– Бүгенге кичәнең олы кунагы шагыйрь Габдулла әфәнде Тукаевны чакырабыз сәхнәгә.
Әле бая гына аның кулын кыскан егет, сискәнгән сыман, җанланып китте шунда. Башын түбән иеп уйланып торган җиреннән залга таба омтылды. Тукай икән, Тукай булган лабаса!.. Шул мизгелдә шагыйрьнең күзләрендә утлы күмер булып чагылып киткән яктылык, ялкын чаткысын тоемлап өлгерде Мирсәет. Зал, аягүрә басып, көчле алкышлар белән каршылады үзен.
Сәхнәдә Тукай… Тукай үзе чыгыш ясый! Ничек сәхнә артында посып утырырга мөмкин шундый чакта, алдына-артына карамыйча ян ишектән чыгып, залга таба йөгерде Мирсәет.
Ул килеп кергәндә, кул чабулар тәмамланмаган иде әле. Умарта корты кебек кайнаган халык берән-сәрән урыннарына утыра башлады. Сәхнә уртасына чыгып баскан шагыйрь, бер урында шулай тик басып тору уңайсыз булгангадыр инде, аякларын алмаштырып-алмаштырып куя, кулларын нишләтергә, кая куярга белми аптырый.
Зал тынычлана төште, ниһаять. Шагыйрьнең дә дулкынлануы кимеде кебек. Карашын бер ноктага текәде дә ипле, моңлы тавыш белән тыңлаучыларга мөрәҗәгать итте.
– Мин сезгә әле соңгы арада гына тәмамланган шигыремне тәкъдим итмәк булам, – диде ул, кемнәндер гафу үтенгәндәй тартынып кына. Карашы белән танышларын барлагандай, бер кат залны айкап чыкты һәм шигырьнең исемен игълан итте: «Китмибез…»
Кара йөзләр безне булмас эшкә тәклиф иттеләр:
– Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә кит! – диләр…
Тыныч һәм ипле генә сөйли башлаган иде сыман ул башта. Әмма бу – җәйге кичтә офыктан камчыларын ялт-йолт уйнатып килгән яшенле яңгыр якынлашкан мәлдәге тынлык булган икән… Актарылып-убылып аккан кара болыт, җил-давыл кузгатып, менә-менә баш очына килеп җитәр… Күк күкрәү, яшен, гарасат башланыр…
Сулыш алган, чебен очкан аваз да ишетелми залда, һәммәсе йотлыгып шигырь тыңлый. Юк, гадәти тыңлау гына түгел иде бугай бу – туган җир язмышы, халык язмышы өчен борчылу, яну биләп алган кешеләрне. Гүя шушы мизгелдә барысы: ил язмышы да, туган җир язмышы да, халык язмышы да үлчәү тәлинкәсенә салынган һәм менә хәзер хәл ителергә тиешле. Чарасыз калган карашлар сәхнәгә төбәлгән. Ярдәм ит, бер-бер тылсымын күр, әйт сүзеңне, шагыйрь, дия сыман ул карашлар… Җирне-күкне тоташ кара болыт, яшен камчылары урап алган…
Ул да түгел, болыт арасыннан ялтырап килеп чыккан җәйге кояш сыман, ягымлы сүзләр иңә залга, һәм йөрәкләр дәртләнеп тибә башлый, күңелләр җылынып китә.
Гүя залдагы кешеләр генә түгел, бөтен Казан, бөтен дөнья, күкрәк киереп, иркен сулыш ала: «Китмибез без…»
Һәркем күңелендә кабатлана шул ук сүзләр: «Китмибез… Юк, китмибез!»
Шагыйрь белән бу очрашу Мирсәет өчен беренчесе һәм соңгысы булды. Байтак кына вакыт бер шәһәрдә яшәп, бер үк урамнарда йөрсәләр дә, Тукайны бүтән очратырга насыйп булмады аңарга. Югыйсә теге көнне кичәдән соң ук бик тә күрәсе, шигыре өчен мең-мең рәхмәтләр әйтәсе, котлыйсы килгән иде аны. Хәтта шул кыюсызлыгы өчен үзен беркадәр гаепле дә санап йөрде әле. Габдулла Тукай бит әнә сәхнә артына кереп, үзе эзләп табып кысты аның кулын. Югыйсә кем иде әле ул аның өчен? Бер йолкыш шәкерт, укучы гына ич, ныклап уйласаң. Ә ул ваксыну дип санамады үзе өчен, яшүсмернең күңелен күрергә кирәк тапты. Ә Мирсәет исә рәхмәт әйтергә, күңелендәге хис-тойгыларын җиткерергә дә кыймады.
Шул кичәдән соң Тукайның үзен күрмәсә дә, аның турындагы хәбәрләрне аерым бер кызыксыну белән тыңлый, зарыгып көтеп ала торган булды Мирсәет. Кулына яңа гәҗит яисә журнал эләксә, иң элек аның шигырьләрен эзләде. Кәримовлар матбагасында туры китереп, аның юка гына китабын сатып алу бәхетенә дә иреште.
Мәктәпнең алдынгы карашлы укучылары белән, якыннан аралашып, тыгыз элемтәдә яшәде Мирсәет. Илдәге кара реакциягә нәфрәт нигезендә төзелгән яшерен түгәрәк утырышларында да даими катнашып килде. Анда, шәһәрнең югары уку йортлары студентлары, төрле социалистлар белән очрашып, әңгәмә кора иде алар. Яшерен листовкалар белән танышалар. Үзләре дә мәктәп укучыларына мөрәҗәгать белән чыктылар берничә мәртәбә. Уку һәм яшәү шартларын яхшыртуны таләп итеп баш күтәрергә чакырдылар…
Әмма бу башлангычның ахыры гына яхшы тәмамланмады. Төп оештыручы булган Насыйбуллин, Ишмурзин, Душкин һәм башкорт егете Азнабаевларны, ике сөйләшеп тормыйча, мәктәптән сөрделәр. Соңрак яраткан укытучысы Брюхановтан гына белде Мирсәет: мәктәптән куылырга тиешле укучылар исемлегенең элгәреге вариантында аның фамилиясе дә булган. Яшьлекләрен һәм тырышып укуларын искә алып, аларны – яшерен түгәрәкнең тагы җиде-сигез әгъзасын – сынау шарты белән генә мәктәптә калдырганнар.
Приказ игъланнар тактасында эленеп тора иде әле. Ә яшерен түгәрәк үзенең чираттан тыш утырышына җыелды. Көн тәртибендә бер генә мәсьәлә иде: «Түгәрәк җитәкчеләре һәм аларның эше турында администрациягә җиткерүче кешене ачыклау». Кем ул сатлык җан?.. Һәммәсен шул сорау кызыксындырды. «Провокатор» үзләре арасында булырга тиешле. Сөйләшүне, зур кайнарлык белән, инде мәктәптән куылган Әүһади Ишмурзин алып барды. Ул исә югарыдан, биектән очып сөйләшә:
– Бөтенроссия халыкларына азатлык китерү, татарларны гына түгел, рус, чуваш һәм башкорт фәкыйрь-фөкарәләрен дә мул тормышка алып чыгу, бәхетле итү максатын тоткан яшерен түгәрәк бүгенгесе көннән ябыла, – диде ул, кулларын баш очында болгый-болгый. – Милләтләребез тарихында зур трагедия бу. Революцион хәрәкәт булды, ул тукталып торырга мәҗбүр. Без китәбез! Казан өчен, Россия өчен генә түгел, кем белә, бәлки, Бөтендөнья революцион хәрәкәте өчен дә зур югалту буладыр бу. Без китәргә мәҗбүр, балаларын җуйган кошлар сыман китәбез без. Әмма… – дип, тукталып зур пауза ясады, каршында тын да алмый тыңлап утыручыларны бер кат күздән кичерде. Русча сөйли, мәктәп рус теле укытучылары әзерли бит. Русчасы шәп тегенең. Тавыш – гөбедән чыккандай. Куллар – канат. – Әмма сез каласыз. Ятим балалар күк торып каласыз. Тик шуны онытмагыз: арагызда сатлык җан һәм провокатор кала.
– Кем ул? Ул кем? – диешә-диешә, бер-берсенә карадылар.
– Бөтендөнья революциясен ана карынында чакта ук буарга җөрьәт иткән шпион кала арагызда.
– Кем ул, әллә беләсеңме? – дип бүлдерделәр сөйләүчене. Әйт кенә, янәсе, шундук ботарлап атачакбыз үзен.
– Тарих беләчәк! Бөтендөнья революциясе тарихына «шпион» буларак кереп калачак аның исеме. Ә безгә хәзер, бүген үк ачыкларга кирәк ул кешене, – диде Ишмурзин һәм, сүзе тәмам булуны аңлатып, урынына утырды.
Тынлык. Авыр тынлык утырып калды бүлмәдә, һәркемнең башы түбән иелгән, һәммәсе үз уена бирелгән. Бер-береңә ышанмау, шикләнүләр… Озаккарак сузылды кебек ул тынлык.
– Ә мин беләм ул шпиунны, – дип, шунда арадан берәү урыныннан калкынмасынмы.
Күзләр шул тарафка төбәлде, һәрчак ерак бер почмакта дәшми-тынмый гына посып утырырга гадәтләнгән князь Кудашев иде бу – Мирсәетнең якташы. Якташ булса да, күңелгә ятышлы адәм түгел, үзе аксак, үзенең куллары кәкре. Өстәвенә сакау тагы, сөйләшкәндә төкерек чәчеп сөйләшә. Ә иң яманы, көнчел һәм кешегә игелек кылырга гадәтләнмәгән.
– Кем ул?.. Кем, әйт инде? – дип, йөрәкләре «жу-у» итте һәркемнең. Карашлар караңгы почмакка текәлгән.
– Ул шпиун безнең арада… – диде князь, үзенең шулкадәр игътибар җәлеп итә алуыннан бер тәм табып, чөнки белә: көттерү аның файдасына, хәзергә бөтен игътибар аңарда.
– Белсәң әйт! Кем?
– Ул шпиун әнә беренче рәттә утыра, – дип бармагын төбәде Кудашев һәм һәр иҗеккә басым ясап дәвам итте. – Ул – Мирсәет Солтангалиев.
Күпләр шунда гына иркен сулыш алды булса кирәк – бүлмә, тыны чыккан шар сыман, ухылдап куйды. Карашлар Мирсәеткә төбәлде.
Ә Мирсәет үзе колагы ишеткәннәргә ышана алмый иде булса кирәк әле. Ничек итеп бер гаепсез кешегә шул дәрәҗә нахак яла ягарга мөмкин?! Әмма, урыныннан сикереп торып: «Юк, бу ялган! Ялган сөйлисең, князь Кудашев», – дип оран салырга да җөрьәт итмәде. Башы әйләнде. Гәүдәсен урындыктан күтәреп, авызын ачарлык та әмәле юк иде аның. Аяз көндә яшен сукты диярсең…
– Нәрсәгә нигезләнеп шулай дисең? Тоттыңмы? Күрдеңме? – дип, аның күңелендә бөреләнгән сорауларны башка кеше, мәктәптән куылучылар арасыннан берәү бирде.
Мирсәет ул кешенең кем булуын ачыклар, күтәрелеп карар хәлдә түгел иде инде. Гүя тау-таш ишелеп төшкән иде аның өстенә.
Яла ягучы әле булса утырырга өлгермәгән, басып торуында икән. Ул озаклап җавап эзләп тормады:
– Әллә юкка гына аны укытучылар ярата дип уйлыйсызмы? Җыен урыс, ябрәй укытучылар гел аны яклый, аңа гына «биш» ле куя. Стипендия кемгә? Иң элек аңа! Мактау тактасында кем? Ул! Сез моны юкка гына дип уйлыйсызмы?! Шпиунлык иткән өчен, әлбиттә. – Тәм табып, үз логикасына үзе хәйран калып сөйли иде князь.
– Тагы да дәлилләрең бармы? – дип сорап куйды Әүһади Ишмурзин.
– Бар… Ник булмасын! Аның атасы да – урыс теле укытучысы. Алма агачыннан ерак төшмәс, әлбиттә… Шул булмый, кем әләкләсен…
Көтмәгәндә, өстәл артыннан тау кебек калкып, яшь ягыннан араларында шактый өлкән булган Насыйбуллин торып басты. Кудашевның сүзләреннән, күрәсең, аның да косасы килә башлаган иде.
– Юк, – диде ул, йодрыгы белән өстәлгә сугып. – Кешегә нахак гаеп такма. Мирсәетне мин беренче көненнән үк күзәтәм. Андый пычрак эшкә сәләтле түгел ул!
Насыйбуллин урынына утырды. Ачылган авызы ябылмыйча калган князь Кудашев та яңадан урындыгына сеңде. Сөйләшүләр әле байтак дәвам итте булса кирәк. Мирсәетнең колагына инде башка берни кермәде. Көтмәгәндә ягылган яла тәмам кешелектән чыгарган иде аны. Үзен яклаучыга да хәтта торып рәхмәтен әйтергә кыюлыгы җитмәде.
Җүнсез белән тапма да, бүлешмә дә, дигән халык. Бөлгән князь Кудашевлар нәселенең дәвамы булган якташы белән дә күрешмәскә, белешмәскә тырышып йөрде Мирсәет. Мәктәпне тәмамлаган көннәрендә генә мәгълүм булды: теге чакта алар өстеннән администрациягә язып бирүче сатлык җан бер дә әллә кем түгел – Кудашев үзе булган икән. Аның үз кулы белән язылган хатны укыган остазы Брюханов җиткерде моны Мирсәеткә.
* * *
Көннәрнең берендә бертуган Шәрәфләр матбагасыннан чыгып килгәндә, кечерәк буйлы, талчыбыгы кебек нечкә бер егет килеп басты Мирсәетнең каршысына.
– Ни эшләп йөрисең монда? – дип елмайды ул, күптәнге танышына эндәшкәндәй итеп.
– Толстойдан берничә хикәя тәрҗемә иткән идем. Шул китапларны күрергә килдем. Берочтан килерен дә алдым, – дип елмайды ул да үз чиратында. Ни дисәң дә, беренче китап һәм гомерендә беренче мәртәбә алынган гонорар – язу эше белән җенләнгән яшүсмер өчен әйтеп-аңлатып бетерә алмаслык олы вакыйгадыр.
– О-о-о, – дип, кулларын кош канатлары сыман җәеп, Мирсәетнең куанычы белән уртаклашты егет. – Бәйрәм итәбез икән болай булгач. Бәйрәм…
Алай да үзен таныган атлы сөйләшкән әлеге егетнең кем булуы белән кызыксынмый кала алмады ул. Өстәвенә шундый мөлаем һәм ачык йөзле дә бит әле үзе.
– Гафу, әфәндем, мин сезне бик төсмерләп бетерә алмыйм. Сез кем?
– Ә-ә, синең мине күргәнең юк, – дип, башын артка ташлап, ихахайлап көлеп җибәрде әңгәмәдәше. Белмәвең гаҗәп түгел: мин Зәки Вәлиди генә булам!
