– Тўғри. Лекин ҳали эълон қилинмади.
– Зоти олийлари, тақдимот бир неча дақиқадан сўнг бошланади. Ҳамма каналдан кўрсатишяпти.
– Ҳа… – уҳ тортди Вальдеспино. – Дуо ва илтижоларим бесамар кетганга ўхшайди…
Кёвеш ажабланди: “Ростдан ҳам епископ Худодан Киршнинг фикрини ўзгартиришини сўраб дуо қилдимикан?”
– Кашфиёт дунёга эълон қилинса ҳам, – давом этди Вальдеспино, – биз хавфдан холи бўлмаймиз. Кирш уч кун аввал диний раҳнамолар билан маслаҳатлашгани тўғрисида мамнуният билан гапириб берса керак. Кирш ростдан ҳам ахлоқий бурч ундови ила биз билан учрашганига энди шубҳаланяпман. Хуллас, агар у исмларимизни айтса, иккаламиз ҳам қаттиқ текширув ва танқид остида қоламиз. Кашфиёт оммага ёйилишининг олдини олмаганимиз учун айбдор қилишади. Кечирасиз, лекин мен… – епископ яна нимадир демоқчи бўлиб иккиланди.
– Нима демоқчисиз, епископ? – сўради Кёвеш.
– Кейинроқ муҳокама қиламиз. Киршнинг намойишини кўргач, сизга қайтиб қўнғироқ қиламан. Унга қадар, илтимос, ташқарига чиқа кўрманг. Эшикларингизни тамбалаб олинг, ҳеч ким билан гаплашманг. Раввин, ўзингизни эҳтиёт қилинг.
– Мени қўрқитяпсиз, Антонио.
– Бошқа иложим йўқ, – жавоб қайтарди Вальдеспино. – Дунё бу янгиликни қандай кутиб олишини кузатиб ўтиришимиз қолди, холос. Буёғи Худонинг иродасида.
Ўн еттинчи боб
Осмон тоқидан Эдмонд Киршнинг овози янграркан, Гуггенҳайм музейидаги майсазорга жимлик чўкди. Юзлаб меҳмонлар чойшабга чўзилганча юлдузлар нур сочган самога тикиларди. Даланинг қоқ ўртасига ётиб олган Роберт Лэнгдоннинг юраги қизиқишдан потирлаб урарди.
– Келинг, бу кеча яна болаликка қайтайлик, – давом этди Киршнинг овози. – Фалакдаги юлдузларга қараб, онгимизни каттароқ имкониятларга очайлик.
Атрофдан томошабинларнинг ҳаяжонли хитоблари эшитилди.
– Бу оқшом биз саёҳатчилар каби, – эълон қилди Кирш, – барчасини ортимизда қолдириб, кенг океанларни сузиб ўтамиз… олдин тирик жон назари тушмаган янги маконларни кашф этамиз… тиз чўкиб, олам файласуфларимиз тасаввур қилганидан кўра буюкроқ эканига иймон келтирамиз. Янги кашфиёт қаршисида дунё ҳақидаги ҳеч қачон шак келтирмаган эътиқодларимиз парчаланади. Бу оқшом онгимиз эшиклари ланг очилади.
"Бошланиши чаккимас, – деб ўйлади Лэнгдон. – Қизиқ, Киршнинг нутқи аввалдан ёзиб олинганми ёки ўзи ҳозир саҳна ортида туриб ўқиётганмикан?"
– Дўстларим, – осмонда Эдмонднинг овози акс‐садо берди, – биз бу ерга муҳим кашфиёт тўғрисидаги янгиликни эшитиш учун йиғилдик. Сизга сабр‐бардош тилайман. Бугун инсоният онгида туб ўзгариш содир бўлади. Бунинг учун ҳозир гувоҳ бўладиганларингизни англашингиз жуда муҳим.
Эдмонд гапини тугатиши биланоқ, момақалдироқнинг гумбур‐гумбури эшитилди. Карнайлардан таралаётган шиддатли мусиқадан Лэнгдоннинг ичи зириллаб кетди.
– Воқеаларнинг кейинги ривожини тушуниш учун бизга, – давом этди Эдмонд, – таниқли олим – рамзлар, кодлар, тарих, дин ва санъат дунёсининг тирик афсонаси бўлган бир инсон ёрдам беради. У, шунингдек, менинг қадрдон дўстим ҳамда суюкли устозим ҳамдир. Хонимлар ва жаноблар, марҳамат, кутиб олинг: Ҳарвард университети профессори Роберт Лэнгдон!
Томошабинлар гурдурос қарсак чаларкан, кутилмаган исмни эшитиб таажжубланган Роберт бошини ёстиқдан кўтарди. Осмондаги юлдузлар кўздан йўқолиб, улар ўрнида талабалар билан лиқ тўла катта аудитория тасвири намоён бўлди. Экранда чанқоқ нигоҳларни ўзига қаратган “Harris Tweed” курткасидаги профессор Роберт Лэнгдон у ёқдан-бу ёққа юриб, маъруза ўқирди.
“Эдмонд айтган роль шу экан-да”, ўйлади Лэнгдон жойига қулайроқ ёнбошлаб оларкан.
– Қадимги одамлар учун, – маъруза бошлади экрандаги Лэнгдон, – дунё улар тушунмайдиган сир‐синоатлардан иборат эди. Аждодларимиз ақли ожизлик қилган ҳар қандай ҳодиса – момақалдироқ, зилзила, вулқон отилиши, тўлқинлар, бепуштлик, турли фалокатлар, ҳатто севгини тушунтириш учун худолар, илоҳ ва илоҳаларни яратди.
“Бу ғирт сюрреализм”, деган фикрга келди Лэнгдон ўзини ўзи томоша қиларкан.
– Масалан, қадимги юнонлар океан ва денгизлардаги сув сатҳининг кўтарилиб‐пасайишини Посейдон кайфиятининг ўзгаришига боғлиқ, деб ҳисоблашган, – шифтдаги экранда Лэнгдоннинг тасвири кўздан йўқолди, аммо овози маъруза ўқишда давом этди.
Бутун зални титратиб, экранда шиддат билан мавжланаётган океан пайдо бўлди. Бир‐бирига урилаётган тўлқинлар бироздан кейин қор босган, изғирин кимсасиз тундрага эврилди. Майсазор бўйлаб қаердандир совуқ шамол эсиб, этни жунжиктирди.
– Қишнинг келиши эса, – кадр ортида давом этди Лэнгдоннинг овози, – маъбуда Персефонанинг марҳумлар салтанатига асир олингани учун Ернинг мавсумий кўзёш тўкиши билан изоҳланган.
Ўтлоқдаги ҳаво қайта илиди. Экрандаги музлаган тундра ўрнида тоғ қад кўтариб, юқорига қараб ўса бошлади. Унинг чўққисидан чақмоқлар, тутун ва лава отилиб чиқарди.
– Қадимда римликлар, – Лэнгдон ҳикоясини давом эттирди, – вулқонлар жойлашган тоғларни темирчилик худоси – Вулқоннинг уйи деб ҳисоблаган. Вулқон – худо тоғ остидаги улкан устахонасида қаттиқ ишлаган маҳали унинг мўрисидан аланга ва олов сачрайди, деб ишонишган.
Майсазорни олтингугурт ҳиди енгил айланиб ўтди. Лэнгдон оддий маърузани даҳоларча мультисенсорик[15 - Бир пайтда бир нечта сезги – эшитиш, кўриш, ҳид сезиш орқали туюладиган.] тажрибага айлантирган шогирдига ичида тасанно айтди.
Вулқоннинг гумбурлаган товуши тинди. Залга чўмган сукунатда яна чигирткаларнинг чириллаши эшитилиб, майса ҳидига қоришган шабада эса бошлади.
– Аждодларимиз беҳисоб худоларни нафақат сайёранинг, балки ўз таналарининг синоатларини тушунтириш учун ҳам ўйлаб топишган, – изоҳ берди Лэнгдоннинг овози.
Бош узра турли маъбудларнинг тасвирини акс эттирган юлдузлар туркуми пайдо бўлди.
– Агар инсон бефарзанд бўлса, – давом этди Лэнгдон кадр ортида, – демак, у маъбуда Юнонанинг назаридан қолган, севиб қолса, Эроснинг ўқидан яраланган бўлади. Юқумли касалликлар Аполлоннинг жазоси сифатида кўрилган.
Юлдузлар янги худоларнинг тасвирини намоён қилди.
– Китобларимни ўқиган бўлсангиз, – деди Лэнгдоннинг овози, – “Бўшлиқлар худоси” деган атамадан фойдаланганимни кўришингиз мумкин. Бунинг маъноси шуки, қадимги ота‐боболаримиз оламни тушунишда бўшлиқ сезса, ўша бўшлиқ ўрнини “Худо” билан тўлдирган.
Осмонда ўнлаб қадимги худолар, илоҳларнинг расмлари ва ҳайкалларини ўзида жамлаган улкан коллаж пайдо бўлди.
– Билимдаги беҳисоб бўшлиқларни тўлдириш учун сон‐саноқсиз худолар керак бўлган, – Лэнгдон давом этди. – Бироқ асрлар ўтиб, илм‐фан даври келди.
Бош узра математик ва техник рамзлардан иборат коллаж аксланди.
– Бизни ўраб турган дунёда рўй бераётган ҳодисаларга илмий жавоб изларканмиз, оламни тушунишдаги бўшлиқларимиз аста‐секинлик билан емирилиб борди. Бўшлиқларга қўшилиб, худолар ҳам йўқола бошлади.
Шифтда Посейдоннинг сурати катталашиб, олдинга чиқди.
– Мисол учун, сув сатҳининг ўзгариши Ой фазаларига боғлиқлигини аниқлаганимиздан сўнг бизга Посейдоннинг ортиқ кераги бўлмай қолди ва уни афсонага айлантирдик.
Экрандаги Посейдоннинг расми тутун ичида ғойиб бўлди.
– Қолган маъбудларни ҳам Посейдоннинг қисмати кутарди. Чунки ривожланаётган онгимизнинг уларга муҳтожлиги қолмаётганди.
Илоҳларнинг сурати бирма‐бир кўздан йўқола бошлади – момақалдироқ худоси, зилзила илоҳаси, офатлар маъбуди…
– Бироқ, – қўшиб қўйди Лэнгдон, – бу худолар осонликча “жон таслим қилди” деб ўйлаш хато бўлади. Маъбудлардан ажралиш ҳар бир маданият учун узоқ ва мураккаб жараён бўлган. Нима учун илоҳий эътиқодларнинг ёлғон бўлиши мумкинлигига шубҳа қилмаймиз? Чунки улар туғилганимиздан буён биз энг қадрлаган, энг ишонган инсонлар – ота‐онамиз, ўқитувчиларимиз, диний раҳнамоларимиз ва бошқа яқинларимиз томонидан миямизга сингдириб келинади. Диний қарашларнинг ўзгаришига кўплаб авлодларнинг алмашинуви, юзлаб, минглаб йиллар зарур бўлади. Ва таассуфки, бу ҳодиса кўпинча одамларда қўрқув ва нафрат туйғуларини уйғотиб, қонли тўқнашувларни келтириб чиқаради.
Маъбудлар экрандан бирма‐бир ғойиб бўларкан, бир‐бирига зарб билан урилган қиличларнинг жаранги, жангчилар урҳоси, яраланганларнинг оҳ‐воҳлари атрофни тутди. Ниҳоят, осмон марказида ягона маъбуд қолди – унинг нигоҳи ўткир, сержаҳл чеҳраси тўлқинсимон оппоқ соқол билан қопланган эди.
– Зевс… – тантанали эълон қилди Лэнгдон, – худоларнинг худоси. Маъбудлар ичидаги энг мудҳиши ва энг иззатлиси. Бошқа илоҳлардан фарқли ўлароқ, Зевс ўзининг йўқ бўлиб кетишига жим қараб турмади, аксинча, ўзи бир вақтлар ўрнини эгаллаган аввалги маъбудлар сингари у ҳам ҳукмдорлигини асраш учун беомон жангга киришди.
Экранда Стоунҳенж, Шумер миххатлари, Мисрнинг буюк эҳромлари пайдо бўлиб, сўнг яна Зевснинг сурати кўринди.
– Зевсга эътиқод қилувчилар жуда чидамли чиқди. Улар маъбуддан воз кечишни асло исташмади. Оқибатда, ҳукмронлик ўрнатаётган навбатдаги дин – насронийлик янги худонинг қиёфаси сифатида Зевснинг чеҳрасидан фойдаланишига тўғри келди.
Лэнгдон маърузадан тўхтаркан, экрандаги Зевснинг чеҳраси аста‐секинлик билан ўзгариб, бошқа бир соқолли қиёфа шаклига кирди. Бу қиёфа Микеланжелонинг “Одамнинг яралиши” номли асарида акс этган насроний худоси эди.
– Бугун биз Зевс ҳақидаги эртакларга ортиқ ишонмаймиз. Эчки сутини эмиб улғайган ва Циклоп, яъни бир кўзли мавжудотлардан куч олган маъбуд тўғрисидаги эртаклар замонавий тафаккур шарофати билан "мифология" деб аталади. Мифология – хурофотчи аждодларимиз яшаган оламни тушунишга ёрдам берувчи уйдирма ҳикоялардир.
