– Нәрсә, бүреләрнең тамагы тук, сарыклар да бөтен булсын дип яшәүчемени?..
Бу ефрейтор аңардан сорау алырга җыена түгелме соң?.. Кәефе кырыла язып куйды Мирсәетнең. Шулай да бүген, тәвәккәллеге вә турылыгы беләнме, әлеге ефрейтор беркадәр җәлеп иткән иде аның игътибарын, йөз чөерергә ашыкмады.
– Мин бүреләр һәм сарыклар белән эш итәргә күнекмәгән, ефрейтор иптәш.
Теге шундук ачыклык кертергә ашыкты:
– Ефрейтор Сәетгалиев булам, – диде һәм танышырга теләп кулын сузды.
– Мирсәет Солтангалиев.
– Бә-әй, – дип елмаеп җибәрде ефрейтор, – без синең белән адашлар була язганбыз бит… Исемеңдәге «Сәет» не «Галиев» кә китереп кушсаң, нәкъ минем фамилия килеп чыга икән ләбаса.
– Исемегез дә бардыр әле…
– Исемем – Сәхипгәрәй генә… Шуңа мин үземнең фамилияне ошата төшәм.
Ефрейторның җанланып, мавыгып сөйләшергә атлыгып торуы Мирсәеттә кызыксыну тудырды:
– Безнең кайдадыр очрашканыбыз да бар иде дип әйтимме соң?.. – диде ул, карашын Сәетгалиевкә текәп. Ефрейтор берничә көн элек булып алган низагны хәтеренә төшермәсме дип кызыксынган иде Мирсәет.
Юк, исенә төшерә алмады тегесе.
– Мин үзем, ефрейтор гына булсам да, Уфа, Екатеринбург якларында билгеле кеше! Әле менә март аеннан РСДРП әгъзасы да булып киттем. Йә, үзең кай тарафлардан инде?
Һәр сүзеннән, һәр хәрәкәтеннән үз-үзеннән канәгать булуы бөркелеп тора. Әңгәмәдәшенең дә игътибарын җәлеп итәсе килә.
– Туган җирем – Башкортстан. Ә хәзер Бакудан Питерга узып барышлый…
– Якташлар, – дип, колачын ук җәеп җибәрә язды ефрейтор Сәетгалиев. – Якташлар икәнбез ләбаса. Әйдә әле, нигә болай терәлеп каттык соң. Киттек берәр хәрчәүнәгә, тамак ялгап, чәйләп тә алырбыз.
Мирсәет карышмады. Ул да ялгыз иде ич, аңарга да юлдаш ярап тора.
Ике якташ, янәшә атлап, Мәскәү урамнары буйлап китеп бардылар. Мирсәетнең кәеф төшенкерәк булгандырмы, шуңа күбрәк Сәхипгәрәй әйдәп барды сүз сөрешен.
– Син үзең ничек, Солтангалиев иптәш, монда кайсы фирка вәкиле буларак катнаштың соң?
– Фиркасез генә…
– Ничек?.. – дип, гаҗәпсенүен яшерә алмыйча, барган җиреннән туктый язып калды ефрейтор Сәетгалиев. – Дин әһелеме әллә?.. Милләтчеме?.. Кем исеменнән делегат идең соң?
– Мин делегат түгел. Әйттем ич, Бакудан Питерга үтеп барышлый, очраклы рәвештә генә килеп эләктем монда. Кызыксынучы дип саный аласың…
Менә ничек дигән сыман, иреннәрен турсайтып алды ефрейтор һәм янәшәсендә торучыга «бер дә әллә кем түгел икәнсең әле» диеп кенә әйтмәде, мөнәсәбәте шундук эреләнә төште.
– Ә мин Урал эшчеләре исеменнән вәкил. РСДРП әгъзасы буларак та! Ефрейтор буларак та! Өч төрле җаваплылык күтәрергә туры килде берүземә… Шулай да зарланмыйм.
Бераз дәшмичәрәк атладылар. Үзенең өстенлеген раслый барган саен, Сәхипгәрәй Сәетгалиевнең үкчәсенә кагылган тимер дага тавышы бермә-бер көчәя төште. Бер фиркасез, монда очраклы төстә генә килеп эләккән юлаучы янәшәсеннән «өч төрле җаваплылыкны күтәргән» мандатлы вәкил атлап бара икән ләбаса. Ияк тә калкына төште, гәүдә офицерныкыннан да болайрак. Их, юктыр ла ул Алла, бераз буй да биргән булса үзенә – ничек кенә килештерер иде икән.
– Банкетларына бармадым, – диде ул, гимнастёрка чабуларын көяз тарта төшеп. – Син делегат булмагач чакырылмагансың, әлбәттә. Ә мин баш тарттым. Милләтчеләр өерендә ни калган дидем, социал-демократ башым белән…
Килешле итеп, тамак төбен кырып куйды ефрейтор Сәетгалиев һәм янәшәсеннән дәшми генә атлаучыга мөрәҗәгать итте:
– Син нигә әле дәшми башладың?.. Уңайсызланма, тартынма син, сөйләш… Ни дисәң дә, якташлар бит әле без синең белән. Кыяфәтең дә буржуйныкына охшамаган… Сөйлә син, хет югында, нидер сора, башыңны как… Төшеп кала торганнардан булмасам да, үземне алай әллә кемгә куя торган гадәтем юк минем.
Ә үзенең итек үкчәсендәге дагалары әүвәлгечә яңгырый бирде.
– Съезд ничек соң?.. Ниндирәк тәэсир калдырды?
Мирсәет бирде бу сорауны. Ә ефрейтор Сәетгалиев аңардан, гомумән, сорау көтмәгән иде булса кирәк.
Аның уенча, әңгәмәдәше күптән телен йоткан булырга тиеш иде, күрәсең. Сискәнеп үк куймаса да, синме соң бу сорауны бирүче дип, коңгырт күзләрен текәде. Әмма, үзен шундук кулга алып, тәкәбберлеген югалтмый кала алды.
– Съезд ничек дисең инде?.. – дип, эшлекле атлы булып тамак кырды ефрейтор Сәетгалиев. – Мин монда, кайберәүләр сыман, кәмит карарга килмәдем. Мин – фирка вәкиле, һәм съездны да үз мәсләкләребездән чыгып бәяләргә мәҗбүрбез… Мәсьәлә бит, син уйлаганча, бер күзәнәкле генә түгел…
Мирсәет, ефрейторның акыл сатарга җыенуын чамалап, аны бүлдерергә ашыкты.
– Һәркемнең шәхси фикере булуы ихтимал, дим…
Барган җиреннән шып туктап, Мирсәетнең каршына ук чыгып басты Сәхипгәрәй Сәетгалиев. Күзләрен зур ачып, аңарга текәлеп катты. Карашы белән сыный, караш белән бәреп егарга иде, ахры, исәбе. Ә күзләре, бик тырышып ачканда да, шактый кысык икән. Кая ул бүтән берәүне аяктан егу, челт-мелт йомылалар, арлы-бирле йөгеренәләр, бер ноктага текәлә алмый газаплыйлар хуҗаны. Җавап шулай да кызык кына килеп чыкты.
– Революционерда шәхси фикер булмый!
– Революционер да кешедер ич ул. Ә кеше үзалдына гына булса да уйланмый булдыра алмас…
– Нинди «уй», нинди «кеше» ул!.. Революционер бары тик революционер гына була ала. Социалист тел бистәсе түгел ул, иптәш…
Һавалануыннан арына алмаган әңгәмәдәшен, тынычланырга чакырасы килеп, булдыра алганча ипле итеп дәште Мирсәет. Юкса үтеп-сүтеп йөрүчеләрнең игътибары аларга юнәлгән иде инде.
– Сәхипгәрәй, – дип, үз итеп дәште ул аңарга бу юлы. – Кеше көлдермик, әйдә, тыныч кына сөйләшик әле. Аңлашыйк… Менә син революция дисең, ә кем өчен ясала соң ул революция дигәннәре?..
Шул рәвешле, ул әле һаман, карталарын ачмыйча, чын-чынлап гадәти бер юлаучы, илдә барган революцион хәрәкәткә битараф кешедәй сөйләшүен дәвам итте.
Ефрейтор Сәетгалиевнең мин-минлегенә әлеге кисәтү сары май булып ятмагандыр, шәт. Шулай да сер бирмәде бу юлы, ары киттеләр:
– Бөтендөнья хезмәт ияләрен коллыктан азат итү; буржуйларны җир йөзеннән себереп түгү; илдә пролетариат диктатурасы урнаштыру… Безнең максат шулардан гыйбарәт… Ә син мине съезд ничек тә, съезд ничек дип тинтерәтәсең…
– Кызыксыну гаеп эшме?! Син бит әнә Уралдан. Өстәвенә социалист та икәнсең әле…
Салпы якка салам кыстыруы, әлбәттә. Ефрейтор исә үзе хакында әйтелгән җылы сүзләрне риясыз күтәрә, беркатлылыктан һич тә азат түгел.
– Бутамаска киңәш итәм, Мирсәет. – Ул да әнә үз итеп аңарга исеме белән дәште. Яхшы сүз – җан азыгы дип, юкка гына әйтмәгәндер ата-баба. – Шуны хәтереңдә калдыр, социалист белән РСДРП әгъзасы арасында аерма зур. Чит кеше янында наданлыгыңны күрсәтәсе булма, бутарга ярамый ул төшенчәләрне.
– Кая инде ул безгә – каткан тезгә, – дип шаярткан булды Мирсәет.
Ирония төсмере абайланмый узды, рәхәтләнеп көлде генә Сәетгалиев. Шундук җитдиләнеп тә алды тагы:
– Съездга әйләнеп кайтыйк. Ашаган булсам, космый калмас идем. Съезд түгел, ата милләтчеләр мәҗлесе булды бу. Адәм көлкесе…
