– Әйе, әти, минем дә Мцыри кебек буласым килә. Бәлки, Лермонтов кебек шагыйрь булырмын әле мин, әти.
– Шигырь язасың килү әйбәт анысы. Ләкин шагыйрь булу, улым, кәсеп түгел, шуны онытма. Шигырь ул җан өчен генә языла.
Мавыгып, әтисенең үзенә тиң санап сөйләшүеннән күңеле үсеп китте Мирсәетнең. Мондый чагы сирәк була аның, шуңа мөмкин кадәр күбрәк аңлашасы, эчендә җыелганнарны түкми-чәчми сөйлисе килде әтисенә:
– Лермонтов геройлары сыман көр күңелле, көчле ихтыярлы булу турында хыялланам мин. Үзебезнең татар-башкортларны да шундый хөрлеккә чакырырга иде. Үз ирекләре, үз бәхетләре өчен Лермонтов әсәрләрендәге Кавказ уллары сыман көрәшкә атлыгып торсын иде алар. Бүгенгедәй бертөрлелек һәм битарафлык белән көн күрүгә чик куелырга тиеш. Кешеләр кайгы һәм борчуларның ни икәнлеген онытырга, барысы бер дәрәҗәдә бәхетле һәм тигез яшәргә хаклы… Төннәр буе әнә шул хакта уйланып ятам мин, әти. Хыялланам, үз-үзем белән бәхәсләшәм… Кеше югында кычкырып-кычкырып сөйли башлыйм. Йокыга китсәм, шул уйларымнан саташып уянам… Сез ишетмисез, күрмисез генә, әти, хәтта чарасызлыктан йөзтүбән капланып елаган чакларым да була…
– Монысы инде егет кешегә килешә торган эш түгел, – дип бүлдерде аны әтисе һәм ашыкканга түгел, болай, эч пошканнан гына бияне куалагандай итте. Ә бераздан өстәп куйды: – Җыен юк-бар белән башыңны катырма син, улым. Хыял белән генә бармый дөнья. Тормышка ашмастай матур хыял күпләрне бәхетсез итә. Хыял артыннан ук язмышлар да чәлпәрәмә килә. Шуңа әйтәм: җиргә төш син, улым, җирдә яшәү өчен әзерлә үзеңне…
– Юк, әти, кеше хыялланырга тиешле. Дөньяны – ямьле, тормышны матуррак итү турында хыялланырга.
Хәйдәргали агай үзенә кайтып төште шунда. Бичара атка бер сәбәпсез кулындагы чыбыгы белән каерылып сукты да, сөйләшү тәмам дигәнне аңлатып, борыны астыннан мыгырданып куйды:
– Җитәр сиңа, телеңә күп салынма, малай актыгы.
* * *
Ә тагы атна-ун көннән зур гаилә өстәл артында чәйләп утырган җирдә моңарчы дәшми-тынмый гына йөргән Хәйдәргали үзенең карарын әйтеп салды:
– Мирсәетне юлга әзерлә, анасы, укырга китә.
«Ур-ра» кычкырырдай булып, колагы ишеткәннәргә ышанмыйча, урыныннан сикереп торды Мирсәет. Шул мизгелдә әтисен кочаклап алырга әзер иде ул.
– Әти! – дигән аваз ташып чыкты күңеленнән.
– Син нәрсә сөйлисең, атасы? Нинди уку? Кайчан? Кайда?.. – дип, берни аңламый югалып торды әнисе дә.
Гаилә башлыгының талканы коры, артык сүз кара дошманы аның:
– Укырга дигәч укырга, – дип кенә кабатлады.
Чын-чынлап тынгысызлана башлады әни кеше:
– Кайда, әллә Уфаның үзенә үкме?
Табын артында тезелеп утырган энеләре-сеңелләре, ашауларын онытып, һәммәсе өстәл түренә таба текәлде. Мирсәетнең исә тыны кысылды, сулыш алмый көтте ул әтисе авызыннан чыгарга тиешле җавапны. Дөрес ишетәме, әллә чын-чынлап Уфаның үзенә үк илтергә җыенамы аны әтисе.
– Казанга! – диде Хәйдәргали һәм, кулындагы чәй тәлинкәсен өстәлгә куеп, тастымал белән авыз читен сөртте дә табын артыннан торып китте.
«Казанга?.. Казанга!» дип, бер-берсенә карангалап хәйран калулар китте өстәл әйләнәсендә. Ышанырга-ышанмаска белми иде һәммәсе. Кырмыскалы авылында яланаяк йөгереп йөргән малай тотсын да Казан кадәр Казанга чыгып китсен әле. Ул бит Уфа гына түгел, әллә кая, кошлар очып җитә алмаслык ерак җирләрдә булса кирәк…
«Казан!» дигәнне ишеткәч тә, башы әйләнеп киткәндәй булды Мирсәетнең. Ишетеп кенә белә иде ич моңарчы. Хыялында зур мәгърифәт, гыйлем диңгезе итеп күз алдына китерә иде ул Казанны. Төрле-төрле гәҗит һәм журналлар чыга дип ишеткәне бар анда. Китаплар да шунда басыла икән. Хәтта тере язучылар да яши ди бит ул Казанда. Килсә килә икән бәхет дигәнең. Менә бит күк капусы ачылган диярсең!..
– Соң, сәүдәгәр малае түгел ләбаса, Казан кадәр Казанга ничек барып җитсен дә ничек укырга керсен ул бала? – дип сукранырга керешкән әнисе генә эшне чак бутап ташламады. – Туганнарың бармы анда?! Таныш-белешең бармы?! Казанга барып җитәрлек акчаны кайдан җүнәтмәкче буласың?! Ул анда хәер сорашсынмы?! Җибәрмим баланы, беркая да җибәрмим үзен…
«Әни» дип каршы чыгасы, торып бер-бер сүз әйтәсе, тынычландырасы килде үзен. Әмма ни әйтсен Мирсәет, аңлый иде ул барын да, әнисе биргән сорауларның берсе дә урынсыз түгел ич.
Шулай да барасы килә Казанга… Барасы килә… Бер генә тапкыр булса да күрәсе иде шул Казанны… Их, ничек кенә аңлатырга соң боларны әнисенә.
– Синнән сорамыйлар, – булды Хәйдәргалинең җавабы. – Иртәгә үк беренче олауга ияреп юлга чыгабыз. Кирәк-ярагы әзер булсын!
Ишекне каты ябып, болдырга чыгып китте ата кеше. Бигрәк дорфа бәрелде инде. Мирсәетнең андый сүзләр ишеттерәсе килми иде әнисенә. Шундый инде аның әтисе – кызык та, усал да бераз. Ә үзе шул дәрәҗәдә тәвәккәл, әйбәт һәм кешелекле дә бер үк вакытта.
* * *
Юлга чыгып дүрт тәүлек тә үтмәде – Казанның үзенә барып керделәр. Бөтен әйләнә-тирәгә данлыклы Татар укытучылар мәктәбенә имтихан тота башлады Мирсәет. Хәзерлеге яхшы булгандырмы, Казанда калу теләге чиксез зурлыктанмы, ул шундый тырышып укыган булып чыктымы, гимназияләрдән килгән бай малайларын да уздырып, йөзләгән кеше арасыннан бушлай уку хокукы бирә торган өч стипендиянең берсенә лаек дип табылды.
Хәйдәргали агай да чиксез шатланды улы өчен. Хәтта шул шатлыгыннан, аерылышканда, кесәсендә калган соңгы көмеш берлекне Мирсәеткә чыгарып бирде. Ә үзе ачлы-туклы, ничек эләкте шулай кайтыр юлга чыкты. Самарадан Уралга кадәр аның хәтта атлар төялгән тимер юл вагонында качып кайтканлыгы мәгълүм булды соңрак…
* * *
Шул рәвешле, уйламаган-көтмәгәндә, унбиш яшьлек Мирсәет Солтангалиев, мәшһүр Казан каласына килеп, данлыклы Татар укытучылар мәктәбе укучысы булып куйды. Ипле һәм тыныч кына аквариумда йөзеп йөргән балыкны кинәт беркөн шаулап, актарылып аккан киң дәрьяга җибәргәнне күз алдына китерә аласызмы?.. Бу нәкъ менә шундый очрак иде инде. Анда сугыла Мирсәет, монда бәрелә – берьюлы барын колачлап алырга омтыла. Мәктәптәге һәммә түгәрәкләргә языла ул. Рус әдәбияты һәм тарих, социология һәм психологиядән махсус хезмәтләргә ябышып ята. Рус теле укытучысы Якимовтан урысчалатып матур һәм оста итеп сөйләргә, ораторлык сәнгатенә өйрәнә. Тарих укытучысы Траубенберг белән якынаеп, аңардан дөнья халыклары тарихын яктырткан хикмәтле китаплар алып тору бәхетенә ирешә. Танылган революционер-большевик Брюханов аның игътибарын психология фәненең серләренә юнәлтә. 1905 ел революциясендә катнашып бай тәҗрибә туплаган А. Насыйбуллин һәм Ә. Ишмурзиннар белән аралашу нәтиҗәсендә, ул социализм идеяләренә тартыла. Алар аша яшерен брошюра һәм китаплар белән таныша, башы-аягы белән фәнни социализм идеяләренә кереп чума.
Спорт гимнастикасы белән дә мавыгып ала берара. Хәтта, ниндидер ярышта катнашып, призга лаек була. Мәктәпнең үзешчән сәнгать түгәрәгенә йөреп, тамашалар куюда катнаша. Әле малайлык тавышы чыгып бетмәү сәбәпле, еш кына хатын-кыз рольләрен дә башкарырга туры килә Мирсәеткә. Күрәсең, сәхнәдә дә ул шактый уңышларга ирешкән булса кирәк, аны хәтта беренче профессиональ татар театр труппасына эшкә чакыралар.
Беренче сыйныфта укый башлаган көннәрендә үк алар Сәгыйть Сүнчәләй белән якынаеп алалар. Стипендия алып укымагач, Сәгыйтьнең матди хәле бик мөшкел була. Ә Мирсәетнең исә чәй-шикәрдән өзелгәне юк. Бар булганын уртаклашып, ярдәмләшеп көн күрәләр. Дөрес, Сәгыйть Мирсәет кебек китапка ябышып ятучы түгел, дәресләргә дә онытканда бер килеп чыга. Нәкъ әнә шуңа күрә дә аңа бер елдан артык укырга туры килми, ул тиздән Пермь якларындагы Сараш авылына балалар укытырга китеп бара.
Әмма Сәгыйть Сүнчәләй – әдәбият вә шигырь белән әсәрләнгән үсмер. Нәкъ менә әдәбиятка булган тартылу якынайта да инде аларны. Сәгыйтьнең белмәгәне юк: әле ул Гаяз Исхакый белән күрешеп сөйләшкән, әле, «Әлислах» та булып, шигырьләрен Фатих Әмирханның үзенә тапшырып кайткан, һич югында, бертуган Шәрәфләр матбагасына кереп, чәй эчеп чыккан була. Әллә нинди туташлар белән танышып өлгергән. Мирсәет өчен исә боларның һәммәсе – кызык һәм гыйбрәтле яңалык. Әнә нинди шәһәрдә яши, татарның ни дәрәҗәдәге зыялы затлары йөргән урамнар буйлап атлап йөри икән бит ул. Укудан арынганы, китапларын бер читкә куеп торып дөньяга чыкканы гына юк.
Аннары Сәгыйть «Шәрык клубы» нда үтә торган милли кичәләрне дә калдырмый торган була. Шул кичәләрдән кайткачтын, качып кына, ул Мирсәет янына керә. Өчәр-дүртәр чынаяк чәй эчкән арада, үзенең күргәннәрен сөйли. «Татар үлмәгән ул, татар уяна… Татар әдәбиятына ташкын булып яңа исемнәр килә», – ди-ди куаныша торган була алар.
Ни генә булмасын, Сәгыйтьнең сөйләгәннәре ничек кенә рухландырмасын, аңа ияреп шәһәрнең бер очыннан икенче очына чабулап йөрергә җыенмый Мирсәет. Укырга, укырга кирәк әле аңарга…
Шулай да көннәрнең берендә Мирсәетне данлы «Шәрык клубы» на алып килделәр бит тәки. Сәгыйтьтән бигрәк, социализм идеяләре белән мавыгып дөньясын оныткан романтик рухлы хыялый остазы Әүһади Ишмурзин сәбәпче булды моңа. Бармый калырга ярамый, дип аңлаттылар. Чөнки аның – Мирсәет Солтангалиевнең – исеме ул көнге кичәдә чыгыш ясаучылар белән бергә игъланга ук кертелгән булып чыкты. Ышанмады башта. Әмма Әүһади Ишмурзин шаяра торган кеше түгел, шул оештырган бу эшне. Ул кичәдә исеме телдән-телгә күчеп йөргән Тукай үзе дә чыгыш ясарга тиеш булган икән. Әнә ич бер килсә килә бит ул бәхет дигәнең. Сәгыйть Сүнчәләй булып аның да «Шәрык клубы» сәхнәсенә менгәне юк икән әлегәчә…
Сабан туенда иң элек малай-шалайны көрәштергән кебек, Мирсәеткә дә кичәнең башында ук сүз бирделәр.
– Хөрмәтле милләттәшләребез, сезнең каршыда хәзер талантлы яшь әдип, Татар укытучылар мәктәбе укучысы Мирсәет Солтангалиев чыгыш ясый, – диде алып баручы.
Арттырып җибәрде, билгеле, монысы – Әүһади Ишмурзин эше. «Талантлы әдип» дигән сүзләрне ул уйлап тапкан. Мирсәетнең әдәбият өлкәсендә ул кадәр искитәрлек ныклы эше дә юк ич әле. Борадәран Кәримовлар матбагасына Толстойдан өч хикәя тәрҗемә итеп бирде, аннары Вересаев белән Загоскиннан тәрҗемәләре бар, үзе биш-алты хикәя язды. Бар булган иҗаты шулардан гыйбарәт.
Мирсәет «Шәрык клубы» сәхнәсенә чыгып басты. Залда танылган әдипләр, шагыйрьләр. Үзе кебек укучылар, мәдрәсә шәкертләре…
…Ишек төбендә әле хәрәкәт тукталмаган: кемнәрдер керә, кемнәрдер бер урындыктан икенчесенә күчеп утыра, бер-берләре белән чыш-пыш хәл белешәләр, анда-санда йөткергән, тамак кырган авазлар ишетелеп китә… Үз мәктәпләрендә шактый ук танылган сүз остасы саналса да, бер мәлгә югалып калды Мирсәет. Аннан сөйләргә кереште. Башын артка ташлап, түшәмдәге бер ноктага текәлде дә сөйләп китте. Үзе язган һәм тәрҗемә иткән хикәяләрнең һәммәсен сүзгә-сүз күңелдән белә иде бит ул.
Әле күптән түгел генә, «цензура үткәрмәде» дип, «Казан мөхбире» газетасыннан кире борылган «Башкортлар янында» дигән хикәясен укыды. Балачак хатирәләренә нигезләнгән әсәр иде. «Башкортлар, табигать балалары, уяныгыз. Урал тау күкрәгендә җир тетрәсен, күк күкрәсен. Ирек һәм азатлык кошы, канат җилпеп, сезгә үзе килмәс…» кебек чакыру белән тәмамлана иде ул хикәя. Бигрәк тә хикәянең шул соңгы юлларын укыгачтын, зал дәррәү кул чапты. «Афәрин… Афәрин…» дигән авазлар ишетелеп калды.
Сәхнә артында чыгыш ясарга чират җиткәнне көтеп утыручылар байтак иде. Алар арасыннан да берничәсе килеп Мирсәетнең кулын кысты.
Шулчак, җил-җил атлап, ишектән берничә егет-җилән килеп керде, һәркем таный, һәммәсе дә урыннарыннан кузгала төшеп сәлам бирде боларга…
Башкалар белән исәнләшеп узгач, араларыннан берсе, кыюсыз гына килеп, Мирсәеткә дә кулын сузды:
– Тыңладым, – диде ул, – хикәянең үзеннән бигрәк, аһәңе мәмнүн булды күңелемә һәм сөйләү рәвеше… Сәгыйть Рәмиевнең үзен көнләштерерлек итеп сөйләдегез.
Янәшәсендә үк көязләнеп басып торган, әледән-әле муенына таккан күбәләген һәм түш кесәсеннән күренеп торган ак кулъяулыгын төзәтү белән мәшгуль юлдашына карап елмайды. Анысы Сәгыйть Рәмиев булган икән. Әлеге егет, Мирсәеткә иҗат уңышлары теләп, ничек килсә, шул дәрәҗәдә үк итагатьле рәвештә тартынып кына китеп тә барды.
Сәхнә тарафыннан кичәне алып баручының көр тавышы яңгырады:
