Знешне гэты працэс насiy характар наблiжэння лiтаратуры да жыцця. У 30-я гады yлады патрабавалi ад лiтаратуры паyней раскрываць штурмавы пафас першых пяцiгодак. Для паэта таго часу мала быць уважлiвым сведкам, рэгiстратарам падзей, ён – актыyны i непасрэдны yдзельнiк сацыялiстычнага будаyнiцтва. У сувязi з гэтым можна прыгадаць першыя вершы П. Броyкi “Ой, не шапчы, мая бярозка” цi “Не буду я стаяць на раздарожжы”.
Найбольшыя здабыткi лiтаратуры 30-х гадоy – з’яyленне твораy “вялiкага пералому” – аб калектывiзацыi, сярод якiх аповесць П. Галавача “Спалох на загонах”, раман М. Зарэцкага “Вязьмо”, аповесць Я. Коласа “Адшчапенец”, раман К. Крапiвы “Мядзведзiчы”, аповесцi С. Баранавых “Межы” i “Новая дарога”, раман Р. Мурашкi “Салаyi святога Палiкара”. У кожным з гэтых твораy малявалiся вострыя драматычныя сiтуацыi y вясковых сем’ях, ломка векавых традыцый, гвалт над псiхалогiяй селянiна, складаныя сацыяльныя працэсы, што адбывалiся y вёсцы y гады калектывiзацыi.
Такiмi былi асноyныя шляхi беларускага прыгожага пiсьменства y даваенны перыяд, у такiх умовах уваходзiла беларуская лiтаратура y суровы час Вялiкай Айчыннай вайны.
Пытаннi для кантролю
1. У якiх умовах нараджалася беларускае друкаванае слова?
2. Вызначце ролю газеты “Наша нiва” y працэсе станаyлення новай беларускай лiтаратуры.
3. Якiя новыя iмёны з’явiлiся y беларускай лiтаратуры y пачатку ХХ ст.?
4. Якiя лiтаратурныя рухi i групоyкi дзейнiчалi y 20-я гады ХХ ст.?
5. Дзейнасць “Маладняка”, “Полымя”, “Узвышша”, лiтаб’яднання “Звеннi”.
6. Пакажыце жанрава-стылёвую разнастайнасць лiтаратуры 20-х гадоy ХХ ст.: прозы, паэзii, драматургii.
7. Праблема асабiстага i грамадскага y беларускай прозе 20-х гадоy ХХ ст.
8. Лiтаратура 30-х гадоy ХХ ст. i яе характэрныя асаблiвасцi: аддаленне ад рэалiй жыцця, збядненне чалавеказнаyчага пласта.
9. Якiя творы 30-х гадоy ХХ ст. мелi найбольшае значэнне для развiцця лiтаратуры?
10. Якiя раманы-лёсы, раманы-бiяграфii вы ведаеце?
11. Сацыяльныя i псiхалагiчныя праблемы калектывiзацыi i iх адлюстраванне y мастацкай лiтаратуры.
Лiтаратура перыяду Вялiкай Айчыннай вайны
Характэрнай асаблiвасцю беларускай лiтаратуры перыяду Вялiкай Айчыннай вайны было тое, што yсе творы стваралiся y асноyным па-за межамi Беларусi. Янка Купала слаy свае лiсты-пасланнi “Беларускiм партызанам” з-пад Масквы, на франтавых дарогах пiсаy паэму “Беларусь” П. Броyка, яркая i праyдзiвая франтавая лiрыка П. Панчанкi, “праз вогненны небасхiл” пранёс сваё слова М. Танк, напiсаyшы многiя вершы i паэму “Янук Сялiба”. Лiрыка перыяду Вялiкай Айчыннай вайны А. Куляшова – творчы подзвiг паэта, цiкавыя апавяданнi М. Лынькова (“Астап”), драма К. Крапiвы “Проба агнём”, раман К. Чорнага “Пошукi будучынi”. Усе гэтыя выдатныя творы сталi залатым фондам нашай лiтаратуры. У iх паказвалася складанасць лёсу Беларусi на “скрыжалях вайны”, буднi партызан, байцоy, раскрываyся патрыятызм i гераiзм людзей, на фронце i y тыле.
Вялiкая роля адводзiлася сатыры. “Раздавiм фашысцкую гадзiну” – так называлася газета-плакат К. Крапiвы. Лiтаратура ваеннага часу носiць ярка выражаныя рысы гiстарызму, з’яyляецца мастацкiм летапiсам барацьбы беларускага народа супраць нямецка-фашысцкiх захопнiкаy. Вобраз Бацькаyшчыны, iдэя вызвалення роднага краю праходзяць праз усе творы.
Тры пакаленнi беларускiх паэтаy i пiсьменнiкаy плённа працавалi y суровыя ваенныя гады. Многiя з паэтаy загiнулi: М. Сурначоy, З. Астапенка, А. Коршак, А. Жаyрук, Хв. Шынклер, А. Мiлюць, А. Ушакоy. Але сацыяльны заказ эпохi выконваyся з гонарам, нараджалiся выдатныя радкi пра веру народа y перамогу. Лiтаратура расла, развiвалася, мужнела.
Вычарпальна i yсебакова паказаy гiстарычны шлях беларускага народа П. Броyка y паэме-араторыi “Беларусь”. Кожны новы раздзел пачынаyся зваротам: “Зямля Беларусi! Ты помнiш нямала…” Услед за паэтам чытач праходзiy нялёгкiмi шляхамi мiнулага, сучаснага, робячы акцэнт на няскоранасцi, гераiзме i творчым уздыме беларускага народа. Паэт славiy продкаy, культуру, асвету, мастацтва, звяртаyся да новых дзён, калi краiне i людзям выпалi новыя суровыя выпрабаваннi. Талент П. Броyкi раскрываецца з новай сiлай: творца актыyна выкарыстоyвае прыёмы вусна-паэтычнай творчасцi беларускага народа, вершы насычаны стыхiяй жывога народнага жыцця, напоyнены трапяткiм пачуццём, пакiдаюць незабыyнае yражанне. У творы “Надзя-Надзейка” выяyляецца трагiзм ваенных дзён. Гэта верш-плач па гвалтоyна загубленым жыццi дзяyчыны. Ужо не жацi жыта яе рукам, са скрухай гаворыць паэт, “снапоy не вязацi”. Звяртаючыся да бярозы, пытаецца: “Што ж ты, бярозанька, не yратавала?” Вершы П. Броyкi ваеннага часу – гэта народныя песнi аб славе i надзеi. “Будзем сеяць, беларусы”, – сцвярджае паэт у аднайменным вершы, перадае адчуванне байца-беларуса ад сустрэчы з роднай зямлёй у вершы баладнага складу “Спатканне”.
Як спяшаy я да Вас,
Засмучоныя хаты,
Здратаваныя нiвы,
Лугi-мурагi!..
Я вярнуyся да Вас
Цвёрдым крокам салдата,
Хоць нямала пранёс
За дарогу тугi.
Пранiкнёная лiрыка А. Куляшова перыяду Вялiкай Айчыннай вайны. Творы не страцiлi сваёй эстэтычнай каштоyнасцi i сёння, праз многiя дзесяцiгоддзi пасля iх напiсання.
Поyная драматызму балада “Над брацкай магiлай”.
Ёсць пад Стараю Русай
Руская вёска Лажыны.
Там, нiбы y Беларусi,
І вербы растуць, i рабiны.
Святлаценi змяняюцца, калi паэт з горыччу гаворыць аб ахвярах вайны: “Там магiла ёсць брацкая y лузе, / За вёскай Лажыны, / Там хлапцы беларускiя / Чэсна галовы злажылi”. Балада мае развiтальны змест.
Паэт гаворыць ад iмя тых, хто аддаy сваё жыццё, каб вечна свяцiла над нашай зямлёй зiхатлiвае сонца свабоды, каб нiколi не было вайны. Загiнуyшыя воiны змагалiся за родную Бацькаyшчыну, думкi пра якую агортваюць лiрычнага героя верша. Твор не падобны да народных плачаy над труной нябожчыка, ён напоyнены мужнасцю, глыбiнёй патрыятычнага духу. Увага аyтара скiравана на родныя гонi, што жывiлi сэрца i душу, да валi надзею на мiрны час.
Наглытацца хачу туманоy,
Твайго ветру i пылу;
Наглытацца хачу за сябе i за тых,
Што не yстануць з нябыту.
Вочы просяць нябёсаy тваiх;
Ім твайго не хапае блакiту.
Яркая i пераканаyчая франтавая лiрыка П. Панчанкi перыяду Вялiкай Айчыннай вайны. Паэт прайшоy дарогамi вайны з захаду на yсход, адступаючы ад Беластока разам з савецкiмi войскамi.
Душэyным смуткам, жывым болем насычаны верш П. Панчанкi “У мяне не забiлi нiкога”. Сапраyды, кажа паэт, не асабiстым горам кiруецца наш салдат, калi гонiць чужынцаy на захад, а патрыятычным жаданнем хутчэй убачыць родныя гонi i палеткi вольнымi i шчаслiвымi. Гэта верш-балада. У спакойнай разважлiвай танальнасцi пачынае аyтар свой твор, спрабуючы асэнсаваць вытокi нашага гераiзму, помсты, адплаты, бо, калi сапраyды “у мяне не забiлi нiкога – нi мацi, нi жонкi, нi брата. Я не плакаy бяссоннаю ноччу ад горкае страты,” дык чаму ж, пытаецца лiрычны герой, “ад чаго ж тады сэрца так хоча, так прагне расплаты?”
“Я yвайду y Беларусь, як байцы yвайшлi y Сталiнград”, – сцвярджае ад iмя воiна-пераможцы П. Панчанка.
“Вока снайпера” – верш П. Панчанкi аб неспатольнай празе простага салдата – ачысцiць родную зямлю ад набрыдзi, заразнай пошасцi, выполваючы iх, як пустазелле, з нашых палёy i нiваy, знiшчаць, выглядаючы y снайперскi прыцэл, як нейкiх дзiкунскiх казюрак, мошак, жучкоy-караедаy, калi глядзець на iх здалёку, як ненавiсных пачвар.
“Дзеля жыцця на зямлi” беларускiя паэты, сучаснiкi i yдзельнiкi Вялiкай Айчыннай вайны, iмкнулiся па-мастацку асэнсаваць бессмяротны подзвiг народа, якi стаy на абарону сваёй Радзiмы, гераiчны пачатак у характары народа, што меy глыбокiя каранi.
Апошнюю кулю сваiм парабелуме, кажа аyтар, трымае ротны палiтрук не для сябе, але каб “загнаць у зямлю” яшчэ хоць аднаго ворага (“Апошняя куля”).
Пяру Панчанкi належыць цыкл выдатных вершаy, якiя аб’яднаны y “Іранскi дзённiк”: “У Тэгеране”, «Слухаючы “Перапёлку”», “Сустрэча з бярозай”, “Што я думаy, гледзячы на Каспiйскае мора”, “Апяваy Адам Мiцкевiч”, “Рамантыка”, “Малярыя”, “Караван”, “Мы першы раз за межамi Радзiмы…”. Лiрычны герой у вершах “Іранскага дзённiка” паyстае палымяным патрыётам роднай краiны, верным сынам Беларусi, франтавiком, якi думамi i справамi гатоy наблiжаць доyгачаканую перамогу. З “прыiльменскiх балот” трапiy паэт у сонечную краiну, прайшоy упершыню па зямлi нейтральнай дзяржавы, не губляючы форсу салдата-пераможца: “Тужэй падцягваем франтавыя дзягi, глянцуем боты, чысцiм шынялi”.
Франтавая лiрыка П. Панчанкi разам з вершамi А. Суркова, К. Сiманава (“Темная ночь”, “Землянка”, “Жди меня”, “Ты помнишь, Алёша, дороги Смоленщины” i iнш), песеннай лiрыкай М. Ісакоyскага, М. Блантара i iншымi выдатнымi творамi той пары стала яркай i незабыyнай, надзвычай уражлiвай старонкай мастацкай творчасцi y галiне слова. Уклад беларускiх паэтаy ва yслаyленне гераiзму i непераможнасцi народа на дарагой i любай сэрцу роднай Беларусi асаблiва важкi.
У празаiчных мастацкiх палотнах подзвiг народа y гады вайны yвекавечылi “па жывых слядах” часу празаiкi М. Лынькоy i К. Чорны. У зборнiку “Астап” М. Лынькоy расказаy пра гераiчны yчынак простага селянiна, якi паyтарыy подзвiг кастрамскога мужыка Івана Сусанiна, што аддаy жыццё за Радзiму, завёy палякаy-ляхаy у балоты. Беларускi селянiн Астап таксама не пашкадаваy уласнага жыцця дзеля таго, каб адвесцi бяду ад родных яму людзей, завёy фашысцкiх прышэльцаy у непралазны лясны гушчар, дзе яны i загiнулi.
Кузьма Чорны за гады вайны стварыy шэраг мастацкiх палотнаy – раманы i аповесцi “Пошукi будучынi”, “Скiп’ёyскi лес”, “Млечны шлях”, “Вялiкi дзень”. Раманы фiласофскага напаyнення малявалi выбар i лёс беларускага народа на краi абрыву – у час ваеннага лiхалецця, змагання з чужынцамi. Чарговы раз беларуская зямля стала арэнай бiтваy. Ад народнага лубка, анекдота, звычайнай бытавой сцэнкi, якая адбывалася y праслаyленай сваiмi неверагоднымi здарэннямi вёсцы Галаскi, адштурхоyваецца празаiк К. Чорны y апавяданнi “Вялiкае сэрца”, каб раскрыць самабытнасць, арыгiнальнасць, мужнасць беларускага нацыянальнага характару.
Незалежнасць сённяшняй Беларусi асветлена Вялiкай Перамогай. Менавiта за важкi yклад у разгром нямецка-фашысцкiх захопнiкаy i значныя страты, што панесла наша краiна y гады вайны 1941–1945 гг., Беларусь была надзелена правам суверэннага голасу y Арганiзацыi Аб’яднаных Нацый, якая yтварылася на канферэнцыi y Сан-Францыска. Адным з удзельнiкаy канферэнцыi быy беларускi пiсьменнiк Мiхась Цiханавiч Лынькоy, подпiс якога стаiць пад устаноyчым дакументам гэтай уплывовай арганiзацыi свету.
Беларусь шмат вынесла на сваiх плячах. Значны yклад ва yвекавечанне бессмяротнага подзвiгу народа yнесла беларуская мастацкая лiтаратура, якая yжо y суровыя днi лiхалецця раскрывала вызваленчы характар народнай вайны, паказвала непераможнасць духу беларусаy, прагу Беларусi да незалежнасцi.
Першае i другое пасляваенныя дзесяцiгоддзi
Пасля Вялiкай Айчыннай вайны беларуская лiтаратура yваходзiла y мiрны час моцна абяскроyленай. Са звыш 500 маладых аyтараy, якiя прыйшлi y лiтаратуру y “маладнякоyскi перыяд”, у паэзii, прозе, драматургii, крытыцы, публiцыстыцы пасля вайны налiчвалася не больш за 50. Многiх беларускiх пiсьменнiкаy страцiла лiтаратура y гады рэпрэсiй, iншыя загiнулi на фронце.
У вераснi 1949 г. адбыyся другi з’езд пiсьменнiкаy Беларусi, якi падвёy вынiкi развiцця беларускай лiтаратуры пасля першага з’езда, за 15 гадоy. Некаторыя з тых пiсьменнiкаy, хто пачынаy у 20-я гады ХХ ст., адышлi ад лiтаратуры, бо лiтаратура па-ранейшаму была “гарачым цэхам”, справай небяспечнай.
