Куеныннан чыгып очкан кош артыннан тайпылып, сикереп тормакчы булды ефрейтор Сәетгалиев. Чөңкәеп китте иң элек… Бераздан сак кына өстәлгә таяна төшеп гәүдәсен турайтты һәм ул да түгел, Мирсәет абайлап өлгергәнче, янә ыргылып, официант кызны кочагына суырып алды. Әлегедәй кыргыйлык каршында югалып калган кызның борынлап торган күкрәкләрен капшарга итенде.
Кызның чырыйлаган авазы бөтен харчевняны яңгыратты. Мирсәет ике арага кереп азапланганчы, кухня ягыннан кызыл муенлы, пәһлеван гәүдәле таза ир-ат килеп чыкты. Ефрейтор Сәхипгәрәй тегенең янында көзге чебеш кенә. Әмма үзен чын әтәч сыман хис итә, четердәтеп эләктергән, сөлек булып ябышкан чибәркәйгә.
– Иптәш солдат, җибәр официантканы, – диде пәһлеван ир-ат. Тавышы гына да ни тора, гөбедән чыгамыни…
– Синнән сорамыйлар… Солдат түгел, ефрейтор мин, – дип әтәчләнде теге. Кулы белән һаман да чибәркәйнең калку урыннарын кармалый.
Шунда теге пәһлеван якасыннан эләктереп алмасынмы үзен. Аяклары идәннән аерылды ефрейторның, гәүдәсе, маятник сыман, һавада атынып тора. Борын салынган, күз кысылган, чак-чак сулыш ала.
– Акчаңны түлә дә табаныңны ялтырат, – диде пәһлеван, бертын эленеп торган Сәхипгәрәйне аякларына бастырып.
Чыгымчылап алса, ябага тайны да тынычландыру җиңел түгел. Үз чамасын белер хәлдә түгел иде инде ефрейтор:
– Ах, син әле шулаймы, – диде ул, ялт кына билендәге каешын чишеп алып. – Измәңне изәм бит хәзер. Басып торган урыныңда юеш кенә торып калачак. Миңа, революция солдатына, ефрейторга кул күтәрәсеңме әле син…
Араларына Мирсәет килеп кермәгән булса, ахыры матур бетми иде бу тамашаның. Пәһлеван егет тегене аулаграк урынга өстерәп бара иде инде.
– Гафу итегез, – диде аңа Мирсәет. – Без хәзер китәбез, калдырыгыз берлеккә.
– Акча! – диде кызыл муенлы. – Ашаган-эчкәнегез өчен түләргә кирәк иң элек.
– Ул түли, – дип, иреннәрен кыегайтып Мирсәеткә ымлады ефрейтор. – Мин сыйладым, ул түли. Миндә акча юк. Мин буржуй да, милләтче дә түгел. Мин – пролетариат.
Кесәсендә булган акчасын чыгарып салырга мәҗбүр булды Мирсәет. Араны өзеп, ефрейторны култыгыннан эләктереп, табан ялтырату ягын кайгырттылар.
Урамда караңгы төшкән иде инде. Юл аша гына урнашкан бакчага чыктылар. Юлдашы күтәрәмгә калган иде инде, Мирсәет аны почмакта торган утыргычка китереп утыртты.
– Кая илтим үзеңне? Сәхипгәрәй, дим, кайда туктаган идең, адресыңны әйт!..
Сорауны өч-дүрт мәртәбә кабатларга туры килде. Ниһаять, төшенде.
– Мин урамда кунам, Мәскәүдә кешем юк, – диде Сәхипгәрәй, аермачык итеп. Баягы эрелек тә онытылган, ефрейтор судан чыккан әтәчкә әверелеп калган иде.
– Ничек, ун көн дәвамында урамда кунып йөрдеңме?
– Гаҗәпме?! Ә бәлки, мин гомерем буе урамда яшәгәнмендер…
Менә ничек… Мирсәет уйга калып торды. Баксаң, Сәхипгәрәй гадәти бер кеше икән бит югыйсә. Ялгыз, япа-ялгыз, хәтта халкын да бар дип белмәгән ялгызлыкка дучар. Өстәвенә кунарга урыны да юк. Тик бернәрсә аңлашылмый, ничек итеп ун тәүлек буена теләсә кайда кунып яшәргә мөмкин?! Аның әле, кысан булса да, кайтып башын төртер җире бар. Юлдашын култыклап алды да, бер карарга килеп, үзе урнашкан фатирга юл тотты Мирсәет.
– Юк-юк, икешәр кеше кертте юк, – дип каршы төште хуҗа кеше. – Берегез генә булганда әле бер хәл иде.
Мирсәет күп бәхәсләшмәде, ишек катындагы тар сәкегә чак аягында басып торган Сәхипгәрәй Сәетгалиевне яткырды, үзе вокзалга таба юл тотты. Төн җылы, күк аяз. Иртәгесен иртүк аңа Питерга юл тотасы.
Хушлашмадылар да кебек. Очрашулары нинди булса, аерылулары да шундыйрак килеп чыкты. Кем уйлаган бит аны… Шулай да Мирсәетнең күңелендә ниндидер бер урын алды кебек Сәхипгәрәй Сәетгалиев. Горурлык һәм ялгызлыгы, әле үзе дә анык кына төшенеп бетмәгән социалистик революциягә фанатикларча бирелгәнлеге белән җәлеп итте ул аны.
VI
Бәхетле сәгатьләре дә булгандыр гомернең. Авылда үткән балачак… Үлеп гашыйк булу һәм беренче мәхәббәт. Раузаның өзлексез уйнаклап янып торган зәңгәр күзләренә күтәрелеп бер караш ташлау гына да гомеренә җитәрлек дәрт, дәрман өсти сыман иде аңарга… Кызы Рәсидәне кулына алып әлли-бәлли иткән яисә югары күтәреп кош итеп очырткан мизгелләре… Әтисенең муенына сарылган бәхетле сабыйның кеткелдәп көлүләре…
Әмма ташкын сыман үзенә суырып алган революцион көрәшнең кагыйдәсе кырыс – шәхси мәнфәгатьләр һәм гаилә бәхете турындагы уйлар икенче планга күчеп тора. Мирсәетләр белән дә шулайрак килеп чыкты. Февраль революциясеннән соң алар икесе ике тарафка юл тоталар: ул – Петроградка, ә Рауза Казанга Бөтенроссия мөселман хатын-кызлары съездына китеп бара. Ут борчасы сыман тик торуның ни икәнлеген белмәгән Рауза да бала тәрбияләү һәм укытучылык эше белән генә чикләнергә теләми.
Зур вакыйгалар эчендә кайнаган ир белән хатын шулай да әледән-әле очрашырга вакыт таба. Хатларын да озак көттермиләр. Мирсәет Петроград, Мәскәү һәм Казан орбитасында әйләнә. Кызы белән хатынын исә вакытлыча Бакудан Мәскәүгә күчерә…
Бөтенроссия мөселманнарының Милли Шурасы башкарма комитетында секретарь булып эшләгән Мирсәет өчен шактый катлаулы чор була бу. Аны Питерга чакырып китергән Әхмәт бай Цаликов сул меньшевиклар ягына каера; рус большевиклары белән бәйләнешкә керү турында уйлаганы да юк, һаман милли чикләнгәнлек идеяләренә ябышып ята. Большевиклар белән элемтә эзләгән Солтангалиев, шул рәвешле, ике ут арасында торып кала. Цаликов белән араны өзәр дә иде, әмма әлеге кеше – мөселман халыклары арасында күренекле шәхес, аның элемтәләре иксез-чиксез. Аннары кеше булып та калырга кирәк ич: Цаликов аңарга кул сузган, милли-революцион хәрәкәтнең байтак нечкәлекләренә төшендергән остазы да бит әле.
Шул көннәрдә очраклы рәвештә Мирсәеткә Гәрәй Кодрачевның, сугыштан качып кайтып, Кырымда революцион оешма туплап йөргәнлеге мәгълүм була. Башкарма комитет исеменнән кичекмәстән чакыру җибәрә ул аңарга.
Кодрачев озак көттерми – көннәрнең берендә, Урал бөркетедәй колачларын киң җәеп, Мирсәет янына килеп керә.
– Нәрсә, миннән качып котылырмын дигәйнеңме? – дип, башкортчалап кычкырып җибәрә Кодрачев.
– Мин түгел, син Кара диңгез ярында кызынып ятасың…
Кочаклашалар. Көлешәләр… Хәл-әхвәл белешкәч тә, киләчәккә планнар турында сөйләшергә керешәләр. Кодрачевның үзенчә булыр, ул анда Кырым татарларыннан революцион хәрби отряд төзү эше белән мәшгуль икән. Казна акчасын талап, шул акчага чит илдән өр-яңа винтовкалар һәм браунинглар кайтарткан.
– Әмер генә бир, хет бүген үк бәреп төшерәм Керенскийны, – дип мактанып алды. Офицерлар гына кия торган итек кунычыннан май исе аңкып торган өр-яңа браунинг чыгарып Мирсәеткә сузды. – Мә, тот! Безнең башкортларда бүләксез килмиләр хуҗа янына…
Ике уйлап тормады Мирсәет тә: бүләкне кулъяулыгына ипләп төрде дә куенына шудырды.
– Рәхмәт!.. Бер кирәге чыгар әле…
– Ләкин үземә төбисе булма, кара аны…
Янә, сүзләрен әйтеп бетергәнче үк, шаркылдап көлеп җибәрде Гәрәй Кодрачев. Маңгаена буразна булып сырлар яткан, сакал-мыегына ак төкләр кунган, ә холкы һаман үзгәрмәгән – шул ук.
– Анархистлыгыңны ташлаган булсаң төбәмәм, Гәрәй дус.
– Анархист булып тугач нишлисең?.. Үзем бүләк иткән браунингтан шөлләп иманны алыштырырга киңәш итәсеңме?! Ха-ха…
Шул очрашкан кичтә үк иске дуслар Мөселман социалистлары комитеты каршында большевиклар фракциясе оештырырга дигән катгый карарга килә. Мөселман социалистлары арасына үтеп керергә һәм сул карашлы татарлардан аерым ячейкалар төзергә. Гәрәй Кодрачев бу эшне Кырымда башкарырга тиешле була, ә Мирсәет Солтангалиев Казанда һәм Петроградта.
– Иң элек Казан белән элемтәгә керү кирәк булачак, – ди Мирсәет, бу өлкәдә шактый ук хәбәрдар кеше буларак. Чөнки ул байтактан инде үзен большевиклар белән бер сафта итеп хис итә иде. – Казанга барырга һәм Мөселман социалистлары комитетын оештыручы, аның җитәкчесе Мулланур Вахитов белән очрашырга, киңәшергә…
– Ә нәмәгә миңа Казан? Корал бар, кешеләр булачак… – дип, киреләнергә җыенган Кодрачевны ярты юлда бүлдерде Мирсәет.
– Һәркем үзаеры йөрсәк, эшебез барып чыкмаячак, Гәрәй дус, – дип, Кодрачевның иңсәсенә дусларча кулын салды ул. – Безгә берләшергә кирәк хәзер! Казан белән, иптәш Вахитов белән элемтәгә керергә.
Гәрәй Кодрачев җитдиләнә төште, бермәл чигәсен кашып торды. Әмма мин-минлеген басарга өлгермәгән иде әле.
– Соң, алайса, хәбәр ит үзенә. Килсен минем янга, сөйләсен, ышандырсын мине. Карарбыз…
Өстәлгә китереп сукты Мирсәет һәм аягүрә торып басты.
– Шаярып сөйләшүдән туктадык, Гәрәй агай! Мулланур Вахитов эшсез йөрүче сукбай түгел сиңа. Ул – чын большевик, мөселман революционерларыннан иң күренеклесе. Беләсең килсә, аны Ленинның үзе белән элемтәдә тора диләр!..
Төшендем дигәнен аңлатыпмы, Кодрачев баш какты. Сүз артыннан кесәгә керә торган гадәте булмаса да, берни дәшмәде, килешүен белдереп, Мирсәеткә текәлде.
– Казан, матур кала, – дип, тынычлана төшеп сөйләп китте Мирсәет тә. – Мин бит Казанда укыган кеше, әйткәнем бар идеме?..
