– Худодан қўрқ, Анна! – деб қичқирди у. – Худодан қўрқ!
Аёл унга чексиз нафрат билан қаради.
– Шу мараз ҳаётингга мунча ҳам канадек ёпишиб олмасанг, Сергей. – деди у. – Сен қанчаданқанча одамларни бадбахт қилдинг, аммо ҳеч бир кимсага, ҳатто ўзингга ҳам бирон марта бўлсин, яхшилик қилмадинг. Лекин қўрқма, мен бу нотавон умрингнинг чирик риштасини вақти-соати келмагунча узмайман. Мен бу касофат уйнинг остонасини ҳатлаб ўтганимдан буён, шундоқ ҳам ўз виждонимни беҳисоб гуноҳлар билан булғадим. Ҳай, мен ҳикоямни давом эттиришим керак, йўқса кеч бўлади. Ҳа, жентльменлар, мен бу одамнинг хотиниман. Биз турмуш қурганимизда у элликда, мен бўлсам йигирма ёшли тентак қиз эдим. Бу воқеа Россиядаги бир дорилфунунда бўлган эди, дорилфунуннинг номини сизларга айтмайман.
– Худодан қўрқсанг-чи, Анна, – деб ғўлдиради яна қари профессор.
– Биз инқилобчилар эдик, яъни нигилистлар, ўзингиз биласиз. У ҳам, мен ҳам, яна кўпчилик. Кейин бизни таъқиб қила бошладилар, чунки юксак мартабали полиция амалдори ўлдирилган эди. Кўпчилик ҳибсга олинди. Шунда эрим жонини омон сақлаб қолиш ва катта мукофот олиш мақсадида ўз хотинини ва ўртоқларини сотди. Бизларни қамашди. Баъзилар дорга осилди, қолганлар, шулар қатори мен ҳам Сибирга сургун қилиндик. Менинг сургуним муддатли эди. Эрим эса, дўстларининг қони билан бўялган пулларни олиб Англияга жўнади-ю, мана шу ерга жойлашиб узлатда кун кечира бошлади, чунки агар ташкилотимиз унинг қаерда бекиниб ётганини билса, узоғи билан бир ҳафта ичида устидан чиқарилган адолатли ҳукмни амалга ошириши муқаррар эди.
Кекса профессор қалтираётган қўлини чўзиб сигарета олди.
– Ўзимни ихтиёрингга топширдим, Анна, – деди у, – лекин сен ҳамиша менга меҳрибон эдинг.
– Ҳали мен унинг энг разил жинояти ҳақида гапирганим йўқ, – деб гапида давом этди аёл. – Ташкилотимиз аъзолари орасида дўстим бор эди. У олижаноб, беғараз одам эди, мени севарди, хуллас, эримнинг мутлақо тескариси эди. У зулмистибдоддан нафратланарди. Агар шу айб ҳисобланса, биз ҳаммамиз айбдор эдик, аммо у бегуноҳ эди. У мактублар ёзиб, мени ўзга йўлни танлашга даъват этарди. Ана шу мактублар ҳамда шу одамга бўлган ҳиссиётларимни ва ҳар хил мулоҳазаларимни муттасил қайд қилиб борган кундалик дафтарим дўстимни сургундан қутқарган бўлар эди. Аммо эрим шу кундалигимни ва Алексейдан келган мактубларни топиб олиб яшириб қўйди. У Алексейни ўлимга ҳукм қилишларини истаб, уни қоралай бошлади. Лекин қўлидан келмади. Алексей Сибирга сургун қилинди. Ҳозир, сиз билан биз бу ерда ўтирган пайтимизда у у ёқда, туз конида изтироб чекмоқда. Сен шуни ўйла, аблаҳ, разил аблаҳ! Алексей кишанбанд бўлиб қуллик азобини тортмоқда, аммо унинг ҳатто исмини тилга олишга ҳам арзимайдиган сен бўлсанг, бу ерда фароғатда яшамоқдасан. Ҳаётинг ҳозир менинг қўлимда, аммо мен қўлимни булғамоқчи эмасман!
– Сен мудом олиҳиммат аёл бўлгансан, Анна, – деди у сигарета тутунини чуқур-чуқур тортаркан.
Аёл оёққа турди, лекин шу заҳоти қаттиқ оғриқдан инграб, яна ўтириб қолди.
– Гапимни ниҳоясига етказишим керак, – деди у. – Сургун муддатим тугагач, мен қандай қилиб бўлмасин кундалик билан мактубларни қўлга киритишга ва уларни Россия ҳукуматига жўнатишга аҳд қилдим: фақат шундагина дўстимни озодликка чиқаришлари мумкин эди. Мен эримнинг Англияда эканлигини билардим. Бир неча ой давом этган бесамар қидирувлардан кейин, ахири уни топдим. Унинг кундалигимни асраб қўйганини ҳам билардим, чунки Сибирдалигимда ундан хат олган эдим; у хатида кундалигимдан лавҳа келтириб гинахонлик қилган эди. Лекин унинг ичиқора одамлигини билардим, демак, кундалигимни ўз ихтиёри билан менга қайтариб бермаслигига имоним комил эди. Демак, уни ўғирлашим лозим эди. Мен шу мақсадда хусусий хуфия агент ёлладим, у эримга котиб сифатида ишга ёлланди. Бу сенинг иккинчи котибинг эди, Сергей; у сал вақт ўтар-ўтмас бўшаб кетди. У кундалик билан мактублар секретернинг ўрта ғаладонида сақланишини аниқлаб берди, яна ғаладон калити шаклини ясаб берди. У бошқа ҳеч нима қилишни истамади. У менга уйнинг режасини топшириб, куннинг иккинчи ярмида кабинетда ҳеч ким бўлмаслигини айтди. Чунки бу пайтда котиб юқорида, яъни бу ерда ишлар экан. Қисқаси, мен таваккал қилдим-у, ҳужжатларни қўлга киритиш учун ўзим уйга кириб келдим. Тўғри, мен кўзлаган нарсаларимни олдим, лекин бу жуда қимматга тушди! Ҳужжатларни қўлимда ушлаб, ғаладонни қулфлай бошлаган эдим, шу пайт анави йигит мени тутиб олди. Уни эрталаб кўрган эдим. Мен у йигитга катта йўлда тўқнаш келиб, ундан профессор Корэм қаерда туради, деб сўраган эдим: профессорга котиблик қилишини қаёқдан билибман!
– Жуда тўғри! – деди Холмс. – Котиб уйга келиб бу учрашув ҳақида хўжайинига сўзлаб берган. Кейин, жон бераётиб, қотил ўша, яъни профессорга сўзлаб берган эрталабки аёл эканлигини айтмоқчи бўлган
– Гапимни тугатишга имкон беринг! – деди аёл буйруқ оҳангида, шунда дардининг оғирлигидан афти буришиб кетди. – Йигит ерга чалқанча йиқилиб тушганидан кейин, мен хонадан отилиб чиқиб кетдим, лекин адашиб эримнинг хобхонасига кириб қолдим. У мени тутиб бермоқчи бўлди. Лекин унга, ҳаёти менинг қўлимда эканлигини, агар мени адлия маъмурларига топширадиган бўлса, уни ташкилотимизга чақиб беражагимни айтдим. Мен жонимни сақлаш ниятида яшамоқчи эмасдим, балки кўзлаган ниятимни амалга оширишим керак эди. Эрим сўзимнинг устидан чиқишимни, тақдири менинг қўлимда эканлигини биларди. Мана шу сабабга кўра, фақат шу сабабга кўра у мени яширди. У мени ўтмишдан қолган ва ёлғиз унинг ўзигагина маълум бўлган мана шу хуфия ерга итариб киритди. Шундан буён у ўз хобхонасида овқатланадиган ва овқатининг бир қисмини менга қолдирадиган бўлди. Биз шундай аҳдлашиб олдик: полиция уйни тарк этганидан кейин, тунда бу ердан сездирмай чиқиб кетадиган ва бошқа ҳеч қачон қайтиб келмайдиган бўлдим. Лекин сизлар буни қандай билиб олгансиз – ҳайронман.
У кўйлаги ичига, кўксига қўл тиқиб кичкинагина бир пакет чиқарди.
– Охирги сўзларимни яхшилаб эшитинг. Бу қоғозлар Алексейни сургундан қутқаради, мен уларни виждонингиз ва адолатпешалигингизга ишониб сизга топшираман. Олинг уларни. Олиб бориб рус элчихонасига топширинг. Мен ўз бурчимни бажардим, энди…
– Тўхтатинг уни! – деб чинқирди Холмс.
У аёлга ташланиб қўлидан кичкинагина шиша идишни тортиб олди.
– Кечикдингиз, – деди аёл каравотга чалқанча бўлиб йиқиларкан. – Мен боя беркинган еримдан чиқаётганимда заҳар ичган эдим. Бошим айланяпти. Мен ўламан. Илтимос қиламан, сэр, ҳужжатларни топширишни унутманг.
– Оддий бир воқеа, лекин шу билан бирга айрим жиҳатлари ниҳоятда ибратли, – деди Холмс биз шаҳарга қайтаётганимизда. – Ҳамма гап пенснега бориб боғланган эди. Агар бахтли тасодиф туфайли котиб йигит жон бера туриб пенснени юлиб олмаганида, аминманки, бундай қарорга келолмаган бўлардик. Менга бир нарса аниқ эди: шишалари ниҳоятда кучли пенснесидан жудо бўлган одам худди кўр одамдек каловлаб қолиши керак эди. Эсингиздами, аёл орқага қайтаётганида яна ўша ўт босган ингичка йўлакдан ўтган ва қадамини бир марта ҳам четга босмаган, деб мени ишонтирмоқчи бўлган эдингиз, шунда мен буни оламшумул жасорат деб атаган эдим. Лекин ичимда бу мумкин эмас, деган қарорга келгандим, фақат агар аёлнинг ёнида эҳтиёт шарт олиб юрган иккинчи пенснеси бўлсагина гапингизга ишониш мумкин эди. Ана шунда мен, пенсне эгаси уйда бўлиши керак, деган тахминга қаттиқ ёпишиб олдим. Кейин икки йўлакнинг бир-бирига ўхшашлигини кўриб, аёл йўлдан адашган бўлса ажаб эмас, деб ўйладим. Агар шу тўғри бўлса, у албатта профессорнинг хобхонасига кириб қолиши керак. Бу мулоҳазам мени ҳушёр бўлишга ундади, шунга кўра, бу ерда биронта хуфия жой белгисини топиш учун, хонани ниҳоятда синчковлик билан кўздан кечириб чиқдим. Хонадаги гилам яхлит ва ерга таранг қилиб ёзилган эди, шунинг учун ертўла ҳақидаги фикримни миямдан чиқариб ташладим. Китоблар орқасида камгак ер бўлиши мумкин эди – қадимги кутубхоналарда бунақа жойлар учрайди. Мен хонанинг ҳаммаёғида, ерда девор ёқалаб китоблар уюлиб ётганига эътибор бердим, фақатгина ўша шкаф олди китоблардан холи эди. Бундан чиқди, бу шкаф эшик вазифасини ўташи мумкин эди. Лекин фаразимни исботлайдиган бошқа ҳеч қандай белги ё аломат йўқ эди. Шунда мен диққатимни яна гиламга қаратдим. У оч жигарранг тусда эди, бинобарин осонгина кўзлаган тажрибамни қўллаб кўришим мумкин эди. Бунинг учун мен ўша олий нав сигареталардан қанчадан-қанчасини узлуксиз чекиб, кулини шубҳали туюлган шкаф олдидаги гилам устига тўкавердим. Бу энг одми найранг жуда ҳам яхши самара берди. Кейин биз пастга тушдик, шунда мен, профессорнинг иштаҳаси очилиб кетганига ишонч ҳосил қилдим (ваҳоланки, миссис Маркерга нима мақсадда бундай савол бераётганимни сиз, Уотсон, унча тушунмадингиз ҳам). Шундай бўлиши турган гап эди, чунки профессор яна бир одамни боқаётган эди. Кейин биз яна ётоқхонага кўтарилдик. Мен бир қути сигаретани тўкиб юбориб, гилам сатҳини диққат билан кўздан кечириш имконига эга бўлдим ва бизнинг йўқлигимизда маҳбус аёл беркинган жойдан чиққанига ишонч ҳосил қилдим. Мана, Хопкинс, Чаринг-Кросс бекатига ҳам етиб келдик. Олиб борган тергов ишингизнинг муваффақиятли чиққани билан табриклайман. Сиз бу ердан тўғри Скотленд-Ярдга борсангиз керак, албатта. Биз эса, Уотсон, рус элчихонасига йўл оламиз.
ТОВЛАМАЧИНИНГ ТУГАТИЛИШИ
Мен ҳикоя қилаётган ушбу воқеанинг юз берганига анча йил бўлди, шунга қарамай, уни ниҳоятда эҳтиётлик билан баён қилишимга тўғри келади. Узоқ вақтгача бунинг ҳатто учини чиқариш ҳам мумкин бўлмаган эди, аммо ҳикоямнинг асосий қаҳрамонига адлия қонунининг қўли етмайдиган эндиги пайтда, ҳеч кимга зиён тегмайдиган қилиб, айрим қисқартиришлар билан уни ошкор қилсам бўлади. Бу нарса Шерлок Холмснинг, шунингдек, менинг ҳам фаолиятимда қиёси йўқ ягона ҳодиса эди. Башарти, ҳикоям тизмасидан воқеа юз берган пайтни ёинки унинг ҳақиқий иштирокчиларига шама қилувчи бирон бир далилни олиб ташласам, китобхон мени кечирар деб умид қиламан.
Қаҳратон қиш оқшоми эди. Холмс билан мен одатдаги кечки сайрдан уйга соат олтиларда қайтардик. Холмс чироқни ёқди, шунда унинг шуъласи столда ётган ташрифномани ёритди. Дўстим унга бир қиё боқди-ю, жирканч нидо билан уни ерга отди.
Мен ташрифномани ердан олиб ўқидим:
ЧАРЛЬЗ ОГАСТЕС МИЛВЕРТОН
АПЛДОР ТАУЭРС ХЕМПСТЕД
АГЕНТ
– Ким бу? – деб сўрадим.
– Бутун Лондонда энг мараз одам шу бўлади, – деб жавоб қилди Холмс камин қаршисига ўтириб оёғини оловга тутаркан. – Ташрифноманинг орқасида ҳеч қандай ёзув йўқми?
Мен уни ўгириб:
– «Соат 6.30 да ҳузурингизда бўламан. «Ч.О.М.», – деган ёзувни ўқидим.
– Ҳм! Демак, ҳозир кириб келади. Сиз, Уотсон, ҳайвонот боғида илонлар олдига борганингизда, кўзлари совуқ боқувчи ясси тумшуқли ўша шилимшиқ, заҳарли махлуқлардан ҳазар қилганмисиз, жирканганмисиз? Милвертон ҳам менда худди шундай жирканч ҳиссиёт уйғотади. Ўз фаолиятим давомида элликта қотилнинг ишини кўришимга тўғри келган, лекин улар ичида энг марази ҳам менда бу бадкирдорчилик жирканч ҳиссиёт уйғотмаган. Лекин шунга қарамай, у билан алоқа қилмай иложим йўқ… Қисқаси, бу ерга у менинг таклифим билан келяпти.
– Ахир қандай одам ўзи у?
– Ҳозир сизга айтиб бераман, Уотсон. Бу одамни барча товламачиларнинг қироли деса ҳам бўлади. Пок номи Милвертоннинг чангалига тушган эркакка (агар ўша шўрпешона аёл киши бўлса, инчунин) Худонинг ўзи мададкор бўлсин. Зеро, бу бадкирдор одамларнинг нозик сирларини билиб олиб, мудом тиржайганча, ўта шафқатсизлик билан шўрликларнинг то қуруқ турқи қолгунча сиқиб сувини ичаверади, ичаверади. Уни маълум даражада даҳо деса бўлади: агар шу истеъдодини у ҳалол тижорат ишига бағишлаганида борми, жуда машҳур бўлиб кетиши мумкин эди. Милвертоннинг иш услуби қуйидагича: у бадавлат ёки мансабдор одамларнинг нуфузига доғ туширувчи мактублар учун катта пул беражаги ҳақида овоза тарқатади. Бундай молни у нафақат ўз соҳибларига хиёнат қилишдан ҳазар қилмайдиган хизматкорлару оқсочлардан, балки аксарият пайт, олижаноб аёлларнинг ишончи ва ихлосини қозонган асилзода аблаҳлардан ҳам сотиб олади. Бу борада у асло хасислик қилмайди. Мен унинг бир малайга икки сатрли хат учун етти юз фунт тўлаганини биламан, оқибат ана шу хатча нуфузли бир оилани хонавайрон қилган эди. Харидга чиқарилган бундай молларнинг бари Милвертоннинг қўлига бориб тушади, зотан унинг номини эшитганда ранги қув учиб кетувчи одамлар бу улкан пойтахт шаҳарда юзлаб топилади. Эртага у кимни хароб қилади – буни ҳеч ким билмайди, чунки у жуда бадавлат, жуда айёр одам, демак, унинг ҳар куни пул ишлаб топиши шарт эмас. У қиморга тикилган довнинг жуда катта миқдорга етишини кутиб, қўлидаги қартани бир неча йиллаб очмай сақлайди. Мен уни бутун Лондонда энг мараз одам деб айтдим, дарҳақиқат, қани, менга айтинг-чи, шеригини жаҳл устида сўйил билан уриб ўлдирган қароқчини олтинга шундоқ ҳам тўлиб кетган хазинасини яна ҳам ошириб-тошириш мақсадида инсон қалбини тадрижий равишда ҳеч шошмасдан қийноққа солувчи, асабларини бузувчи бу одамга қиёс қилиб бўладими?
Дўстимнинг бунақа қизишиб гапирганини жуда кам кўрганман.
– Ахир қонун бор-ку, – деб эътироз билдирдим. – Демак, бу одамнинг ҳам танобини тортиб қўйиш мумкин.
– Назарий жиҳатдан мумкин, лекин амалда мумкин эмас. Уни бир неча ойга қаматган аёл нима манфаат кўрарди дейсиз: ахир у малъун қамоқдан чиққан заҳоти бечора аёлнинг бошини ейди-ку! Милвертоннинг домига илинган шўрпешона унинг зарбасини қайтаришга журъат эта олмайди. Агарда у бирон марта бегуноҳ одамни товлаганида эди, ана унда чинакамига уни тузоққа илинтирсак бўларди, лекин у худди шайтондек айёр. Йўқ, йўқ, унга қарши курашиш учун бошқа усулни ўйлаб топиш керак.
– У нега келмоқчи бу ерга?
– Обрў-эътиборли бир хоним менга ўзининг кулфатли ишини топширди. Бу – ўтган мавсумдан бошлаб жамоа орасида кўрина бошлаган Лондондаги энг латофатли қиз леди Ева Брэкуэл. Яна икки ҳафтадан кейин бу ледининг герцог Доверкор билан никоҳ тўйи бўлиши керак. Лекин анави касофатнинг қўлига хонимнинг камбағал бир заминдор йигитга эҳтиётсизлик билан, ҳа, ҳа, Уотсон, фақат эҳтиётсизлик билан ёзган бир неча мактуби тушиб қолган. Никоҳни бузиш учун шу мактубларнинг ўзи кифоя. Агар леди талаб қилинаётган йирик миқдордаги пулни Милвертонга бермаса, у ўша мактубларни герцогга жўнатади. Менга ана шу товламачи билан учрашиб, у билан битим тузиш топширилган.
Шу пайт кўчадан от туёқларининг ва файтон ғилдирагининг тарақлаши эшитилди. Деразадан қараб, бир жуфт тўриқ от қўшилган ғоят ҳашаматли каретани кўрдим; карета томига ўрнатилган фонуснинг ёруғ шуъласи зотдор жониворларнинг ярақлаган сағрисида товланарди. Хизматкор каретанинг эшигини очди, ундан эгнига қоракўл ёқали пальто кийган, паст бўйли бақалоқ бир одам тушди. У бир дақиқадан кейин хонамизга чиқиб келди.
Чарльз Огастес Милвертон эллик ёшлар чамасидаги, калласи катта, кўринишидан фаросатли одам эди; унинг соқол-мўйлови олинган, сохта жилва қотиб қолган юзи юм-юмалоқ ва лўппи, ўткир қўй кўзлари олтин гардишли кўзойнаги орқали одамга қаттиқ тикиларди. Агарда унинг табассуми худди ёпиштириб қўйилгандек сохта, кўзлари олазарак ва совуқ бўлмаганда бу одам Пиквик[8 - Пиквик – Чарльз Диккенс романининг қаҳрамони.] ни эслатарди. Овози биринчи қарашда оқкўнгил бўлиб кўринган бу одамнинг ташқи қиёфаси сингари мулойим ва ёқимли эди: у Холмсга яқин келиб, дўмбоқ қўлчасини узатаркан, биринчи ташрифида бизни учрата олмаганидан таассуф қилди.
Холмс узатилган қўлни эътиборсиз қолдирди, унинг чеҳрасида кескинлик вужудга келди-ю, худди тошдек қотиб қолган эди. Лекин тиржайиб турган Милвертоннинг оғзининг таноби қочди; у кифтини учириб қўйиб, пальтосини ечди, авайлаб тахлади-да, стул суянчиғига осиб, ўзи ўтирди.
– Бу жентльмен ким? – деб сўради у боши билан мен томонга мулойимгина ишора қиларкан. – Бегона одамнинг иштироки ножўя бўлмасмикин?
– Доктор Уотсон менинг дўстим ва ҳамкасбим.
– Ундай бўлса, жуда соз, мистер Холмс. Мен фақат мижозимнинг манфаатини кўзлаб эътироз билдираётувдим. Зеро, бу ғоятда нозик иш…
– Доктор Уотсоннинг бундан хабари бор.
– Демак, ишга киришаверсак ҳам бўлар экан. Сиз леди Еванинг номидан ҳаракат қилаётганингизни айтгандингиз. У хоним шартимни қабул қилиш учун сизга ваколат бердими?
– Шартингиз қандай?
– Етти минг фунт.
– Агар рози бўлмаса-чи?
– Азизим сэр, бу ҳақда музокара юритиш мен учун жуда оғир, лекин агар ўша пул ўн тўртинчигача тўланмаса, турган гапки, ўн саккизинчида никоҳ тўйи бўлмайди.
