Экранда кутубхонадаги чанг босган китоб жавони кўринди. Унда Баал, Осирис, Иштар сингари кўплаб маъбудлар ҳақида ёзилган чарм муқовали қадимги мифлар тўпламлари терилиб турарди.
– Ҳозир кўп нарса аввалгидек эмас! – қироат билан деди Лэнгдон. – Бизнинг қарашларимиз ўзгарди.
Янги тасвирлар экран юзини қоплади: фазонинг забт этилиши… компьютер чиплари… тиббий лабораториялар… парвоздаги самолётлар…
– Энди биз ақлан ривожланган, технологик жиҳатдан маҳоратли мавжудотга айландик. Биз энди вулқонлар остида баҳайбат темирчининг ишлашига, тўлқинлар ва фаслларни назорат қилувчи худоларга ишонмаймиз. Биз аждодларимизга умуман ўхшамаймиз.
– Ёки ўхшаймизми? – деб пичирлади майса устида ётган Лэнгдон аудиоёзувни сўзма‐сўз қайтариб.
– Ёки ўхшаймизми? – Лэнгдоннинг овози юқоридан ҳам келди. – Биз ўзимизни замонавий, ўқимишли шахс деб ҳисоблаймиз, шунга қарамай, бугунги энг кенг тарқалган динлар ҳамон мўъжизага тўла – ўликнинг қайта тирилиши, бокира қизнинг туғиши, табиий офат юборувчи қасоскор худолар, ўлимдан кейинги ҳаёт, етти қават осмондаги роҳатбахш жаннату, аланга босган дўзах – буларнинг ҳаммаси биз эътиқод қилувчи динларнинг таълимоти саналади.
Лэнгдон гапида давом этаркан, экранда Исонинг қайта тирилиши, Биби Марям, Нуҳ кемаси, Қизил денгиз сувининг иккига ажралиши, дўзах ва жаннат тасвирлари намоён бўлди.
– Келажакдаги тарихчилар ва антропологлар биз ҳақимизда нима деб ўйлашини бир тасаввур қилинг, – деди Лэнгдон. – Замонасидан келиб чиқиб, улар бизнинг диний қарашларимизни ўрганади ва эътиқодларимиз тизимини зулмат даври мифологияси деб ҳисоблайдими? Улар худоларимизга биз ҳозир Зевсга қарагандек муносабатда бўладими? Муқаддас китобларимизни тўплаб, тарихнинг чанг босган жавонига тиқиб қўядими?
Лэнгдоннинг саволидан сўнг залга узоқ жимлик чўкди.
– Худди шундай бўлади, профессор, – жимликни Эдмонд Киршнинг юқоридан янграган овози бузди. – Ҳаммаси айнан шундай бўлишига мен ишонаман. Келажак авлодлар ўз‐ўзига савол бериши шубҳасиз: қандай қилиб илм‐фан ривожланган даврда яшаган биздек одамлар динлар ўқитган сафсаталарга ишонган бўлиши мумкин?
Киршнинг овози баландлаша борди. Одам Ато ва Момо Ҳаво, бурқага бурканган хотин, чўғ устида юраётган ҳинду расмлари экрандан бирма‐бир ўтди.
– Бугунги анъаналаримиздан хабар топгач, ишончим комил, келгуси авлодлар бизни зулмат даврида яшаган, деб хулоса қилади. Фикрларининг исботи сифатида улар эътиқодларимизни кўрсатади: Худо одамни сеҳрли боғда лойдан бунёд қилиши, ҳар нарсага қодир Яратгувчи аёлларга бошини ёпиб юришини буюриши, бу ҳам етмагандек, унинг шарафига вақти‐вақти билан танамизни куйдиришимиз…
Иблисни қувиш, чўқинтириш, танага темир‐терсак тақишу, ҳайвонларни қурбонлик қилиш сингари дунё бўйлаб тарқалган турли диний маросимларнинг суратлари кетма‐кет экранда намойиш этилди. Слайд юракларни ларзага келтирувчи видео билан якунланди: ҳинду роҳиби кичкина чақалоқни ўн беш метрли минора тепасида ушлаб турарди. Кутилмаганда у болачани пастга ташлаб юборди. Чақалоқ тўғри бориб, қишлоқ одамлари балиқчилар тўридек ёйиб, ушлаб турган чойшаб устига тушди.
“Гришнешвар ибодатхонасидаги маросим бу”, деб хаёлидан ўтказди Лэнгдон. Айтишларича, бола баландликдан пастга улоқтирилса, унга Худонинг марҳамати, соғлиқ ва ақл ёғиларкан.
Даҳшатли видео, ниҳоят, тугади.
Буткул зулмат ичида қолган залда Киршнинг товуши акс‐садо билан жаранглади:
– Замонавий одамнинг онги аниқ мантиқий таҳлиллар қилишга яроқли бўла туриб, қандай қилиб ақлга тўғри келмайдиган диний эътиқодларни қабул қилишга йўл қўяди?
Майсазор осмонида яна юлдузлар ёғду соча бошлади.
– Бу саволнинг жавоби, – давом этди Эдмонд, – жуда оддий бўлиб чиқди.
Самодаги саноқсиз юлдузлар тобора тиниқлашди ва ингичка тола орқали бир–бирига боғланиб, чексиз тугунчалар тўпламини ҳосил қилди.
“Нейронлар”, тахмин қилди Лэнгдон.
– Инсон мияси нима учун ишонади? – сўради Кирш.
Бош узра ҳосил бўлган мияда бир неча тугунчалар чақнаб, ингичка толалардан бошқа тугунчаларга электр сигналларни юбора бошлади.
– Бизнинг миямиз жонли компьютердир, – тушунтирди Кирш. – Унда кун давомида киритиладиган чалкаш маълумотлар оқимини тўғри тартибга солувчи операцион тизим бор. Чалкаш маълумотлар сиз бешта ҳиссиётингиз билан ҳис қиладиган ҳамма нарса, айтайлик, суҳбатлар, мусиқа оҳанги, полиция сиренаси ёки шоколад мазаси бўлиши мумкин. Тасаввур қилганингиздек, қабул қилинаётган маълумотлар оқими бир‐бирига ўхшамаган ҳамда тўхтовсиз бўлади. Миянгиз эса уларнинг ҳар бирини алоҳида ажратишга мажбур. Миянинг мана шу операцион тизими реалликни қандай қабул қилишимизни белгилайдиган қисм саналади. Бахтга қарши, миямизнинг операцион тизимини ким ёзган бўлса ҳам, унда юмор ҳисси кучли экан. Бошқача айтганда, энг аҳмоқона нарсаларга ҳам ишонишимиз бизнинг айбимиз эмас.
Мия ичидаги тугунчалар кўздан йўқолиб, таниш расмлар – астрологик хариталар, сув узра юраётган Исо Масиҳ, саентология асосчиси Л. Рон Ҳаббард, Миср худоси Осирис, ҳиндуизмнинг тўрт қўлли фил худоси – Ганеша ҳамда Биби Марямнинг ҳақиқий кўзёшлар оқаётган мармар ҳайкали чиқиб келди.
– Хуллас, дастурчи сифатида ўзимдан ўзим сўрайман: нимага бизнинг операцион тизимимиз бунақа сафсаталарни яратади? Саволнинг жавоби бошимиз ичида. Агар инсон миясини чуқур тадқиқ қилсак, у иккита асосга қурилганини кўрамиз.
Экранларда йирик‐йирик ибора пайдо бўлди:
ТАРТИБСИЗЛИКНИ ҚОРАЛА ТАРТИБНИ ЯРАТ
– Кўриб турганингиз – миямизнинг асосий дастури, – Кирш изоҳ берди. – Шу дастурга биноан миямиз тартибсизликдан қочиб, ҳамма жойда тартиб яратишга уринади.
Шу пайт мусиқадан бехабар ёш бола клавишларни аямасдан босаётгандек, пианинонинг телба‐тескари овози янграб қулоқни қоматга келтирди. Лэнгдон ва бошқа томошабинларнинг бехосдан асаблари таранглашди.
– Пианино ноталарининг маъносиз данғиллашига тоқат қилиб бўлмайди, – қичқирди Эдмонд шовқин ичидан. – Лекин худди шу ноталарни аниқ тартибга келтирсак…
Асаббузар шовқин тиниб, унинг ўрнида Дебюссининг “Ой ёғдуси” сонатаси майин оҳангда янграй бошлади.
Ёқимли садо остида Лэнгдон мушакларининг бўшашганини ҳис қилди, залдаги асабийлик ҳам барҳам топди.
– Бизнинг миямиз роҳат олади, – гапини давом эттирди Кирш. – Юқоридаги ҳар иккала оҳанг бир хил ноталардан иборат ва бир хил мусиқа асбобида чалинган. Улар орасидаги ягона фарқ – тартиб. Дебюсси ноталарни тартибга солди ва инсонга завқ улашди. Девордаги қийшайиб турган рамкани тўғрилаганимизда ёки топишмоқнинг жавобини топганимизда ҳам худди шунақа роҳатланамиз. Тартибга мойиллигимиз ДНКмизга ўйиб ёзилган. Шундай экан, инсоният энг буюк ихтироси – компьютерни тартибсизликни тартибга солишда кўмаклашиш учун яратганидан ажабланмаса ҳам бўлади. Испанчада компьютер бежиз орденадор деб аталмайди. Тўғридан‐тўғри таржима қилинганда орденадор – “тартибга солувчи” деган маънони англатади.
Экранда баҳайбат компьютер қаршисида ўтирган йигит сурати пайдо бўлди.
– Тасаввур қилинг, сиз бутун дунёдаги маълумотларга улана оладиган қудратли компьютерга эгасиз, унга истаган саволингизни беришингиз мумкин. Эҳтимоллар назариясига мувофиқ, охир‐оқибат сиз компьютердан ақлимизни таний бошлаганимиздан бери онгимизни эгаллаган иккита асосий саволни сўрайсиз.
Компьютер ёнидаги одам клавиатурани босди ва экранда ёзув ҳосил бўлди:
Биз қаердан пайдо бўлганмиз?
Бизни олдинда нима кутмоқда?
– Бошқача айтганда, сиз инсоният ибтидоси ҳамда тақдири тўғрисида, албатта, сўрайсиз. Ва бу саволларни берганингизда компьютернинг жавоби қуйидагича бўлади.
Мониторда янги ёзув кўринди:
ТЎҒРИ ЖАВОБ УЧУН ЕТАРЛИ МАЪЛУМОТ МАВЖУД ЭМАС
– Жавоб етарлича ахборот бермаса ҳам, – деди Кирш, – муҳими, ҳақиқатни айтади.
Экранда инсон мияси намоён бўлди.
– Бироқ… Биз қаердан келганмиз, деган саволни монитордаги митти, жонли компьютердан сўрасангиз борми, бутунлай бошқа жавобга дуч келасиз.
Миядан ўнлаб диний тасвирлар оқими кўринди – Одам Атога жон бахш этаётган Худо; лойдан илк одамни ясаётган Прометей; танасининг турли қисмларидан одамларни яратаётган Брахма; булутларни ёриб, иккита одамни Ер юзига тушираётган Африка худоси, ёғочдан эркак ва аёлни бунёд этаётган Скандинав илоҳи…
– Ана энди, миямиздан сўрайлик: бизни олдинда нима кутмоқда?
Энди мия янада кўпроқ расмлар ишлаб чиқара бошлади. Улар орасида покиза жаннатлар, алангали дўзахлар, қадимги Мисрнинг Марҳумлар китобига битилган иероглифлар, юлдузлар туркумининг тошга ўйилган намуналари, юнонларнинг Елисей майдони, Каббалача “Гилгул Нешамот” тасвирлари, буддизм ва ҳиндуизмга тегишли реинкарнациянинг турли диаграммалари, теософларнинг “Абадий ёз мамлакати” ҳақидаги тасаввурлари бор эди.
– Инсон мияси, – Эдмонд изоҳлашга тушди, – бутунлай жавоб йўқлигидан кўра қандайдир жавоб борлигини маъқул кўради. Саволларимизга жавоб бериш учун маълумот етишмаслиги сабабли жавоб тополмаслик бизда чексиз ноқулайлик уйғотади. Натижада, етишмаган маълумотларни миямизнинг ўзи кашф қила бошлайди ва бизга ёлғондан бўлса ҳам, қандайдир тартибни яратиб беради. Мифология, диний эътиқодлару фалсафий қарашлар инсоният ибтидоси ва интиҳоси тўғрисидаги жумбоқларга жавоб бўлувчи тартиб иллюзияси тариқасида дунёга келади.
Бош узра диний тасвирлар пайдо бўлишда давом этаркан, Эдмонднинг товуши баландлаб борди:
