– Ҳамма далилларни муфассал ўрганиб чиқдим, – деб ҳикоясини бошлади Стэнли Хопкинс, – лекин ўша далилларнинг маъносига тушунишни истардим. Бундан бир неча йил бурун, шаҳар ташқарисидаги Йоксли-Олд-плейс уйи ўзини профессор Крэм деб танитган бир одам томонидан ижарага олинган. Профессорнинг дарди анча оғир. У гоҳ тўшагидан турмай ётар, гоҳ ҳасса таяниб уй ичида судралиб юраркан, ё бўлмаса боғбон уни аравачага ўтказиб боғда сайр қилдираркан. Қўшнилар билан тотув экан, улар профессорни кўргани кириб туришаркан. Одамлар уни жуда донишманд одам дейишаяпти. Профессорнинг уйида хизмат қилувчилар: рўзғор соҳибаси кекса миссис Маркер билан оқсоч Сьюзен Тарлтонлардан иборат. Улар профессор шу уйга кўчиб келган вақтдан унинг хизматида, икковлари ҳам мутлақо беқусур. Профессор қандайдир илмий иш ёзаётганмиш. Бундан бир йилча бурун у ўзига котиб зарурлигини айтган. Ишлагани келган котибларнинг дастлабки иккитаси унга маъқул бўлмаган, лекин учинчиси – эндигина дорилфунунни битирган ёш йигит мистер Уиллоуби Смит айнан профессор орзу қилган котиб бўлиб чиқади. У эрталаблари профессор айтиб турган илмий ишни ёзган, кечқурунлари эса, эртанги иш учун материаллар танлаган. Бу Смит бирон марта бўлсин, на Аппингемда ўқиган пайтида, на Кембриж дорилфунунида, мутлақо ёмон йўлга кирмаган. Мен унга берилган тавсифномаларни кўздан кечириб чиқдим. Тавсифномалардан маълум бўлишича, у доим хушмуомала, ювош, илмга тиришқоқ йигит бўлган, унда ҳеч қандай иллат бўлмаган. Мана шу йигит бугун тонгда профессорнинг кабинетида ўлган, аммо вазият, ҳеч шак-шубҳасиз, унинг ўлдирилганидан далолат беряпти.
Хопкинс жим қолди. Шамол увиллар, дераза ойналари унинг шиддаткор ҳамласидан аянчли зирилларди. Холмс ҳам, мен ҳам оловга яқинроқ сурилиб ўтириб, ёш изқуварнинг қизиқарли ҳикоясини тинглай бошладик. У шошмасдан, тадрижий изчиллик билан ҳикоя қиларди.
– Бутун Англияни кезиб чиқсангиз ҳам, – деб гапида давом этди Хопкинс, – ташқи муҳит таъсирида мутлақо иҳота қилинган бундай аҳил жамоани топа олмайсиз. Уларнинг биронтаси ҳам ҳафталаб дарвозадан ташқарига чиқмас экан. Профессор бутун вужуди билан ўз ишига шўнғиб кетган, бинобарин, уни бошқа ҳеч нима қизиқтирмайди. Ёш йигит Смит қўшниларнинг биронтаси билан таниш бўлмаган, демак, унинг турмуш тарзи профессорникидан фарқ қилмаган. Аёлларни ҳам уйдан ташқарида ҳеч нима қизиқтирмайди. Профессорни аравага ўтказиб боғда сайр қилдирувчи Мортимер эса, Қрим уруши қатнашчиси, пенсияга чиққан кекса солдат, хулқи мутлақо беқусур. У уйнинг ўзида эмас, балки боғнинг этагидаги уч хонали коттежда туради. Қўрғонда шу одамлардан бошқа ҳеч ким йўқ. Лекин шуни ҳам айтиш керакки, боғ дарвозасидан юз ярдча наридан Лондонни Чатам билан улайдиган тош йўл ўтган. Дарвоза ҳамиша илгакланган, турган гапки, бегона одамнинг боққа кириши қийин эмас.
Энди, ижозатингиз билан, Сьюзен Тарлтон берган маълумотни сизга баён қилай, чунки бу ҳодиса ҳақида озми-кўпми гапира олиши мумкин бўлган ягона шахс шу. Соат ўн бирдан ошганда у юқорида, деразалари уйнинг орқа томонига очиладиган хобхонада пардаларни осаётган экан. Профессор ҳали тўшакда экан (ҳаво айниган пайтларда у камдан-кам соат ўн иккидан олдин тураркан). Рўзғор соҳибаси ошхонада ўз иши билан банд бўлган. Смит юқоридаги ўз хонасида ишлаётган экан; оқсоч унинг йўлакдан юриб ўтиб, пастга, кабинетга тушганини эшитган (кабинет оқсоч деразаларига парда илаётган хобхонанинг тагида). Сьюзен йўлакдан юриб ўтган одамнинг мистер Смит эканлигига аниқ ишоняпти, чунки йигитнинг шаҳдам-шаҳдам ва жадал юриш одати унга жуда яхши таниш экан. Оқсоч кабинет эшигининг ёпилганини эшитмабди-ю, лекин орадан тахминан бир дақиқача вақт ўтгач, пастдаги кабинетдан мудҳиш бир чинқириқ эшитилипти. Бу хириллаган, жазавали фарёд ниҳоятда ғайритабиий бўлиб эшитилган, чунки чинқираётган одамнинг аёллигини ҳам, эркаклигини ҳам аниқлаб бўлмаган. Шу пайт оғир бир нарса гурсиллаб қулаб, бутун уй ларзага келипти, кейин ҳаммаёқ жим-жит бўлиб қолипти. Оқсоч даҳшатдан бир неча фурсат шамдек қотиб қолган, лекин кейин ўзини қўлга олиб югурганича зинадан пастга тушган-у, кабинет эшигини ланг очган. У ёш йигит Смитнинг ерда узала тушиб ётганини кўрган. Аввалига оқсоч ҳеч қандай ғайритабиий ҳолни пайқамаган. У Смитни кўтармоқчи бўлган, шундагина йигитнинг бўйнидан пастроқдаги жароҳатдан қон оқаётганини кўриб қолган. Жароҳат кичкина, аммо чуқур бўлиб, чамаси уйқу томири лат еган бўлса керак. Шу ерда у, Смитнинг ёнида жиноят қуроли: сопи фил суягидан ясалган, дами қайрилмайдиган пичоқ ётганини кўрипти; бундай пичоқларни кўпинча кўҳна ёзув столлари устида кўриш мумкин – уларнинг тиғи билан одатда конвертларнинг мум муҳрлари кўчирилади. Бу пичоқ ҳамиша профессорнинг столида ётаркан.
Оқсоч қиз Смитни ўлган деб ўйлапти, лекин шунга қарамай, графиндаги сувдан унинг юзига пуркаган экан, у бир зумгагина кўзини очибди-ю, «Профессор, бу ўша аёл» – деб ғўлдирабди. Оқсоч, бу сўзларни аниқ эшитдим, деб қасам ичди. Бахтиқаро йигит астойдил уриниб, яна бирон гап айтмоқчи бўлипти, ҳатто ўнг қўлини юқорига кўтарибди ҳам. Лекин қўли шу заҳоти яна «шилқ» этиб тушиб, Смит бошқа қимирламабди.
Кейин хонага рўзғор соҳибаси югуриб кирибди. Лекин у Смитнинг охирги сўзларини эшитмаган. У Сьюзенни жасад олдида қолдириб, ўзи профессор қошига чопган. Профессор тўшагида қаттиқ ҳаяжонланиб ўтирган экан. Фарёдни у ҳам эшитган ва уйда бирон бахтсизлик юз берди, деб ўйлаган. Миссис Маркер, профессор тунги пижамада эди, деб айтди, бу гапини тасдиқлаш учун у қасам ичишга ҳам тайёр, қолаверса, бу қария Мортимернинг ёрдамисиз ўзи кийина олмас ҳам экан, боғбонга эса, у соат ўн иккида келишни тайинлаган экан. Профессор менга, уйнинг ичкарисидан, қаердандир чинқириқ эшитганини, шундан бошқа ҳеч нима билмаслигини айтди. У котибининг: «Профессор, бу ўша аёл! – деб айтган сўзларини қандай изоҳлашни ҳам билмайди. Эҳтимол, бу жон талвасасидаги алаҳлаш бўлса керак. Профессорнинг фикрича, Смитнинг биронта ҳам душмани бўлмаган, шу боис котибининг ўлдирилиш сабабини била олмай боши қотиб ўтирипти. Биринчи навбатда, профессор боғбон Мортимерни полицияни чақириб келишга юборипти. Кейин констебль менга хабар қилди. То мен етиб боргунимча, уйда ҳеч бир нарсага тегишмаган, ундан ташқари, уйдан кўчага бориладиган йўлкадан ҳеч ким юрмасин, деб қаттиқ тайинлашган. Ҳа, мистер Шерлок Холмс, бу сизнинг назарияларингизни амалда қўллаб кўриш учун жуда ажойиб ҳодиса. Бунинг учун ҳамма нарса тайёр.
– Фақат Шерлок Холмсдан бошқа, – деди дўстим хиёлгина ачитиб. – Яхши, келинг, энди сизнинг у ерда нима ишлар қилганингизни эшитайлик.
– Даставвал, мистер Холмс, хоналарнинг жойлашиш ўрнини бир кўздан кечирсангиз. Шунда сиз профессорнинг кабинети ва ўзга хоналарнинг қаерда эканлиги ҳақида аниқ тасаввурга эга бўласиз, баёнимни тушунишингиз ҳам осон бўлади.
У чизиб келган лойиҳасини олиб, Холмснинг тиззасига ёйди. Мен ҳам дўстимнинг орқасида туриб, лойиҳани кўздан кечира бошладим.
– Бу хомаки лойиҳа, албатта, мен фақат ишга дахлдор жойларнигина тасвирлаганман. Қолганларини кейинроқ, ўзингиз борганингизда кўрасиз. Қотилни уйга ташқаридан кирган деб фараз қилайлик. Хўш, у қандай кириши мумкин? Турган гапки, у боғ орқали хиёбондан юриб келиб, уйга орқа эшикдан кирган, у ердан кабинетга ўтиш оппа-осон. Бошқа ҳамма йўллар ниҳоятда мураккаб. Жиноятчи яна ўша келган йўли орқали ғойиб бўлган бўлиши мумкин, чунки қолган яна иккита йўлдан чекинишга имкон бўлмаган. Биринчи йўлда у чинқириқни эшитиб, зинадан тушиб келаётган Сьюзенга дуч келган бўларди. Иккинчи йўл эса, профессорнинг хобхонасига олиб борарди. Табиийки, шунда мен бутун диққат-эътиборимни боғдаги хиёбонга қаратдим. Бундан сал олдин ёмғир ёғиб, ер ивиган эди, демак излар аниқ сақланган бўлиши керак.
Мен сўқмоқ йўлни синчиклаб кузатиб чиқиб, жиноятчининг жуда эҳтиёткор ва тажрибали одам эканини тушундим. Хиёбонда ҳеч қандай из топилмади! Лекин кимдир ерда из қолдирмаслик мақсадида майсадан юрибди. Бу ерда ҳам яққол кўзга ташланадиган аниқ из йўқ, аммо ўтлар топталган эди – демак, кимдир юриб ўтган. Бу фақат қотилнинг изи бўлиши мумкин: боғбон ҳам, бошқа ҳамма уй хизматчилари ҳам эрталаб бу ердан юрмаган, ёмғир эса кечаси ёққанди.
– Сабр қилинг, – деб унинг сўзини бўлди Холмс. – Бу хиёбон қаёққа олиб боради?
– Тош кўчага.
– Тош кўчага чиқиб олиш учун бу йўлдан қанча юриш мумкин?
– Тахминан юз ярд.
– Ҳеч бўлмаса дарвоза олдидаги йўлкада из қолган бўлиши керак деб фараз қилайлик. Ўша изни албатта пайқаган бўлармидингиз?
– Афсуски, дарвоза яқинидаги йўлкада ғишт ётқизилган.
– Хўш, катта йўлда-чи?
– Катта йўлда ҳам ҳеч қандай из учратмадим. Йўлда ёмғир суви ҳалқоб бўлиб ётипти.
– Ана холос! Айтинг-чи, майса устидаги оёқ изи уй томонга юрганми ё аксинчами?
– Буни айта олмайман. Излар аниқ эмас.
– Излар катта оёқникимиди ё кичкина оёқникимиди?
– Буни ҳам аниқ айта олмайман.
Холмс «аттанг» дегандек тилини тақиллатиб қўйди. Чеҳрасидан ранжигани сезилиб турарди.
– Ёмғир ҳамон шаррос қуйяпти, шамол ҳам тингани йўқ, – деди у. – Бу изларни изоҳлаш кўҳна қўлёзмаларни кашфи рамз қилишдан ҳам мушкулроқ бўлиши мумкин! Ҳай, иложимиз қанча! Шундай қилиб, Хопкинс, сиз бу ишда фақат бир нарсани: ҳеч нима топа олмаганингизни аниқлагансиз. Хўш, шундан кейин қандай тадбир кўрдингиз?
– Мен ҳеч нима топа олмадим деб ҳисоблайман ўзимни, мистер Холмс. Биринчидан, кимнингдир ташқаридан уйга кирганини аниқладим. Сўнг йўлакдаги полни кўздан кечирдим. Бу ерда полга норжил баргидан тўқилган бордон тўшалган бўлиб, унда ҳеч қандай из йўқ эди. Кейин кабинетга йўл олдим. Кабинетда, агар маҳобатли ёзув столи билан секретер[5 - Секретер – тикка туриб ишлашга мўлжалланган усти қия ёзув столи.] ни ҳисобга олинмаса, ҳеч қандай мебель йўқ эди. Секретернинг ён ғаладонлари қулфланмаган, ўрта ғаладони қулфлоғлиқ. Чамаси, ён ғаладонлар ҳеч қачон қулфланмаган бўлса керак, чунки уларга ҳеч қачон ҳеч қандай қимматбаҳо нарса қўйилмаган. Ўрта ғаладонда жуда муҳим ҳужжатлар сақланар экан, лекин улар жойида қолган. Демак, жиноятдан мақсад ўғирлик бўлмаган. Кейин Смитнинг жасадини кўздан кечирдим. У ёзув столидан сал чапроқда ётарди – чизган тарҳимга қаранг. Жароҳати бўйнининг ўнг томонида, орқадан зарба берилган. Кўриниб турибдики, у ўзига-ўзи пичоқ ура олмаган.
– Агар у пичоқ устига йиқилиб тушган бўлмаса, – деди Холмс.
– Жуда тўғри айтдингиз. Бу фикр менинг ҳам миямга келган эди. Лекин пичоқ жасаддан бир неча фут нарида ётарди. Демак, йигитча пичоқ устига йиқилиб тушган бўлиши мумкин эмас. Ундан кейин, марҳумнинг охирги сўзларига эътибор беринг. Ва ниҳоят Смит ўнг қўли билан ғоятда муҳим далилий ашёни чангаллаган эди.
Хопкинс чўнтагидан қоғоз пакет чиқариб, ундан тилла бандли пенсне[6 - Пенсне – гардиши ва қулоққа иладиган чўпи бўлмаган, фақат икки шиша ўртасидаги тутқич билан бурун устига қўндириладиган кўзойнак.] олди. Пенснега пишитилган қора ипак боғланган бўлиб, иккала ипнинг ҳам учи узилган эди.
– Смитнинг кўзи жуда яхши кўрган, – деди Хопкинс. – Демак, пенснени у қотилнинг юзидан юлиб олган.
Шерлок Холмс пенснени қўлига олиб, уни зўр эътибор ва қизиқиш билан кўздан кечира бошлади. Кейин уни бурнига қўндириб, китоб ўқишга уриниб кўрди, дераза олдига бориб, яқин атрофдаги уйларга қаради, сўнг пенснени ечиб, уни чироққа яқин тутганча яна синчиклаб текшира бошлади, ахири мамнун жилмайиб қўйди-да, стол ортига ўтириб бир парча қоғозга беш-олти сатр хат ёзди ва уни Хопкинсга узатди.
– Ушланг, сиз учун қўлимдан келган энг яхши хизматим мана шу, – деди у. – Фойдаси тегса керак, деб ўйлайман.
Ҳайрон қолган изқувар хатни овоз чиқариб ўқиди: «Ҳашаматли уйда ёки квартирада истиқомат қилувчи башанг кийинган хоним қидирилади. Унинг бурни йўғон ва гўштдор, кўзлари бирбирига яқин жойлашган. У ҳамиша пешонасини тириштириб, узоқни яхши кўролмаганидан кўзини сузиб қарайди, эҳтимол, елкаси букчайган бўлиши ҳам мумкин. Мавжуд далилларга қараганда, у сўнгги бир неча ой мобайнида оптикага камида икки марта мурожаат қилган. Хонимнинг пенснесидаги шишалар ниҳоятда қалин бўлгани, оптика мутахассислари эса, унча кўп эмаслиги сабабли, у аёлни қидириб топиш унча қийинлик туғдирмайди».
Холмс таажжубда қолганимизни кўриб жилмайди.
– Бунинг ҳеч қийин томони йўқ, – деди у. – Ҳеч бир буюм кўзойнак ё пенснечалик бой маълумот бера олмайди, мана бундай ноёб кўзли пенснеку, инчунун. Пенсненинг эгаси аёл эканини қаердан билдим? Бунинг қанчалик нафис ишланганига эътибор беринг. Ундан ташқари, марҳумнинг сўнгги сўзларини эсладим. Энди хонимнинг серҳашам, серпардозлигига келсак, буни аниқлаш ҳам қийин бўлмади: пенсненинг тутқичи қимматбаҳо, соф олтиндан ишланган, шунга кўра, бундай пенсне таққан хонимнинг бошқа жиҳатлар бўйича ҳам басавлат, серҳашамликка интилишига имоним комил. Сиз пенснени тақиб кўринг, у бурнингизда қўниб турмайди. Демак, ўша хонимнинг бурни йўғон бўлиши керак. Бундай бурун, бир қатор истиснолари бўлишига қарамай, одатда калта ва гўштдор бўлади. Шунинг учун ҳам ўз баёнимда бу тафсилотларга тўхталиб ўтиришни шарт деб ҳисобламайман. Менинг юзим чўзиқ, шунга қарамай, пенсне таққанимда, кўзларим оралиғидаги масофанинг пенсне шишалари оралиғидаги масофага нисбатан кенгроқ эканлигини аниқладим. Бошқача қилиб айтганда, у аёлнинг кўзлари бирбирига яқин жойлашган. Эътибор беринг-а, Уотсон, пенсне шишалари ботиқ ва ниҳоятда қалин. Аёл кўзининг бу даража хиралиги унинг ташқи қиёфасига таъсир этмай қўймайди. Мен пешонадаги ажинлар, кўзни сузиб қараш, елканинг букиклигини назарда тутяпман.
– Тушунарли, – дедим. – Лекин хонимнинг оптикага икки марта борганини қандай билдингиз?
Холмс пенснени қўлига олди.
– Эътибор беринг: пенсненинг қисқичи баданга қаттиқ ботмаслиги учун унинг ички томонига пробкадан ёстиқча қўйилган. Ёстиқчалардан бирининг сал охори тўкилиб едирилган, иккинчиси яп-янги. Чамаси, янги ёстиқча яқинда ўрнатилган. Лекин эскисининг қўйилганига ҳам бор-йўғи бир неча ой булган. Натижада, иккала ёстиқчанинг бир хил шаклда эканлигини кўриб, хоним ўз пенснесини тузатиш учун битта оптикага икки марта мурожаат қилган, деган хулосага келдим.
– Қойил! – деб қичқирди Хопкинс. – Ё тавба, шу далилларнинг ҳаммаси ўз қўлимда эди-ю, мен бўлсам ҳеч ниманинг фаҳмига етмабман-а! Тўғри, менда Лондондаги оптикаларни айланиб чиқиш нияти йўқ эмасди.
– Албатта айланиб чиқинг. Ҳозир эса, бу иш юзасидан яна нималарни билганингизни сўзлаб беринг.
– Бошқа ҳеч нима маълум эмас, мистер Холмс. Энди, назаримда, сиз бу иш ҳақида мендан кўпроқ билсангиз-биласиз, аммо кам билмайсиз. Биз, темир йўл бекатида ёки унга яқин йўлларидан бирида нотаниш одам учрамадими, деб суриштириб чиқдик. Маълум бўлишича, ҳеч кимни кўришмаган. Мени ҳаммадан ҳам кўпроқ гангитиб қўйган нарса – жиноят содир бўлишига ҳеч қандай сабабнинг йўқлиги. Ҳатто, биронта туртки ҳам йўғ-а!
– Бу борада сизга ёрдам бера олмайман. Лекин фаҳмимча, сиз эртага жиноят содир бўлган ерга бизни бошлаб бормоқчига ўхшайсиз.
– Агар сизга малол келмаса, мистер Холмс. Эртага эрталаб соат олтида Чаринг-Кросс вокзалидан Чатамга поезд жўнайди, шунда биз соат саккиздан ошганида Йокслига етиб оламиз.
– Яхши, биз шу поездда жўнаймиз. Ишингизда баъзи бир қизиқарли тафсилотлар бор, шунинг учун бу ишни жиддийроқ ўрганиш ниятидаман. Лекин ҳозир вақт ярим кечадан оғиб кетди, биз сафар олдидан бир неча соатгина мизғиб олишимиз керак. Сизга камин олдидаги мана бу диванга жой солиб берамиз. Эрталаб спирт чироқда қаҳва дамлайман, кейин йўлга чиқамиз.
Эрталаб шамол тинди. Темза дарёси ёқасидаги кўримсиз ботқоқликлар узра нурсиз қуёш бош кўтариб чиқа бошлади. Узоқ ва толиқтирувчи саёҳатдан сўнг биз Чатамдан бир неча миля берироқдаги мўъжазгина бекатда поезддан тушдик. То файтонга от қўшишгунча шу ердаги меҳмонхонада наридан-бери нонушта қилиб олдик, шу боис Йокслига етиб борганимиз ҳамоно ишга киришдик. Полициячи бизни боғ дарвозаси олдида кутиб турарди.
– Хўш, Уилсон, янгилик борми?
– Ҳеч ниманинг дараги йўқ, сэр.
– Биронта янги келган одамни учратмадингизми?
– Йўқ, сэр. Полициянинг таъкидлашича, кеча бу ерга ҳеч ким келмаган ҳам, бу ердан ҳеч қандай кимса чиқиб кетмаган ҳам.
– Ҳамма меҳмонхона-ю, мусофирхоналарни айланиб чиқдингизми?
