– Аввало, менинг ҳақиқий исмим Уинстон эмас. Мени “АRT” деб аташади.
– Аrt санъат дегани-ку! Санъат исмли санъат музейи аудиойўлбошловчиси экансиз-да! – кулди Лэнгдон. – Асл исмингизни яширганингиз сабаби тушунарли. Танишганимдан хурсандман, Санъат.
– Бундан ташқари, нега мен ҳамма йўлбошловчилар қатори сиз билан ёнма-ён юрмаслигимни сўраганингизда, жаноб Кирш музейдаги оломон сонини қисқартиришни кўзлаганини айтгандим. Аммо бу тўлиқ жавоб эмасди. Юзма-юз эмас, қулоқчин орқали суҳбатлашаётганимизга яна бир сабаб бор, – овоз бир зум тин олди. – Гап шундаки, мен юролмайман.
– Вой… Жуда афсусдаман… – Лэнгдон аравачага михланган кўйи қўнғироқлар марказида ўтирган Санъатни тасаввур қилиб, ичи ачиди. Айни дамда бечора йигитнинг аҳволи ҳақида яна сўрашга хижолат тортди.
– Афсусланишга ҳожат йўқ, профессор. Ишонтириб айтаманки, агар оёғим бўлганида, ўта ғайритабиий кўринган бўлардим. Мен тасаввурингиздагидан бутунлай бошқачаман, тушуняпсизми?
Лэнгдоннинг қадами секинлади.
– Нима демоқчисиз бу билан?
– “АРТ” исмим инглизча “Art” эмас, балки “Artificial” – “сунъий” сўзи ўзагидан олинган. Жаноб Киршнинг ўзи мени “ART” деб аташни афзал кўради, – АRT чуқур нафас олиб давом этди. – Ҳақиқат шундаки, профессор, бутун оқшом давомида сиз сунъий экскурсовод, оддийроқ айтганда, компьютер билан суҳбатлашиб келдингиз.
Қулоқларига ишонмаган Лэнгдон юришдан тўхтаб, атрофга аланглади:
– Бу яна қанақа ҳазил бўлди?
– Айтганларимнинг барчаси бор ҳақиқат, профессор. Эдмонд Кирш сунъий интеллект яратиш учун ўн йилдан ошиқроқ вақт, бир миллиард долларга яқин маблағ сарфлади. Бугун сиз энг биринчилардан бўлиб унинг машаққатли меҳнатлари мевасига гувоҳ бўлдингиз. Музей бўйлаб сизга тақдим этилган саёҳатга сунъий гид ҳамроҳлик қилди. Мен инсон эмасман, профессор.
Дастлаб Лэнгдоннинг ақли эшитганларини ҳазм қилолмади. Боши ичидан овози келаётган одамнинг талаффузи тиниқ, грамматикаси мукаммал эди. Бироз ғалатироқ кулгисини ҳисобга олмаса, Уинстон (ёки АRT) Лэнгдон дуч келган энг зукко суҳбатдош ҳисобланарди. Қолаверса, сунъий аудиогиднинг турлича мавзуларда истисноларсиз гапириши, фақат инсонга хос самимий ҳазиллар қилиши мумкинлиги ақлга сиғмасди.
"Мени кузатишяпти", деган қарорга келди Лэнгдон зал деворларидан яширин камераларни қидираркан. “Ҳойнаҳой, 'Тажриба санъати' – атайдан саҳналаштирилган томоша иштирокчисига айланиб қолдим. Улар мени лабиринтдаги каламуш аҳволига солиб қўйишди”.
– Бўлаётган ишлар менга кўп ҳам хуш келмаяпти, – Лэнгдон овозини бир парда кўтариб хитоб қилди. Унинг товуши галерея бўйлаб акс-садо берди.
– Узр сўрайман, – жавоб қилди Уинстон, – Аҳволингизни тушуниб турибман. Бу янгиликни қабул қилишингиз қийин бўлишини билардим. Шу боис Эдмонд сизни мана шу холи жойга, одамлар кўзидан узоққа олиб келишимни сўраганди. Бу маълумот бошқа ҳеч бир меҳмонга ошкор этилмайди.
Лэнгдон ён-атрофда ҳеч ким йўқлигига ишонч ҳосил қилиш учун яна бир бор атрофига назар солди.
– Ўзингизга маълум, – Лэнгдоннинг безовталигига парво қилмай, гапида давом этди Уинстон, – инсон мияси иккилик тизимга асосланган – синапсислар ҳамиша ёки фаол, ёки нофаол ҳолатда бўлади. Буни компьютерлардаги ё ўчиқ, ё ёниқ бўладиган “ўчириб‐ёққич”га қиёслаш мумкин. Одамзот миясида юз триллиондан ошиқроқ “ўчириб‐ёққич” мавжуд. Бу мия яратиш технологиянинг янгилигига эмас, балки тизимнинг ҳажмига кўпроқ боғлиқлигини кўрсатади.
Лэнгдоннинг қулоғига деярли гап кирмасди. Галереяни тарк этиш учун зал охирига бориш кераклигини кўрсатувчи белгига қараб юришда давом этди.
– Профессор, инсонникига ўхшаш овозимни қабул қилишингиз қийинлигини тушунаман. Аслида, нутқ энг осон қисм. Ҳозир тўқсон тўққиз долларга одам товушини озми-кўпми ўхшатувчи электрон китоб ўқиш қурилмасини топишингиз мумкин. Эдмонд эса бу лойиҳага миллиардлаб пул сарфлаган.
Лэнгдон юришдан тўхтади.
– Ростдан компьютер бўлсангиз, саволимга жавоб беринг‐чи: 1974 йил, 24 август куни Доу-Жонс саноат кўрсаткичи қандай натижа билан ёпилган?
– 1974 йилнинг 24 августи шанба – дам олиш кунига тўғри келган, – иккиланмай жавоб берди овоз. – Демак, бу куни бозорлар умуман очилмаган.
Лэнгдоннинг эти жимирлаб кетди. У бежиз танламаганди бу кунни. Лэнгдондаги образли хотиранинг устун жиҳатларидан бири – ҳар қандай сана ва рақамлар ҳодисаларга қўшилиб, унинг миясида абадий муҳрланиб қоларди. 1974 йилнинг 24 августида энг яқин дўстининг туғилган куни бўлганди. Профессор ҳалигача ҳовуз базми, Ҳелен Вули кийган мовий бикини ва бу сананинг дам олиш кунига тўғри келганини яхши эсларди.
– Аммо, – давом этди Уинстон, – бир кун аввал, 23 август – жума куни Доу-Жонс саноат кўрсаткичи 686,80 га тенг бўлиб, у 17,83 баллга пастлаган ва 2,53 фоиз зиён кўрилган.
Профессорнинг тили калимага келмай қолди.
– Смартфонингиздан фойдаланиб, берган маълумотимни текширишингиз мумкин, – қиқирлаб кулди овоз. – Мен кутиб тураман. Албатта, бундай йўл тутишингизни жуда кулгили деб биламан барибир.
– Лекин… қандай қилиб…
– Сунъий интеллектдаги асосий муаммо, – Уинстон гапида давом этди. Энди унинг енгил британча акценти Лэнгдонга ғалати туюла бошлади – маълумотларга тезкор уланиш эмас, балки маълумотлар бир-бири билан қанчалик алоқадорлиги ва қай бири ҳақиқатга яқинлигини аниқлай олиш қобилиятидир. Ғояларнинг ўзаро боғлиқлигини таҳлил қилишда сизга етадигани камдан-кам топилади, шу сабабли жаноб Кирш қобилиятимни айнан сиз билан синовдан ўтказишни истади.
– Синов? Мен билан? Сиз мени синадингизми ҳали?
– Йўғ-э, нималар деяпсиз? – хижолатомуз кулди Уинстон. – Аксинча, мени синовдан ўтказишди: Эдмонд инсон эканимга сизни ишонтира олиш-олмаслигимни синади.
– Бу Тюринг тестими?
– Худди шундай!
Лэнгдоннинг ёдига ўтган асрнинг эллигинчи йилларида код ечувчи мутахассис Алан Тюринг таклиф этган “Тюринг тести” тушди. Тест компьютернинг қай даражада инсонга ўхшашлигини баҳолашга мўлжалланган бўлиб, унда ҳакам ролидаги одамга компьютер билан инсон ўртасида бўлган суҳбат эшиттирилар, агар ҳакам иккисидан қай бири инсон эканини аниқлай олмаса, Тюринг тести муваффақиятли ўтган ҳисобланарди. 2014 йили Лондон Қироллик жамиятида ўтказилган тестда сўнгги яратилган компьютер дастурларидан бири юқори натижа қайд этди. Ўшандан бери сунъий интеллект технологияси кўз илғамас суръатда ривожлана борди.
– Ҳозирча, – гапида давом этди Санъат, – ҳеч бир меҳмонимизда шубҳа уйғонмади. Улар мириқиб вақт ўтказмоқда.
– Шошманг, ҳар бир ташриф буюрувчи компьютер билан гаплашяпти, демоқчимисиз?
– Аниқроқ айтганда, ҳамма фақат мен билан гаплашяпти. Менга бир вақтнинг ўзида кўп сонли одамлар билан гаплашиш муаммо эмас, чунки ўзимни осонлик билан қисмларга бўла оламан. Айни дамда сиз Эдмонд танлаган бирламчи овозимни тингламоқдасиз. Бошқа меҳмонлар ҳам мени ўзининг тилида, лекин турлича товушларда эшитяпти. Америкалик академиклигингизни инобатга олиб, сиз учун британча талаффуздаги асосий эркак овозимни танладим. Эркак товуши америкача шевада сўзлайдиган ёшгина аёл овозидан кўра ҳар ҳолда ишонарлироқ чиқишини тахмин қилгандим.
“Тавба, бу матоҳ ҳозиргина мени шовинистга[10 - Ўзга миллатларни камситиб, таҳқирловчи миллатчи шахс.] чиқариб қўйдими?”
Лэнгдон бир неча йил илгари онлайн тармоқларда шов-шувга айланган машҳур аудиоёзув ҳақида эслади. Ўшанда “Тime” журнали бош муҳаррири Майкл Шерерга реклама роботи қўнғироқ қилиб, ҳақиқий одамдек гаплашганди. Роботнинг табиий мулоқотидан ҳайратга тушган Шерер суҳбат аудиоёзувини интернет сайтига жойлаб, оммага эълон қилган.
“Бир неча йил аввал содир бўлган бу воқеани Уинстонга бирор алоқаси бормикан”, хаёлидан ўтказди Лэнгдон.
Кирш кўп йиллардан буён сунъий интеллект яратиш устида ишлаётганини Лэнгдон сезиб юрганди, чунки шогирди вақти-вақти билан журнал муқоваларида пайдо бўлиб, бўлажак кашфиётига турли ишоралар бериб турарди. Кирш янги “фарзанди” – Уинстонни дунёга келтириб, қилган меҳнатлари беиз кетмаганини исботлади. Унинг ақл-салоҳиятига тан бермай илож йўқ.
– Вақтимиз озлигини биламан, – Санъат сўзлашдан тўхтамади, – аммо жаноб Кирш сизга спирални кўрсатишимни қаттиқ тайинлаган. Мана, етиб келдик. Эдмонд яна сиздан спирал ичига кириб, марказий қисмигача боришингизни сўради.
Спиралдаги ичкарига олиб борувчи тор ўтиш йўлакчасига қараб, Лэнгдоннинг эти увишди. Бу яна қанақа ёш болача ҳазил бўлди?
– Балки ичкарида нима борлигини айтиб қўяқоларсиз? Тор жойларга унчалик ҳушим йўқ мени.
– Ия, бу ҳақда билмас эканман.
– Клаустрафобиям борлиги ҳақида ҳамма жойда гапириб юришни лозим топмайман, – деди Лэнгдон ҳануз компьютер билан гаплашаётганига тўла ишонолмай.
– Қўрқишга ҳожат йўқ. Спирал маркази анчагина кенг. Айтяпман-ку, жаноб Кирш айнан марказни кўришингизни тайинлади. Шунингдек, у киришингиздан олдин бошингиздаги қулоқчинни ечиб, полга қўйишингизни ҳам эслатиб ўтди.
Лэнгдон қорамтир спиралга иккиланганча қараб сўради:
– Сиз мен билан кирмайсизми?
– Шунақага ўхшайди.
– Буларнинг бари жуда ғалати… Ишончим комил эмас…
