Пытаннi для кантролю
1. Сучасная беларуская проза: жанры, стылi, праблематыка. Што такое эпас? Назавiце эпiчныя жанры.
2. “Гiстарычная” проза. Якiх аyтараy i якiя творы гэтага напрамку вы ведаеце?
3. Духоyнае аблiчча сучаснiка y беларускай прозе.
4. Як адлюстраваны y сучаснай беларускай прозе вострыя маральна-этычныя праблемы: кахання, шлюбу, сям’i, асабiстага i грамадскага, узаемаадносiн памiж людзьмi?
5. Якiя эстэтычныя аспекты дабра i зла, праyды i справядлiвасцi, гуманнасцi знайшлi адбiтак у сучаснай прозе?
6. У чым праяyляюцца наватарскiя жанрава-стылёвыя магчымасцi сучаснай беларускай прозы?
Паэзiя
Сучасная беларуская паэзiя – шматаблiчная, шматфарбная, разнастайная па жанрах. Цiкавы i багаты свет паэзii, у якiм раскрываецца тое галоyнае, чым жыве народ, унутранае жыццё нашага сучаснiка.
Можна вылучыць чатыры асноyныя класiчныя плынi, тэндэнцыi y развiццi сённяшняй беларускай паэзii.
Першы кiрунак звязаны з класiчнай традыцыяй, калi слова i форма знаходзяцца y гармонii, суладдзi, напоyнены дасканаласцю выяyлення, яснасцю i прастатой настрою, дыхаюць свежасцю, вызначаюцца выразнасцю пазiцыi, заглыбленасцю думкi. Такi класiчны верш у беларускай паэзii трывала звязаны з iмем Аркадзя Куляшова. Нездарма паэт так часта i даволi yдала перакладаy на беларускую мову творы А. Пушкiна, М. Лермантава з iх класiчнай прастатой i дасканаласцю.
Другi кiрунак – песенна-народны, характарызуецца трывалымi сувязямi з беларускiм фальклорам. Ён жывiцца здабыткамi народнага духу, выкарыстоyвае багаты арсенал прыёмаy i сродкаy вусна-паэтычнай творчасцi беларускага народа, зарыентаваны на народныя вытокi, нацыянальныя каранi, вылучаецца адкрытасцю мастацкай сiстэмы, даходлiвасцю зместу, лаканiчнасцю i прастатой.
Трэцi кiрунак – паэзiя грамадзянскага пафасу, болю i смутку, радасцi i перажывання, паэзiя непрымiрымасцi з будзённым iснаваннем, баявая, наступальная, спавядальна-прамоyнiцкая, калi лiнiя разлому y момант разбурэння yстойлiвага свету праходзiць праз сэрца паэта. Паэты гэтай плынi адстойваюць адвечнае i зменлiвае, старое i новае, прычым робяць гэта нiбы спавядаючыся, да донца вычэрпваючы сябе, свае перажываннi i трывогi, боль i пакуты. Яркiм прадстаyнiком такой паэзii з’яyляецца Пiмен Панчанка, паэзiя якога не старэе. П. Панчанка “ваюе” з бездухоyнасцю, кар’ерызмам, чэрствасцю, эгаiзмам, бюракратыяй, падманам. Паэзiя Панчанкi yзбуджана-задзiрыстая, драматычна-наступальная, яна не перастае прыцягваць шматлiкiх прыхiльнiкаy паэтычнага слова. Аyтар здзiyляе сваiм майстэрствам, разнастайнасцю “тэхналагiчных” прыёмаy пiсьма. У кожным творы паэт дабiваецца полiфанiчнага гучання слова – адзiнага y сваiм родзе, трапнага.
Чацвёрты кiрунак – развiццё фiласофскай лiрыкi, якую дасканала асвойваy Максiм Танк, асаблiва y жанры свабоднага верша, або верлiбра. Творы гэтага кiрунку – аналiтычныя, з заглыбленай думкай, са спакойнай iнтанацыяй, трывалыя, важкiя. Спакваля разгортваецца y вершы думка-аповед, уражваючы чытача сваёй абгрунтаванасцю, фiласофскiм зместам.
Няма y прыродзе з’явы y чыстым выглядзе. Таму можна было б i не вылучаць падобных трывалых кiрункаy i y сучаснай паэзii, але такiя плынi лёгка заyважыць, хоць гэта крыху i звужае палiтру сучаснай беларускай паэзii, у поyным аб’ёме сваiм шматгранную. Мы сапраyды маем шмат паэтаy, “добрых i розных”, якiя y творчасцi сваёй працягваюць лепшыя традыцыi беларускай класiкi, актыyна распрацоyваюць новыя паэтычныя пласты.
У беларускай паэзii шмат слаyных паэтэс з самых далёкiх часоy. Назавём сённяшнiх: Раiса Баравiкова, Нiна Мацяш, Галiна Каржанеyская, Таiса Бондар, Валянцiна Коyтун, Людмiла Паyлiкава, Валянцiна Аколава, Валянцiна Палiканiна, Таццяна Сiвец.
На фоне yсёй беларускай вершаванай творчасцi найярчэйшай бачыцца блiскавiчна-светлая паэзiя Яyгенii Янiшчыц. Бачыцца сваёй зiхоткасцю, блiскавiчнай яркасцю i вясёлкавай рознакаляровасцю, непаyторнасцю мелодыi душы i сэрца, гарманiчнасцю пачуцця i думкi, сплавам моцных душэyных перажыванняy з глыбокай фiласафiчнасцю, якая yключае настаyнiцтва i прароцтва. У паэме “Сказ пра Лысую гару”, дзе сярод iншых заган савецкага часу адзначалася нясцерпнае жаданне многiх чыноyнiкаy “лiквiдаваць дашчэнту мову, якой Купала гаварыy”, сказана:
Але назло iх крыку “знiшчыць!”
З глыбiнь народнага жыцця
Увысь iрвалася Янiшчыц —
Палесся мiлае дзiця.
“Мiлае дзiця” Беларускага Палесся, Я. Янiшчыц шмат зрабiла y беларускай лiтаратуры, пакiнула пасля сябе яркi след сваёй творчасцю, хоць i пражыла нядоyга. Паэтычная творчасць развiвалася y межах унiверсiтэцкага паэтычнага асяроддзя нават i тады, калi паэтэса yжо была не звязана з родным БДУ нi вучобай, нi творчай працай у студэнцкiм унiверсiтэцкiм лiтаб’яднаннi “Узлёт”. Паэзiя яе – строга акадэмiчная, класiчная.
Паэтэса выдала шэраг зборнiкаy вершаy: “Снежныя грамнiцы” (1970), “Дзень вечаровы” (1974), “Ясельда” (1978), “На беразе пляча” (1980), “Пара любовi i жалю” (1983), “Калiна зiмы” (1987), кнiгу вершаy i паэм “У шуме жытняга святла” (1988). Прызнанне прыйшло хутка. Я. Янiшчыц стала лаyрэатам прэмii Ленiнскага камсамола Беларусi, яе творчасць адзначана Дзяржаyнай прэмiяй БССР iмя Янкi Купалы.
Паэзiя Яyгенii Янiшчыц – полiфанiчная, гарманiчная, узнёслая, але i зямная. Гэта – паэзiя ведаy, паэзiя адкрыцця, дзе простыя радкi i ясныя думкi, дзе гучыць музыка сэрца, высноyваецца жыццё…
Пражыць з каханнем! Гэта не проста, але гэта i так лёгка. Як у Я. Янiшчыц, радкi якой аб каханнi памятаюць i вучнi i людзi сталых гадоy, хоць нiколi не завучвалi iх па-школьнаму. Класiчныя радкi!
Ты паклiч мяне. Пазавi.
Сто дарог за маiмi плячыма.
Пачынаецца yсё з любвi.
А iнакш i жыць немагчыма.
(“Ты паклiч мяне. Пазавi”)
Яна плыла на чоyне па хуткай хвалi, ведаючы, што плынню yсё роyна “знясе”. Яна бачыла далей. Ведала больш. Адчувала танчэй. Яна перасякала раку часу, кiруючыся заyсёды y сваiх маральных пошуках “вышэй плынi”. Чытаем далей радкi з верша таленавiтай паэтэсы:
I тады душой не крывi
На дарозе жыцця шырокай.
Пачынаецца yсё з любвi —
Першы поспех i першыя крокi.
Выдатныя вершы. А напiсаны яны яшчэ зусiм юнай студэнткай, на пачатку вучобы ва yнiверсiтэце.
Так званая жаночая паэзiя – гэта драматычная лiрыка чалавечых страт i пакут, болю, трывог, спадзяванняy i расчараванняy, разладу з рэчаiснасцю, лiрыка глыбокiх чалавечых адчуванняy, часам гэта лiрыка “плачу без слёз”, паэзiя спагады, спатолення душы, лiрыка пратэсту супраць марнатраyства жыцця, супраць бездухоyнасцi iснавання. Найчасцей – гэта паэзiя даверу, шчырасцi, любовi, ласкi, душэyнай цеплынi.
На Ваша “ты” сказаць Вам “ты” не смею,
I калi позiрк позiркам злаyлю,
Як птушанё, спалохана нямею.
Я не кахаю Вас. Я Вас люблю.
Святла, што падарылi, не растрачу,
I шчырых слоy нiколi не згублю.
…Нашто журба у цёплых зрэнках Вашых?..
Я не кахаю Вас. Я Вас люблю.
(“Люблю”)
Так спавядаецца лiрычная гераiня паэзii Нiны Мацяш. У iншым вершы яна шчыра прызнаецца y незгасальнай любовi да Радзiмы, да Беларусi:
Кiм бы я была,
Чым бы я была
Без твайго крыла,
Мая Радзiма?
Вершы yражваюць ёмiстасцю радка, дакладнасцю псiхалагiзму, выверанасцю iнтанацый.
Талент Нiла Гiлевiча моцны сатырычным пафасам, гумарыстычнымi iнтанацыямi, i калi паэт “зачэрпвае” са сваёй душы, што называецца “з дна”, абурэнне з’явай, свой гнеy, узнiмаецца да iронii, сарказму i абрушвае yсё гэта на носьбiтаy зла, нараджаюцца цудоyныя радкi, у якiх сплаyлена лiрыка, публiцыстыка, сатыра, гумар. Усё гэта стварае глыбокi падтэкст, абагульненне.
Н. Гiлевiч у сваёй творчасцi арыентуецца на паэтыку беларускiх народных песень, на эмацыянальнасць i пачуццёвасць твораy (зборнiкi “А дзе ж тая крынiчанька?”, “Перазовы”, раман у вершах “Родныя дзецi”).
Блiзкi да народнай традыцыi y вершаскладаннi паэт Алег Лойка, хоць у яго творчасцi звяртае на сябе yвагу iнтэлектуальны пачатак, фiласофская заглыбленасць, большы напал моцных пачуццяy, павышаная эмацыянальная энергiя слова, драматызм i напружанасць радка:
Палюбiy я светлы свет,
А любiць – балюча…
(“Вiшнi, вiшнi – белы цвет…”)
Гэта радкi высокай пробы сапраyднага паэта фiласофскага складу. Такiм унутраным свячэннем напоyнены вершы са зборнiкаy “Каб не плакалi канi”, “Пачуццi”, “Лiнiя жыцця”, “Скрыжалi”. Аднак найперш А. Лойка паэт-лiрык, якi iмкнецца адгукацца на найтанчэйшыя зрухi чалавечай душы, спазнаваць сутнасць рэчаy i з’яy, iсцi да чалавека праз чалавечае, праз яго заклапочанасць справамi, думкамi, пачуццямi. Звяртаючыся да каханай, якую ён сустрэy у маладыя гады i якая стала для яго спадарожнiцай на yсё жыццё, праз многiя гады паэт гаворыць:
Заyсёды трошкi таямнiцай
Была ты для мяне i ёсць:
Чагосьцi светлага крынiцай,
