзандларидин бири тенгқур, ёшлик йилларидин анчайин яқинлашиб қолмиш ул Сойибжон эрди, ҳозирда таълим масканида ва ҳар нечук ишига дуруст йигит бўлиб эрди.
Бувининг опаси Турсуной катта буви Шаҳрихондин бир неча ойларда бир келгуси ва Андижонда бир турмишида ҳафталаб тургуси эрди.
Ажабки, беш вақт намоз ва рўзани беканда ўтар эрди, ҳар келмоғи ва Шаҳрихонга қайтмоғи оилада жиддий тадбирга айланур даражада эрди. Одамийда каттагина тугунким аларнинг бошида қўл тегмас ҳолда келур эрди, аксарият ҳар келурида ўғли – Кимсанбой тоғанинг фарзандларидин бирин ўзига йўлдош қилур ва бу бирла қариндош-уруғчиликда меҳр ва кўнгилбоғни мустаҳкамлаб эрди.
Аларнинг тиламиш якка-ю ягона ўғли Кимсанбой тоға бўлиб эрди, айтишларича, катта буви кўплаб фарзандларни дунёга келтирмиш, лек аларнинг ҳеч бири болалигида-ёқ турли сабаблар бирла турмагай, фақат мана шу Кимсанбой ака қолмиш бўлгай, ул ягона фарзанд ҳамким, ёзлар чўмилар маҳаллардин бирида Шаҳрихонсой сувида оқмиш бўлгай, аранглар қутқармишлар, ягона фарзанд ўз оиласида кўп арзандалик топмиш бўлгай, ул даражадаким эркалик ҳаётининг сўнгги йилларида ҳам андак-андак сақланмиши сезилмиш эрди.
Катта буви олдинроқ бормиш бўлғай эрди, буви даврадин чиқмишига узоқ йиллар бўлмишига қарамай, Кимсанбой тоға меҳр тортиб келур, икки-уч кунлаб қолур, навбатдаги қариндошникига йўл тутур ва бир-бир йўқлар эди. Ҳар нечук қадрли эрди ва тўй-маъракаларда доимо бирга эрди.
Улким, қизиқ воқеалардан гапирур бўлса, сўз охирида овозли жилмайишга енгил кучан чиқармоқлик қусур эмас, ўзига хослиги эди, бу соддадилликка хос хусусият кейинчалик ҳеч кимда кузатилмади.
Улким маҳсидўзлик касби бирла тирикчилик қилиб эрди, диний эътиқодли, дунёси ўта содда, тўғри одам эрди, беш вақт номоз ва йил рўзасин онаси каби беканда ўтаб эрди, меҳнатни яхши қилур эди, лек қонуниятли маълумотлардин мутлақ бехабарликда бўлиб эрди.
Оиласи Омадхон опа эрди, улким онга олти қиз ва бир ўғил топиб эрди, ўғли Адаҳамжон отлиқ, ёшлик йилларида Андижон шаҳрида ҳунар ўрганиб кетмиш эрди, лек аксар Русияда ишлаб, топмишига уй-жойлар қуриб, онга чирой ва шакл бериб эрди, тўй-тўркинлар ўтказиб эрди, ҳар нечук тирикчиликни хотини Дилоромхон бирла эплаб эрди.
Кимсанбой тоға барча қизларин турмушга узатиб, невара-ю чеваралар кўриб, ўз мавжудотлик умрин ўз битилмиш мазмуни бирла яшаб, бирда Асакадин бир маросим-тадбирдин қайтгач, эртаси кун кундуз ҳеч бир касалликсиз хотини Омадхон опага «ғалатиман-а» дея, ўтирмиш жойида онинг елкасига суяниб, жисман оддий, кичик, енгил «пуф» бирла 2014 йилда даврадин чиқмиш. Чиройли чиқмиш бўлмиш.
Яна бувининг она бошқа акаси Сотволди ака бўлиб эрди, Чоргузарда истиқомат қилиб эрди, ҳимоя соҳасида узоқ йиллар ишлаб, оилада Анваржон, Адаҳамжон, Аъзамжон, Кибриё, Зикриё, Акрамжон, Муҳайё отлиқ кўп фарзандлар топиб эрди, онинг оиласи Матлубахон аяким, биз ўспиринлик чоғимизда ёмон касалдин дунёвийлик муддати қисқалик топиб эди.
Катталарнинг маслаҳати бирла Сотволди аканинг катта ўғли Анваржонга бувининг иккинчи қизи, хола бўлур, Мавлудахон опа турмушга узатилиб эрди, онинг ихтиёрига қарши. Лек турмуш турмуш бўлиб кетмиш.
Ким Анвар ака алжабр илми муаллими касби бирла қурувчилик ҳунарин сирларин ҳам яхши эгаллаб, халққа хизматда бўлиб эрди. Қорачадин келмиш, келбатли, жисмий кучлигина, алжабрни чуқур ва тиниқ англагувчи бўлиб эрди.
Мавлудахон ҳолаким, дили яхши эрди, қувоноқ эрди, ҳаётда бир неча қур оғирликларни тортиб эди, қалби чуқур оғир жароҳатлар топиб эрди, лек ул аларни кўтариб эрди…
Бири қизи Муқаддасхон оғир касалланиб, бедаво касал бирла узоқ ётиб, сўнгралар йигирма саккиз ёшда дунёвий ҳаёти қисқалик топмишлигида бўлмиш.
Яна бир Анвар ака орқаликим, ёши улуғланганда укаси Акрам бирла ақлдин бир адашмоқлик бўлмиш, зарариниким халқда кўпчилик тортмиш… Анвар акаким ўн икки йилга чегараланмишлар, ҳолаким они ҳам кўтармиш.
Алардин таралмиш авлодлар, Муқаддасхон ва Мубинахон отлиқ икки қиздин сўнг, Илҳомжон отлиқ ўғли ҳам бўлиб эрди, ул ўғил ҳам ота изидан юрмиш. Улким отасин қурувчилик касбин маҳкам тутмиш, ёмон бўлмамиш эрди, ўз оиласи ва опа-сингилларига саҳоватда ва беминнат таянч бўлмиш ва бекаму кўст яшамоқда бўлмиш эрди.
Муштарий отлиқ кенжа қизи ҳам бўлиб эрди. Улким суймишига узатилиб эрди, икки ўғиллик бўлиб эрдилар.
Ушбуким битиб, тахрир борурким, Мавлудахон холанинг ўғли Илҳомжонким, қирқ тўрт ёшда эрди, навқирон даврким, мўмин йигит бўлиб эрди, Хўжаободдин келур йўлда онинг жияни, Муқаддасхоннинг катта ўғликим, ёмғирли тун эрмас, кечда катта тезликда йўл изидин чиқа, бошқарув эпин йўқота ҳалокат топиб, дунёвий даврадин чиқмиш. Ҳолаким, опа ўрнида эрди, оғир куювда бўлмиш, онга анчайин оғир куюв бўлиб эрди…
Яна бир Ҳабибахон онадур, онахонга амакиваччадур, тенгқурлардур, ҳисоб илмидин мактабда узоқ йиллар таълим айтмиш, сўнгралар эрса отинбувиликда халққа тўй-маъракаларда хизматда туриб, ризқланиб ҳам эрди.
Бул онанингким, қалби дурусттур, беҳасад ва дунёвий ҳаётда анчайин машаққатлар торта яшамишига боқмай, беафсустур, сершукурдур. Саксондин ўтибтур, лек ҳамон ҳаракатида эрди, ончаким ғайрати сезилур.
Яқинликдаги қариндошлик ипларида турмишлардин бир падарибузрук иккинчи акасин катта ўғли Ҳамидулло эрди. Оила тутиб, ўнга яқин қиз кўриб эрди. Улгаким қиз фарзандлар атрофида куймаланиб, ўшалча маънавий бўстон, гўзаллик манбаи меҳрибонлигидин бахтиёрлик тортмоғи битилмиш эрди. Мактабда алжабр ҳисобидин таҳсил айтур эди. Шатранжни анчайин яхши ўйнамиш эрди, ончаким, ўйинда билмасроқ кишин онинг ғолиблиги ва ўз мағлубияти сори етаклаб ўйнай билур эрди. Улким дуруст ишламиш, меҳнатга анчайин дуруст чиқмиш эрди. Қизларин барчасин олий таълимда ўқита турмушга узатиб эрди.
Яна падарибузрук катта синглиси-Ҳафизахон амманинг ўғли Адаҳамбек эрди, улким Оқтепа қишлоғин тарихин китобат қилиб, онинг бошланмоғин Кушонлар давлати даврига боғлаб, асослар келтириб эрди. Дадил сўз бўлмиш эрди. Муаллимликда узоқ ишлаб эрмиш эрди, ул одамийким, олдинроқ даврадин чиқмиш бўлгай.
Падарибузрук ортидин, тоза сўзламоқ мақсадида айта ўтилмоқдадур, олдинги оиласидин яна икки фарзанд қолмиш бўлгай эрди. Ул оилаким, падарибузрук сабаб бузилмамиш эрди, Оқтепа қишлоғидин келмиш қишлоқи илмли йигитдин ул эришмиш эътибор ва етишажак келажакдин кифоя топмай, нари туртурлар, ҳатто, ҳовлиниким, тортиб олурлар, улким, йигирма саккиз-ўттиз ёшлардаким, тил илмдин қонуниятли маълумотлар соҳиби эрканлиги сабаб Андижон шаҳрига келмиш ва фаолият кўрсатмиш эрди, кўчадаким, тун-кеч бир қатор уст-бошда, ёлғиз қолур, ул ҳақидаким келтирилмиш…
Ул дастлабки оиласидин қолмиш бир фарзанд Улуғбекдур, эски даврда Афғонистондаги жангу жадалларда бўлмиш эрди, муаллимликда қойим бўлиб эрди, мутойибали одамий чиқмиш эрди, ажабким маъқулдур. Оилали, икки ўғилли яшамиш эрди. Андижон шаҳрин Чоргузар даҳасида истиқоматда эрди, дарвоқеъ, онасиким ҳануз бор эрди, улким чорларким, ип узилмасликни тилаб.
Яна бирким, қиздур, исми Юлдузхонга мавсум, бизга опаликка ўтиб эрди, бизга ҳам кўп меҳрибон, жонкуяр бўлиб эрди, шифокорлик касбида ишламиш эрди. Онингким куёви, ул ҳам Улуғбек исмига мавсум эрди, ажаб чин муомалали, улфатчан, мард, меҳнаткаш, бағрикенг одамий бўлиб эрди. Алар Андижон туманин Янгиобод қишлоғида яшамиш эрдилар, ул маконким Андижон шаҳрин шимолида эрди.
Яна бир маънавий боғланув Хўжаободлик одамий уста Охунжон ака бирла боғланурким, падарибузрукдин эшитилмиш эрур, серфарзанд уста Охунжон ака бош фарзанди Дилбархон опанинг падаримиз таҳсил айтмиш олий таълимга ўқимоққа кирмоғин тилаб эрди, уста падарибузрукнинг инкорига қарши янги қурила бошламиш ҳовлида қолиб, ёғоч ишларига қўл урмиш.
Онинг фарзандларидин каттаси бир Набижон ака эрди. Савдогарчиликда хизматда бўлиб эрди, сўнгралар исломийлик даъвосин тилаб эрди, ҳатто, хожилик топиб эрди, ҳаётнингким ҳадисин анчайин олмиш, падарибузкурнинг таърифи ва ифодасида «илми маош”ни дуруст ўзлаштирмиш бўлгай.
Улким уста Охунжон акадан сўнг барча ука ва сингилларига бош бўлиб эрди, аларни уйлаб, жойлаб, йўллаб, ибратли ишлар тутмиш. Укалари яхши бормишдурлар, акасин ҳаёт илмидин йўл тутмишдурлар, тадбиркор бўлмиш ва яхши эришмишдурлар, зиёда кифоя қилгулик.
Уста Охунга жиянликда яна бир одамий бўлмиш эрди, исми Раҳимжон отлиқ. Отасидин эрта қолгач, учувчилик йўлидин кетмиш. Ҳарбий хизматдин нафақага чиққач, аввал Тошкентда, сўнг қозоқлар юртида Олматуда яшаб эрди. Оиласи рус миллатига мансуб аёл эрди, мулойимликдаги аёл эрди. Аларнинг бир ўғил ва бир қизи бўлиб эрди. Ушбу битуримизда алар ҳам фарзандлик эрдилар.
Уста Охунжон ака ўтиб, Набижон ака ул оилада ота ўрнига қолгач, оиламиз бирла қариндошлик ришталарин боғламоқ ва тутиб қолмоқ учун синглимиз Фотимахонни кенжа укаси Рустамжонга сўраб эрди.
Падарибузрук розилиги-ла Фотимахонни Хўжаободга тўй бирла узатмишмиз. Кўп маъқул оила бўлмиш, норизочилик ҳеч кўрилмамиш. Рустамжонким, Самарқандда ўқимиш эрди, қайтгач, тадбиркорлик қилмиш, яхши бормиш, тайёрламиш маҳсулотин чет элларга узатиб дадиллик қилмиш эрди, диний эътиқодда мустаҳкам эрди, намозни беканда ўтар эрди, ул ҳам ҳожиликда эрди.
Улким яхшилар борадур, кўп яхши ишлар қиладур. Уч қиздин сўнг ўғил фарзанди Абдумажидким, тилаблар топиб эрдилар, хийла зийрак, интилувчан, мақсадли йигит чиқур аломатида эрди.
Уста Охундин таралмиш фарзандлар дуруст фарзандлар кўтариб эрдилар, барчаси меҳнатда эрдилар.
Албатта, қариндош-уруғчиликда эрмас эрсада, қариндошлик даражасида яқинлик топмишлар ва бизга боғланмишларга боғланмишлар ҳам кўп ва хўб бўлмиш эрдилар, келтирилмади, келтирмоқлик учун изламоқ даркор эрди.
ИККИНЧИ ҚИСМ
Тўртинчи боб
ХАЛОС
Мозийдин эътирофда турмиш одамий мавжудотлар бор эрди.
Аларнинг асарларин варақлай, кўникмалар топа қалам тутилмиш, меросий сўзлар терилмиш ва ушбу рисолада келтирилмиш мазмун ёритилмишки, бул аҳамияти беқиёс вазифа қонуниятда эрди, сездирилмиш, беадад сарафрозликлардур!
Бир илме айтилиб эрдик, «Дид-нафосат илми» отлиқ, давр тилида, Тошкентдин туриб Ўзбекистон-ла барча ҳунар таълими даргоҳларига етмиш. Бу ишнинг эзгулиги ёш авлодга санъат гўзаллигин енгилроқ бўлсада қонуниятларга солиб кўрсатилмиш эрди. Бунчайин иш ўтмиш тарихда воқеъ бўлмамиш эрди, янгилик эрди, маънавий тараққиёт йўлида манбаи ибрат сифатида аҳамияти беқиёс эрди, лек сезилмади, сезилмамишни сездирмасликка мойиллик бўлмиш!
Ишораким берилди, тафсилоти келгуси даврларга қолмишким, кўплаб изланувларга сабаблар бўлгуси, ва албат, ўз ўрнида юзага чиқмиш бўлгай. Ва ондаким давлатга эътиқод ва эътирофдин тура ёшларга даъватларимизни баён қилинмиш эрди, улни пойтахтдаким эътироф этмишлар ва нашрига ўзгача ихлослар кўрсатмишлар, булни ул даврда таълим вазириётида ишламиш Авлиёқул ўғли отлиқ шахс шахсан очиқ билдирмиш эрди, самимийлик-ла.
Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилинда, «Эзгулик сари» отлиқ, рисолача бўлмиш, вилоят ҳокимлигида ишламиш Ҳотамжон отлиқ таниқли ва ҳурматлининг йўлланмаси бирла, улким сўнгралар мамлакатда фирқалардин бирига бош бўлиб эрди, давлатбоши бўлмоқликка номзодлик бериб ҳам эрди, бул иш ҳам вилоятда барча таълим муассасаларига борди. Дунёвий давлатчилик аҳамиятин алқанмиш эрди, ҳеч кимдин бўл ҳам яна сезилмамишни сездирмасликка мойиллик топилур!
Яна бир, ул ҳамким давр тилида эрди, «Нафосатшунослик бўйича қисқача изоҳли луғат» отлиқ, оилавий ҳамкорликда, Дилфузахонким бу ишда тенг туриб эрди, ул иш ҳам бу юртта ҳеч воқеъ бўлмамиш иш эрди. Лек у ҳам сезилмади, яна сезилмамишни сездирмасликка мойил бўлинур!
Яна бир илме айтилиб эрди, «Баркамоллик диёрига мансублик» отлиқ, латиф тилда, падари- бузрукнинг розилиги йўлида бахшида бўлмиш эрди, хўб бўлмиш эрди, ижод аҳли орасида эътирофлар топиб эрди.
Яна бир илмеким айтилиб эрди, давр тилида, «Бадиий адабиёт нафосати» отлиқ, дуруст салмоқли эрди, адабиёт, яъни тил, яъни дил гўзаллигин қонуниятларга солинмиш ҳолдаги бу даражадаги асар ўтмиш тарихда воқеъ бўлмишлигин ҳаётий аломатлари сезилмамиш. Онинг беқиёс афзаллиги шулким, авлодларга миллий маънавий мерос гўзаллигин қонуниятли тарзда англамоқ орқали ўзга тилларга қиёсламоқ имкони бўлур, алардаким ўз миллий тилига муҳаббат уйғотмоқ орқали, айнан руҳлантирмоқ мумкиндур. Кўзланмиш мақсад сори!
Бул ишким, миллий маънавий тараққиётда анчайин восита бўлгусидур!
Яна бир ишким, Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарин лотинийга ўгириб, уч қайта мурожаат бирла ўгирма хатоларин ўнглаб чиқилмишдур. Улким турадур, лек ул асарнинг нашри ва китоб дўконларида оммалвшуви нашри бўлмишдур.
Яна бир ишким, падарибузрук томонидин бажарилмиш Бобурийнинг «Вақойиъ Бобурий» асарига қисқача изоҳли луғатга изоҳлар тайёрламоқда хизматда турилмиш, улким ўлкааро ўз жойларига таралмишдур, улни ҳамким лотиний ёзувга ўгиргач, ўгирманинг хатоларин қайта-қайта ўнглаб чиққач, нашр учун тақдим этилмиш бўлгай. Улнингким нусхаси бизда ҳамон турадур. Янги алифболи ёзувда шаклланмиш авлодларга «Вақойиъ Бобурий» асари томон, демакким, кўприк қўйилиб эрди.
Кичик ишлар ҳам саноқ топиб эрди.
Бири «Y асрдан XY асргача бўлган тарихий даврдаги туркий тил нафосати тараққиётига чизгилар» бўлиб эрди, давр тилида, илмийлиги оддийроқ чиқмиш, лек минг йиллик ичида юруб, туркий тил нафосати ривожин қиёсий пайпаслай кўрсатилмиш.
Тил, демакки, дил тараққиётин меъёрин белгиламоқликда асқотур.
Яна бири «Бобурийнинг „Вақойиъ Бобурий“ асари нафосатига чизгилар» отлиқ, замон тилида, чиройли мазмун чиқмиш. Онда келажакда бунёд бўлмиш тил гўзаллигин даврлараро ривожин ибрат учун кўрсатилмиш.
Яна бири «Башарият тараққиётида маънавиятнинг ўрни» отлиқ, давр тилида. Одамийзотнинг ибтидодан келмиши, маънавий ривожлана бормиши йўллари ҳақида фикр билдирилиб эрди ва Сомир ва Миср ҳақида сўзланиб эрди ва қадимги олимларнинг айрим фикрларига чизгилар берилиб ҳам эрди ва бул фан ибтидосин асарларидин англамиш ва шул сабаб устоз саналмишларнинг илмига таянилмиш эрди.
Яна бири «Ёш ўқитувчиларга тавсиялар» отлиқ, давр тилида, муаллимлик тажрибаларин ёшларга ёритилиб эрди.
Яна бири «Маънавий мерос. Миллий ва умуминсоний қадриятлар» отлиқ, давр тилида, маънавият ва маданиятга бир қур изоҳлар бериб, миллий маданиятни қиёс учун кўрсатилиб эрди. Дурустлар чиқмиш бўлгай.
Яна бири «Маънавий таҳдидларга қарши маърифий кураш» отлиқ, давр тилида. Ўзбеклар миллий тараққиётига бир қур чизгилар берилиб эрди. Миллий маънавият емирилувига қарши ишлардин эхтиёткорликка чорланиб эрилди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.
Яна бири «Ўрта Осиёлик мутафаккирларнинг жаҳон маданияти ривожига қўшган ҳиссаси» отлиқ, ул ҳам давр тилида, туркий олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Узлуғ тархон Форобий, Абу Али ибн Сино, Аҳмад Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Замаҳшарий каби қомусий олимларнинг ишларин яна бир қур эслатиб ўтилиб эрди. Ишким, ишончли манбаларга асосланмиш эрилди. Ёшлар учун эрди. Ул ҳам дурустлар чиқмиш бўлгай.
Яна бири «Нотиқлик ҳақида» отлиқ, давр тилида, оммабоп бўлиб эрди. Сўзламоққа тайёргарлик кўра билмоқ ва сўз айтмоқ хусусида эрди. Даркор эрди. Ўзига хос услубдадур. Дуруст эрур.
Яна бири «Таълим-тарбия инсон маънавияти шаклланишига бевосита таъсир этувчи омил» отлиқ, давр тилида, таълимдин таълимнинг фарқи, миллий онг ва иймоннинг ёнма-ёнлиги, маънавий таҳдидлар кўрсатилиб эрди. Ёшлар учун бўлмиш эрди. Дурустлар чиқмиш эрди.
Яна бири «Давлат ҳидояти» отлиқ, давр тилида эрди, давлат ҳақидаги тасаввурни тиниқламоқ ва яхлитламоқ ниятида бўлиб эрди. Камчиликли эрди, қораламада қолиб эрди. Қайта тегинилмади.
Яна неча-неча ҳар мавзуларда ёзувлар бор бўлмиш. Ўз муддатларида омма назарига тақдим этилмишдур. Ўзига яраша аҳамиятдадур! Нениким айтилмиш, оммаламоқлигига шошқинлик бўлмамиш, ортда қолдирмоқни маъқул топилмиш!
Ушбу келтирилмиш ёзувлар эрса уйғонмиш эрди, охир ҳад топа қўл урилмиш, қонуниятда эркани сабаб, бас!
Бешинчи боб
МОЗИЙГА НАЗАР
Ҳамонки сўз айтилмиш, нечук анчайин таҳлиллар бирла номоддий моҳиятига яқиндин назарлар уйғонмиш ул ўзига хосликдаги одамий мавжудотлар хусусида айтилмасин! Ўзига хосликдаги одамий мавжудот улким, они одамий мавжудот ўз ифодасида пайғамбар, валий ва ҳар не атамалар бирла атар, аларнинг ўзига хослиги ўзига хос тарзда кечур, андоқларким, одамий мавжудот дунёвий ҳаёти учун бир аҳамиятдор ишга восита бўлгусидур.
Бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Бани одам деюрлар.
Онингким яшамиш даврин ўтмиш даврлараро қатъий белгиламоқ мушкул масаладур.
Курраи заминда музлик даври бўлмиш деюрлар, бу фикр ҳам қонуниятга тушмас, чун муз қопламоқлиги учун курраи замин анчайин совимоқлиги ёинки юлдуздин нари тортилмоқлиги шартлиги қонуниятдадур. Ул ер совимоқлигиким, сўнг ул қайта исий билмас, сўнг қайта исимоқлиги қонуниятга тушмас, ҳеч!
Ҳар нечук одамий мавжудот ўз тарихи давомида номин сақламиш Бани Одамнинг ҳаёт даврин мавжудот ҳайвонот оламидин ажралиб чиқа, икки оёқлай, сўз айта бошламиш одамий мавжудот ибтидосин сўнгроғидин, одамий мавжудотлар орасида ҳайвонийлик ҳолатидин сўнг одамийлик маънавиятин намойиш эта билмишлар кўрина бошламиш даврлардин белгиламоқлик қонуниятга тушур.
Лек бир ҳолат аниқким, одамий мавжудот маънавий тасвиридаги Бани одам мавжудот сифатида қўрққисдин пайдо бўлмамиш, андоқ ҳолат қонуниятга сиғмас, ул сўз афсонадур, қонуниятсиз маълумотдур, одамий мавжудотни қонуниятли тафаккур йўлидин чалғимоқлиги сори эрур, бас!
Ва бани Одамниким, ҳали борлиқ-табиатдин етарли руҳланмамиш, йиртқичлик аломатлари ондин тўлиқ чекинмамиш, ўзаро чала одамий муносабатларда мавжуд турмиш одам мавжудотлар орасида муносабатда чин одамийлик намоён қила билмиш, қонуниятларни ҳис бирла шаклий эрмас, балки қонуният сифатида ақлий ҳис қила билмиш биринчи одамий мавжудот ёинки онинг маънавий қиёфасин бир неча авлодда энг даставвал намоён бўлмиш одамий мавжудотга хос фазилатларнинг умумланмаси сифатида йиғилмиши бўлмоқлиги ҳам қонуниятга сиғур.
Яна бир ўзига хосликдаги одамий мавжудотни Нуҳ деюрлар.
Ониким, курраи заминни тўлиқ сув олмиш даврларидин белгилаюрлар, улким улкан қайиқ ясамиш, жонли мавжудотлардин йиғмиш, бир ифодалардаким, ул жонзотлар ўзи келмиш (?) ва, қайиқдаким, узоқ муддатлар суза аларниким сақлаб қолмиш ва ҳоказо, ва ҳоказолардур…
Дарҳақиқат, Ер сайёрасиким, Қуёшдин маълум масофага етгач, совимоқ имкониятига эга бўлгач ва совигач, ул парланмиштур, сув вужудга келмиштур, бул ҳолат қонуниятдадур, лек ул даврда на табиат, на жонли мавжудотлар мавжуд бўлмамишлиги қонуният эрур.