– Каллангизга қойил хўжайин, – деди у. – Шундай мураккаб вазиятдан чиқиб кетдингиз-а!
– Вазиятларнинг энг мураккаби ҳали олдинда, – деди Миртожи.
* * *
– Сизни телефонга сўрашяпти, – деди ичкаридан чиққан йигитлардан бири Миртожига гўшакни узатар экан.
– Ким? Сўрадингми кимлигини?
– Отабой Шавқиев.
– Нима дер экан шу топда. Бер-чи…
Миртожи гўшакни қулоғига тутди.
– Ассалому алайкум, қадрдон ҳамюртим, – деган овоз эшитилди гўшакдан. – Аввало, тўйлар муборак!
– Раҳмат, раҳмат ака…
– Муҳим бир сабаб туфайли бориб иштирок эта олмадим, узр. Аммо совғасига қарздормиз.
– Раҳмат ака. Шу табригингиздан ҳам бошим осмонга етди. Келмасангиз ҳам, келгандай бўлдингиз.
– Аслида мен ҳаммадан олдин бориб, ёнингизда туришим, бирон зарурат ёки муаммо чиқса, ҳал этишим, хуллас, қамишдан бел боғлаб, хизмат қилишим зарур эди. Дарвоқе, ҳеч қанақа зарурат ёки муаммо бўлгани йўқми?
Миртожининг юраги “шув” этди. Бироқ, дарҳол ўзини қўлга олди. Суҳбатдошига сир бермади.
– Ҳеч қанақа муаммо бўлгани йўқ. Ҳаммаси аъло даражада. Отабой ака, барибир яна бир карра раҳмат эътиборингиз учун. Ҳа, айтганча, биз ҳам ўзингизнинг… тадбирингизда хизмат қилолмадик, айбга буюрманг. Тушунасиз-ку. Тўй устига тўй қилиб, анча каловланиб қоларкан одам.
– Каловланманг элатдош. Ҳаммаси гулдай бўлади. Бирон ёрдам керак бўлса, айтарсиз.
– Хўп, – деди Миртожи, хаёлидан “воқеани эшитган шекилли”, деган фикр ўтди. Эшитса эшитар, “эл оғзига элак тутиб бўлмайди-ку…”
“ҚАСОС ЛАЗЗАТИНИ ҲИС ЭТМАЯПМАН”
Нозим шу кетишида автобусда Россиянинг Самара шаҳрига етди. Худди эртакларда ёзилганидек, йўл юрди, йўл юрса ҳам мўл юрди. Автобусда кетар экан, “шу ишим тўғрими”, деб ўзидан такрор-такрор сўради. Бир хаёли: “Тўғри қилдинг, номард Миртожибойдан боплаб қасос олдинг”, дейди. Иккинчи бир хаёли: “Сенга ишонган, сени севган, қорнида сендан бўлган ҳомилани умид билан кўтариб юрган бир бегуноҳ қизни увол қилдинг, номард”, дейди. Нозим иккинчи хаёлига қулоқ солмайди. “Баттар бўлишсин, менинг онам йиллар давомида хор-зорликда, аччиқ-аччиқ йиғлаб ўтказган дамлар учун ҳар қанча қасос олсам арзийди”, дейди. “Ал қасосу минал Ҳақ” эмиш. Нозимнинг қасоси – ҳаққоний қасос! Ҳар қалай у шундай деб ўйларди.
Аммо Нозим Лайло ҳарчанд азоб чекмасин, бу унинг отаси – тошбағир Миртожига чивин чаққанчалик таъсир этмаслигини тушунарди. “Онамдан… фарзанди борлигини билган, била туриб, шунча йиллар давомида ақалли суриштирмаган одамдан нима ҳам кутиш мумкин?”
Шу ўйлар баробарида Нозим Миртожибойдан олган дастлабки икки қасоснинг лаззатини ҳис этолмади. “Мен ундан қасос оламан деб, икки бегуноҳ қизнинг бахтига зомин бўлдим. Аслида уларда нима айб? Ахир мен унинг ўзини жазолашим керак эди-ку…”
Нозим Миртожидан олган қасосини нақадар кулгили, бемаъни эканини тушунгани сари, рақибидан такрор қасос олиши мумкинлигини яна ҳам чуқурроқ англаб борар ва шунинг баробарида: “энди Россияда бир умр қолиб кетаман шекилли, орқага қайтсам, Миртожи соғ қўймайди”, дея ваҳимага ҳам тушарди. Кейин онасини, муштипар онасини ўйлар, “Ишқилиб уларга бирон зиён-заҳмат етказмасин-да”, дея хавотирланарди. Айни пайтда у тўй куни онаси билан Миртожининг муқаррар учрашишини ва бу учрашув кўп нарсага ойдинлик киритишини, ҳатто Миртожининг ўз мағлубиятини тан олишга ундаши мумкинлиги хусусида ҳам тахминлар қилар, аммо бунга гоҳ ишониб, гоҳ ишонмасди. “Миртожи – шафқатсиз одам. Ундан одамгарчилик кутиш мумкин эмас. Унақаларни фақат янчиш, маҳв этиш керак”, дерди у ёниб-пишиб ўзига ўзи.
Тўйдан бир кун аввал у бўлажак поччаси Баҳодир билан юзма-юз гаплашди.
– Бўлди. Гап битта. Қишлоқда кичкина тўй қиламан-да, келинни олиб Россияга қайтаман, у ёқда ишим яхши, – деди Баҳодир.
– Ундай бўлса… ўша ёқда учрашамиз, – деди Нозим сирли қилиб. – Мен сизларнинг тўйингизда қатнашолмасам керак. Сендан бир илтимос – опамга қўшиб, онамни ҳам олиб кетасан. Борганларингдан кейин мен сизларни топиб, онамни ўзим яшайдиган шаҳарга олиб кетаман, балки сизларни ҳам… Менинг у ерда танишларим, яхши ошналарим кўп.
– Хўп бўлади, – деди Баҳодир.
Дарвоқе, Нозим бу гапни бежиз айтгани йўқ.
Унинг Самарага биринчи келиши эмас. Илк бор уч йил олдин Тошкент вокзалида танишган бир ўрис аёлнинг маслаҳати билан пайпоқ, сочиқ, чойшаб олиб келиб сотган. Бу ердан эса машина, мотоцикл эҳтиёт қисмларини олиб кетиб, тузуккина пул ишлаб олган. Ўшандаёқ бир нечта ошна орттирган. Улар ҳам кўп марта айтишган: шу ерда қолиб, бизлар билан ишла, чиройли ўрис қизига уйлантириб қўямиз, ўрислар куёвни сийлашади. Лўлининг эркагига ўхшаб, хотинингни орқасидан бойвачча бўлиб юрасан мазза қилиб, деб. Кейин истеъфодаги бир ҳарбийнинг ёлғиз Амалия исмли қизи билан таништиришди. Отаси тансоқчилик билан шуғулланувчи аллақандай фирма раҳбари экан. Нозим Амалия билан дискотекада бир неча марта учрашди, рақсга тушди, бироқ бирор жиддий гап айтгани йўқ. Сабаби, фикри-хаёли Лайлода, тўғрироғи, унинг отасидан олинадиган қасосда эди.
Мана бугун Нозим энди Лайлодан буткул умидини узгач, Амалия ҳақида жиддий ўйлай бошлади. Дастлаб хаёли яна ортга қайтди. “Лайло энди мени ҳеч қачон кечиролмайди. Қорнидаги боласини ҳам ўйламадим. Бу қадар шафқатсизлик жоизмиди? Бегуноҳ бир қизни шарманда қилдим-а? Нега шарманда бўларкан? Отаси Миртожибой эрка қизини ҳар қандай шароитда сувдан қуруқ олиб чиқади. Шарманда деб бизларни айтса бўлади. Онам шўрлик туғилиб ўсган қишлоғига ҳалиям оёқ босолмайди. Опамга совчи келмагани, Баҳодирнинг изига кўз тикиб, унинг барча ноз-фироқларига чидаб ўтиргани ҳам шундан. Майли, ким бўлса ҳам Баҳодирни қўлдан чиқармаслик керак. Опам қариқиз бўлиб қолмасин. Онамнинг ҳам ягона армони – шу. Опамнинг тўйини кўриш. Тўй бўлади. Баҳодир билан жиддий гаплашдим-ку. Агар у ҳам менга ўхшаб номардлик қиладиган бўлса, ўлдираман. Мен-чи, мени Миртожибой ўлдирмайдими? Қўли калталик қилади. Онам билан опамни олиб келсам, кейин Амалиянинг оиласи билан яқинлашсак, бизга ҳеч кимнинг кучи етмайди. Аслида-ку олдин опамнинг тўйини ўтказиб, уларни бу ёққа жўнатиб юборгач, қилишим керак эди анови ишни, бўлмади. Қўшоқ кал шоширди. Майли. Ҳаётда ҳамма иш айтганингдай бўлавермас экан. Ҳар қалай…
Ўша куни бир хаёли: “Онангни тўйга олиб борма, Миртожининг одамлари аччиқ устида бирон зиён етказиб қўймасин”, дея огоҳлантирганди. Нозим ўз билганча иш тутди. Тўйга онаси билан опасини олиб борди. “Ҳар нима бўлганда ҳам Миртожи онамни танийди, ундан қизи борлигини билгач, ғазабини жиловлай олади”, деб ўйлади у. Баҳодирга эса зудлик билан тўй тадоригини кўришини буюради.
– Бир ҳафта ичида тўй қилиб, тушириб олиб кетасан. Бирон ҳафта қишлоқда турасизлар-да, кейин “чилла-пилла” деб ўтирмасдан, дарҳол йўлга отланасизлар. Тушунарлими?
– Тушунарли, – деди Баҳодир. У Нозимнинг гапини икки қилиш мумкин эмаслигини биларди… Чунки унинг Россиядан тезда излаб топилиши ва қулоғидан ип ўтказиб, қайтариб олиб келишида Миртожи ўйлаганидай, унинг гумаштаси Қўшоқбойнинг саъй-ҳаракатлари эмас, Нозимнинг Самарадаги ошналари кўрган “чора-тадбирлари” сабаб бўлганди.
– Нозимнинг гапини сўзсиз бажарасан, акс ҳолда ўзингни мурда деб ҳисоблайвер, – деганди уни чақириб суҳбатлашган йигитлардан бири…
Шу тобда Нозим ҳув ўша пайпоқфуруш аёлга эргашиб, Самарага келиб янглишмаганини, бу ерда улар ёрдамида ҳали кўп ишлар қилиши мумкинлигини ўйлаб, ўзича ғурурланиб қўйди. Кейин ўйладики, агар Амалияга уйланса, қўли яна ҳам узун бўлади… Онаси ёлғиз ўғлимни ўрисга уйлантираманми, деб албатта тихирлик қилиши мумкин. Ҳечқиси йўқ. Ўзи ҳам шу ерга келгач, бу ернинг қонун-қоидаларига ўрганиб, кўникиб кетади. Дарвоқе… Онаси ҳали Баҳодирга қўшилиб, бу ёққа келишни истамаса-чи? Йўқ. Келади. Қизини ёлғиз юборолмайди-ку. Бунинг устига Нозим ҳам шу ерда. Онасини қишлоқда ушлаб турадиган нима бор?
Нозим ётиб, куни билан дам олиб, эртасига тўппа-тўғри Амалияларникига отланди. Отасининг олдига кириб, бор гапни айтаман. “Қизингизни яхши кўраман. Унинг ҳам менда кўнгли бор. Маъқул десангиз, мени ўзингизга куёв қилиб олинг, ишончингизни оқлашга сўз бераман”, дейишни дилига тугиб қўйди.
“МЕНИ КЕЧИР, ОНА ҚИЗИМ!..”
Миртожибойнинг қалбида иккита қарама-қарши туйғу аёвсиз курашга киришди. Биринчиси, шубҳасиз Нозимга нисбатан чексиз ғазаб ва нафрат, ундан беаёв қасос олиш истаги. Бу масалада ҳеч қандай иккиланиш бўлиши мумкин эмас. Нозимнинг энди… яшашга, тирик юришга ҳаққи йўқ. Кеча Қўшоқбой топиб келган охирги гап шундай хулоса чиқаришга тўла асос беради.
– У ифлоснинг… Россияда қайлиғи бор экан, – деди Қўшоқ.
– Ким айтди, қаерда экан, – деб сўради ғазаб билан Миртожи.
– Ўзининг… куёв бўлмиши Баҳодир айтди. Самарада бир собиқ ҳарбийнинг қизига айланишиб юрар экан. “Ўшанга уйланади барибир”, деяпти.
Миртожи ўйланди. Муштини маҳкам қисди. Лабларини тишлаб, қонатиб юборди.
Кейин бирдан совуди. Тинчланди. Миясига келган фикр уни беихтиёр илжайишга мажбур қилди.
– Қаерда экан ҳозир ўша Баҳодир?
– Қаерда бўларди, қишлоғида-да! Индин тўй қилиб, Нозимнинг опасига уйланяпти-ку…
Миртожи яна жим қолди. Ўйланди. Юраги жимирлаб кетди. Нозимнинг опаси… У Миртожининг қизи-ку. Ўша куни Тўтиё айтган гапдан сўнг ҳаммаси тушунарли бўлди. Тўғри, Миртожи ўзини ҳеч нарсани тушунмагандек тутди. Тўтиё билан совуқ хайрлашди. Гарчанд Тўтиё: “Ёшлик қилди болам, илтимос, унга қасд қилиб юрманг”, дея илтижо қилган бўлса-да, ғазаби босилмади. “Бу гапни энди ҳаммага дастурхон қилиб юрмаларинг”, деди қўрс овозда. Ҳолбуки, бу кўнгилсиз воқеанинг эртасигаёқ шаҳару қишлоқда овоза бўлиб кетишини ўзи ҳам яхши билар, айни дамда лабини тишлаб, қонатиб ўтиришининг асосий сабаби ҳам шу эди. Танишларидан айрим фаросати камроқлари уялмай-нетмай қўнғироқ қилишиб, “Кўнглингизни чўктирманг” қабилида далда беришяпти. Бунинг устига Лайло бир уйга бекиниб олиб, на овқат ейди, на биров билан гаплашади…
“Лайлонинг ҳам опаси бўлади ўша Нозимнинг опаси. Эҳтимол… Нозим Лайлога уйланишни истамагани… шу туфайлидир. Лекин Нозимнинг отаси бошқа-ку. Нима бўлгандаям Нозим бу қадар паст кетиши, бунақа аблаҳлик қилиши керак эмасди. Ахир мен уни бир марта кечирдим. Биринчи қилган иши учун ҳам… Унча-мунча ориятли одам уни бемалол ўлдиртириб юборар эди. Аммо мен кечирдим. У бўлса яна нонкўрлик қилди. Энди уни кечириш мумкин эмас!”
Ғазаб тўлқини авжланиб бўлиб, секин-аста пасая бошлагач, Миртожининг эсига Тўтиё билан ўтказган дамлари тушар, “ўша қиз менинг қизим, мен унинг тақдири учун ҳам жавобгарман” дея ўйлар, бироқ битта онанинг иккита боласига нисбатан икки хил – бир-бирига тамоман зид, қарама-қарши туйғуни битта юракка қандай сиғдиришни билмай азоб чекарди. Шу тахлит узоқ ўйлаб ўтирди. Қўшоқбой хўжайини иккиланаётганини сезиб, чиқиб кетди. Миртожи ҳам ҳовлига чиқиб, у ёқ-бу ёққа юрди. Чекди. Ниҳоят, бир хулосага келди. Қўшоқбойни чақирди.
– Қўшоқбой, ҳозир сен бориб ўша тўй бўлаётган жойни аниқ билиб келасан. Ҳалиги… Тўтиёга, яъни… қуда холамизга учра, нима камчилик бор деб сўра. Миртожи акам айтди де. Камчилигини айтса, бутлаб бер. Айтмаса, қўлига манови пулни бер. Миртожи акамдан тўёна де. Кейин айтиб қўй. Индин тўйига бизлар ҳам борсак, ажабланиб ўтирмасин. Бегона эмасмиз ҳар қалай. Тушунарлими?
– Тушунарли, – деди Қўшоқбой ва хўжайин узатган бир даста пулни олиб чиқиб кетди.
Миртожи Қўшоқбойни жўнатгач, уйга қайтиб кирди. Аввал Лайлонинг хонасига ўтиб, унга далда берди. Лайло онаси билан хомуш ўтирарди.
