Калi мы заглыбiмся y тоyшчу стагоддзяy, прасочым развiццё еyрапейскай культуры i на гэтым фоне разгледзiм шляхi станаyлення беларускай лiтаратуры, дык убачым напачатку захапленне лацiнскай мовай, якую ведаy кожны адукаваны еyрапеец. Затым прыйшла чарга народных еyрапейскiх моy, “грубых, неапрацаваных, але жывых (М. Багдановiч), на якiх стваралiся сапраyдныя духоyныя каштоyнасцi многiх народаy. Так сталася, што беларусы, застаyшыся y складзе ВКЛ, захавалi глыбокiя, старадаyнiя славянскiя каранi. “Писарь земски (дзяржаyны служачы. – У. Н.) маеть по-руску (па-беларуску. – У. Н.) литерами и словы рускими вси выписы, листы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы” – так патрабаваy Статут ВКЛ 1588 г., паводле прадпiсанняy якога дзяржаyны yклад атрымлiваy беларускiя нацыянальныя формы. Адбывалася iнтэнсiyнае зблiжэнне з Заходняй Еyропай. Агульны yздым еyрапейскай культуры y эпоху Адраджэння не мог не паyплываць i на рост культуры Беларусi, у развiццi якой прымалi yдзел гарады, асаблiва тыя, што мелi магдэбургскае права. У паасобных школах на Беларусi yжо y той час выкладанне вялося на пяцi сусветна вядомых мовах, засноyвалiся друкарнi, адкрывалiся вышэйшыя навучальныя yстановы (напрыклад, Полацкая езуiцкая акадэмiя з правамi yнiверсiтэта). “Усё гэта, разам сабранае, – паводле выказвання М. Багдановiча, – вылучала Беларусь на адно з першых месц сярод культурнага славянства”.
“Залаты век” у гiсторыi беларускай культуры закончыyся пасля аб’яднання ВКЛ з Рэччу Паспалiтай. Надышлi iншыя часы i iншыя парадкi. Найперш iстотныя змены адбылiся з адменай выкарыстання беларускай мовы, паступовым выцясненнем яе з ужытку мовай польскай.
Падзелы Рэчы Паспалiтай (1772, 1793, 1795) памiж больш моцнымi Германiяй, Аyстрыя i Расiяй прывялi да таго, што беларускiя землi yвайшлi y склад Расiйскай iмперыi. Паланiзацыя спынiлася, але распачалася не менш пагражальная для беларускай культуры актыyная русiфiкацыя. Адмаyлялася культурна-этнiчная самабытнасць беларускага народа, скажалася яго гiсторыя. У 1840 г. цар Мiкалай I забаранiy ужыванне назваy “Беларусь” i “беларусы”. Было yведзена штучна yтворанае паняцце “Северо-Западный край”. Беларусь, такiм чынам, стала правiнцыяй, ускраiнай Расii. Ды немагчыма было спынiць духоyнае жыццё народа. Падымалiся з народных нiзоy паэты-самавукi, пакiдалi yлонне польскай культуры i цягнулiся да беларускага слова лепшыя прадстаyнiкi шляхты, якiя праявiлi сапраyдную грамадзянскую мужнасць у сваёй вернасцi нацыянальным караням.
Прыкладам такой вернасцi быy паэт Уладзiслаy Сыракомля (Людвiк Кандратовiч, 1823–1862), якi працаваy на пагранiччы дзвюх культур. Як правiла, тыя пiсьменнiкi, што выступалi y сваiх творах на баку сялянскай беднаты, абавязкова прыходзiлi да беларускага слова. У. Сыракомля адным з першых адчуy неабходнасць нацыянальна-культурнага адраджэння беларусаy. Тэматыка большасцi яго твораy – антыпрыгонная, беларуская, хаця пiсаy ён пераважна на польскай мове. Першы надрукаваны верш У. Сыракомлi “Паштальён” (змешчаны y часопiсе “Атэнэум”) у перакладзе Л. Трэфалева на рускую мову лёг у аснову рускай народнай песнi “Когда я на почте служил ямщиком…”. У сваёй творчасцi паэт выкарыстоyваy фальклорныя сюжэты i вобразы, апрацоyваy беларускiя народныя песнi. Вядомы i беларускiя вершы У. Сыракомлi “Ужо птушкi пяюць усюды”, “Добрыя весцi”.
Уладзiслаy Сыракомля
Гiсторыя беларускай лiтаратуры y XIX ст. цесна звязана з абуджэннем грамадска-палiтычных iдэй, з народным лёсам. Свядомыя беларускiя сiлы аб’ядноyвалiся y нелегальныя арганiзацыi, куды yваходзiлi i мясцовая шляхта, i разначынцы. З’яyлялiся нарадавольцы. У Вiльнi y 20–30-я гады XIX ст. утварылася “Дэмакратычнае таварыства”, дзейнiчалi народнiцкiя гурткi, таварыства фiламатаy ва yнiверсiтэце. У пачатку 60-х гадоy ХІХ ст. на Беларусi па сутнасцi разгортвалася сялянская вайна за зямлю i волю, нарастаy шляхецкi рух. У гэты ж час дзеячы лiтаратуры настойлiва шукалi праyду гiстарычнага быцця народа, якi прымусова быy пазбаyлены свабоды i нават уласнага iмя.
Таварыства фiламатаy. Ян Чачот. Адам Мiцкевiч
У новых гiстарычных умовах сам зварот да беларускага слова патрабаваy ад аматараy прыгожага пiсьменства вялiкай мужнасцi i самаахвярнасцi. Таму многiя з адукаваных людзей на Беларусi вымушаны былi пiсаць мастацкiя творы па-польску або па-руску. “Летаргiя беларускага нацыянальнага жыцця абазначалася вельмi актуальна”, – падкрэслiваy, характарызуючы гэты перыяд, М. Багдановiч. Тым большае значэнне мелi творцы, што не спалохалiся нi праследаванняy, нi арыштаy, што не дапускалi нават думкi пра кароткую памяць i доyгае забыццё, пра бесперспектыyнасць беларускай справы. Сярод тых, хто зноy пачынаy адкрываць беларускае слова, песню, верш, хто быy цесна звязаны з беларускiм рухам, вiднае месца займаy Ян Чачот (1796–1847).
У артыкуле “Беларускае адраджэнне” М. Багдановiч заyважаy, што каштоyны yклад у беларускую лiтаратуру yнёс Ян Чачот, хоць лёс гэтага творцы, i асабiсты, i y гiсторыi лiтаратуры, склаyся драматычна.
Ян Чачот
Ян Чачот належыць да таго дапытлiвага i няyрымслiвага пакалення, якое з першых крокаy самастойнага жыцця паставiла свой талент i здольнасцi на службу народу, простым людзям, роднаму краю. У дзейнасцi гэтага пакалення студэнтаy Вiленшчыны выявiyся час глыбокiх iдэйных пошукаy моладзi той бурлiвай, хоць i не надта працяглай эпохi y царскай Расii, якая yзгадавала дзекабрыстаy.
Асноyным крытэрыем ацэнкi рэчаiснасцi прадстаyнiкi гэтага пакалення абвясцiлi розум. Яны былi yпэyнены, што толькi чалавечы розум складае аснову iснавання асобы, з’яyляецца гаспадаром людскiх лёсаy. У развiтым, глыбокаадукаваным i аналiтычным розуме, а таксама y чыстых, светлых пачуццях, марах, намерах, у шчырасцi душэyных парыванняy знаходзiлi яны вытокi высокай i незаплямленай агульначалавечай маралi, тыя духоyныя каштоyнасцi, якiя надавалi сапраyдную прыгажосць чалавеку. Але гэтыя добрыя намеры натыкалiся на злавеснае супрацiyленне царскага самаyладдзя.
Іх высылалi з роднай зямлi, выпраyлялi назаyсёды, пазбавiyшы маладосцi, зблытаyшы yсе iх дабрачынныя намеры, мары i надзеi. Жорсткая рэальнасць жыцця царскай Расii станавiлася самым страшным сном, а высокiя спадзяваннi разбiвалiся аб халодныя сцены казематаy i адзiночных манастырскiх келляy.
Ян Чачот нарадзiyся 24 чэрвеня 1796 г. у вёсцы Малюшычы Навагрудскага павета (цяпер Карэлiцкi раён) у сям’i дробнага шляхцiца, якая арандавала маёнтак. Бацька Яна, Тадэвуш Чачот, неyзабаве пайшоy служыць аканомам да пана Тызенгаyза, i сям’я пераехала y Новую Мыш пад Баранавiчы, адкуль юнак падаyся на вучобу y Навагрудак. У Навагрудскай дамiнiканскай школе ён з першага класа пасябраваy з Адамам Мiцкевiчам, з якiм некалькi гадоy сядзеy за адной партай. Вучнi мелi сваю форму, насiлi белыя каптуры, аднак “белакаптурныя” хутка расчаравалiся y схаластыцы i дагматызме казённых навук. Студэнцкая моладзь Вiленшчыны патрабавала нацыянальных, сацыяльных i палiтычных свабод для простага народа роднага беларускага краю.
У вераснi 1817 г. студэнты Вiленскага yнiверсiтэта арганiзавалi тайныя таварыствы фiламатаy (аматараy навук) i фiларэтаy (прыхiльнiкаy маральнай чысцiнi). Галоyнай мэтай, якую ставiлi перад сабою фiламаты, была асвета роднага краю. У таварыства фiламатаy уваходзiлi сябры-землякi з Навагрудчыны: Ян Чачот i генiяльны паэт Адам Мiцкевiч, а таксама Ігнат Дамейка, пазней выдатны вучоны i падарожнiк, рэктар чылiйскага yнiверсiтэта i нацыянальны герой Чылi, iмем якога на званы горад у гэтай далёкай краiне, i горны ланцуг, i кветка, i мiнерал. Фiламатамi былi таксама паэт i грамадскi дзеяч Тамаш Зан, член тайнага таварыства “Ваенныя сябры” Мiхал Рукевiч i iнш.
З лiтаратурнай спадчыны Яна Чачота акрамя вершаy народнага складу да нас дайшлi балады, напiсаныя паводле беларускiх народных паданняy, а таксама “Зосiны песнi”, песенныя тэксты на матывы беларускiх народных твораy. Вядомы i журботныя элегii Яна Чачота, што склалi цыкл вершаy “Заблудны”. Яны напiсаны на аyтабiяграфiчным матэрыяле.
Паэзiя Яна Чачота нараджалася на скрыжаваннi розных стылёвых пачаткаy: класiцызму, сентыменталiзму, рамантызму, рэалiзму з вялiкай доляй народнасцi.
У баладзе Яна Чачота пад назвай “Магiла Мiндоyга” распавядалася пра народную памяць аб адным з першых каралёy Вялiкага Княства Лiтоyскага Мiндоyгу:
У Навагрудку дагэтуль
Ёсць гара Мiндоyга.
Там ляжыць ён, яго помнiць
Люд наш будзе доyга.
Быy ён свой кароль, лiцвiнскi,
Меy калiсьцi сiлу.
Ды абманам жыy. Абман той
Звёy яго y магiлу.
Не прытрымлiваючыся адзiнай “святой веры”, атрымаyшы дзеля кароны “абманнае хрышчэнне” (К. Цвiрка), кароль не yстояy i перад iншай спакусай – адабраць жонку y князя Даyмонта: ён сiлай затрымаy яе, калi тая прыехала на пахаванне сваёй сястры – жонкi Мiндоyга. Нальшчанскi князь Даyмонт забiy князя Мiндоyга, адпомсцiyшы за жонку.
Песня-паданне завяршаецца маралiзатарска-павучальным запытаннем, але далёка не двухсэнсоyным, а прамым, строгiм, патрабавальным:
Што ж з таго, што yздзеy карону
Князь сваёй парою,
Раз не yстояy перад тою
Жонкаю чужою?
У творчай спадчыне Яна Чачота – “Спевы пра даyнiх лiцвiнаy”, п’ескi, лiрычныя сцэнкi, вадэвiль, драматычная паэма “Малгажата з Зэмбацiна” – пра вернае каханне жанчыны да рыцара, паэма “Тыртэй”, прысвечаная Адаму Мiцкевiчу, напiсаная да дня яго нараджэння (1819), у якой аyтар напрарочыy сябру славу вялiкага паэта славянскага свету.
Найбольшы yклад зрабiy Ян Чачот у беларускую фалькларыстыку. Запiсы беларускiх народных твораy засведчылi невычэрпнасць i багацце духу i таленту беларускага народа.
Адам Мiцкевiч (1798–1855) – найвялiкшы паэт Польшчы, ролю якога для польскай лiтаратуры можна параyнаць з той роляю, якую адыгралi y рускай лiтаратуры А. Пушкiн, ва yкраiнскай – Т. Шаyчэнка, у беларускай – Я. Купала i Я. Колас, нарадзiyся на Беларусi i y сваёй творчасцi абапiраyся на матэрыял, узяты з беларускага жыцця, апiсваy прыроду роднага яму беларускага краю. “Калi y палякаy з’явiyся Мiцкевiч, яны yжо перасталi зважаць на паблажлiвыя заyвагi якiх-небудзь французскiх цi нямецкiх крытыкаy, не прызнаваць польскую лiтаратуру азначала б толькi паказваць сваё yласнае дзiкунства”, – адзначаy рускi пiсьменнiк-дэмакрат М. Чарнышэyскi.
Паэтаy нараджае час. Час, у якiм жыy А. Мiцкевiч, быy часам, калi тварылi y лiтаратуры А. Пушкiн, iншыя паэты пушкiнскай эпохi. Гэта быy час бурлiвых iдэйна-палiтычных пошукаy, сацыяльнага i нацыянальнага абуджэння народаy, актыyнага рэвалюцыйнага руху y Еyропе. У Расii y 1825 г. выйшлi на Сенацкую плошчу на чале сваiх вайсковых атрадаy дзекабрысты, дваране, удзельнiкi тайных рэвалюцыйных таварыстваy, вышэйшыя афiцэры, якiя разам з салдатамi перамаглi “каранаванага злодзея” Напалеона Банапарта, прайшлi да Парыжа i бачылi, як жыве yся Еyропа. Яны выступалi з патрабаваннямi роyных правоy для грамадзян, дамагалiся змен у грамадска-палiтычным ладзе.
Адам Мiцкевiч
З 1817 па 1823 г. у Вiленскiм унiверсiтэце дзейнiчалi тайныя таварыствы студэнтаy – фiламатаy i фiларэтаy, актыyную ролю y якiх адыгрываy i Адам Мiцкевiч. У 1830 г. на радзiме Мiцкевiча yспыхнула паyстанне палякаy пад кiраyнiцтвам генерала Хлапоyскага, мэтай якога было вызваленне Польшчы з-пад улады царскай Расii, што тады называлi “турмой народаy”. У 1848 г. спачатку y Італii, а потым у Францыi адбылiся паyстаннi, у ходзе якiх вялася актыyная yзброеная барацьба з рэакцыяй. Народы падымалiся на рэвалюцыйную барацьбу. “Свабода, Роyнасць, Братэрства” было напiсана на сцягах паyстанцаy. Той час увайшоy у гiсторыю Еyропы як “вясна народаy”.
Ян Парандоyскi, выдатны польскi даследчык лiтаратуры, у кнiзе “Алхiмiя слова” адзначаy: “Мiцкевiч быy паэтам усяго толькi некалькi гадоy, i яны далi yсё – ад балад да “Пана Тадэвуша”. Пасля гэтага ён жыy i дзейнiчаy як палiтык, публiцыст, лектар унiверсiтэта i апостал, закончыy жыццёвы шлях салдатам. Але ва yсiх сваiх пераyтварэннях ён заyсёды заставаyся паэтам, таму што паэтычная творчасць складаецца не толькi з адных вершаy: ёю з’яyляецца i yсё жыццё сапраyднага паэта”.
Адам Мiцкевiч яшчэ пры жыццi стаy сiмвалам барацьбы польскага народа за свабоду i незалежнасць. Ён нiколi не заставаyся yбаку ад рэвалюцыйнага руху, з’яyляyся перадавым грамадскiм дзеячам сваёй эпохi, прыхiльнiкам прагрэсiyных iдэй часу. Лiтаратурная творчасць паэта стала здабыткам усёй сусветнай культуры.
Зорка А. Мiцкевiча yспыхнула на небасхiле i павяла яго па жыццi 24 снежня 1798 г. Паэт нарадзiyся на хутары Завоссе, непадалёку ад Навагрудка. Гэта былi землi летапiснай Лiтвы. Усе думкi аб радзiме, усе мары аб будучынi звязаны з ёю. “Лiтва – мая Айчына,” – паyтараy паэт.
У XVI ст. Лiтва i Польшча, беларускiя i польскiя землi, злучылiся y адну дзяржаву. Будучы паэт выхоyваyся y сям’i, дзе панавалi польская культура, польская мова, польскi патрыятызм. Бацька паэта, Мiкалай Мiцкевiч, належаy да дробнапамеснай шляхты, прымаy удзел у нацыянальна-вызваленчым паyстаннi 1794 г. пад кiраyнiцтвам Тадэвуша Касцюшкi, таму выхоyваy сына y традыцыях патрыятызму i свабодалюбства. Бацька генiя польскай лiтаратуры служыy адвакатам пры гарадскiм судзе y Навагрудку. Мацi – Барбара Маеyская – была родам з вёскi Варонча. Маленькi Адам рана пазнаёмiyся з жыццём простых беларускiх сялян, любiy прыроду Навагрудчыны, часта бываy сярод рыбакоy на возеры Свiцязь, меy шмат сяброy у маёнтках Варонча, Туганавiчы, Шчорсы, Мядзвядка, Малюшычы, якiя знаходзiлiся непадалёку ад Навагрудка.
У 1807 г. Адам Мiцкевiч паступiy вучыцца y Навагрудскую дамiнiканскую школу, дзе yпершыню пачаy пiсаць вершы. Закончыy школу y 1815 г., паступiy у Вiленскi yнiверсiтэт на фiзiка-матэматычны факультэт, але праз год перавёyся на гiсторыка-фiлалагiчны факультэт. Прага да прыгожага пiсьменства перамагла. Настаyнiкам, а пазней i сябрам на yсё жыццё для Мiцкевiча стаy прафесар Іаахiм Лялевель, заснавальнiк польскай гiстарыяграфii.
Студэнцкi сябра Ігнат Дамейка пазнаёмiy Адама Мiцкевiча з Марыляй Верашчакай, якая жыла y Варончы. Каханне да яе паэт пранёс праз усё сваё жыццё. Хоць iм i не суджана было застацца разам, вобраз каханай натхняy Мiцкевiча на паэтычную творчасць.
У 1818 г. Мiцкевiч ужо закончыy унiверсiтэт, працаваy у Коyна настаyнiкам павятовай школы, бачыy цяжкае жыццё, галечу простага люду, разумеy неабходнасць барацьбы за рэвалюцыйныя пераyтварэннi. Мiцкевiч актыyна yдзельнiчаy у дзейнасцi студэнцкiх арганiзацый. “Песня Адама”, “Песня фiларэтаy” – прызнаныя гiмны фiламатаy. А. Мiцкевiч – аyтар вядомай “Оды да маладосцi”, якая доyгi час заставалася папулярнай сярод моладзi:
Разам, сябры маладыя!..
У шчасцi для yсiх – нашы мэты святыя;
Розумам дужыя, у цвеце i сiле,
Разам, сябры маладыя…
Мiцкевiч i яго сябры верылi, што iх намеры – правiльныя, думкi – чыстыя, настроi – узнёслыя, мэты – высокiя. Але царскi yрад Расii палохалi самi спробы yтварэння арганiзацый сярод студэнцтва, праяyленне вольналюбiвых настрояy на yскраiнах царскай iмперыi, што разглядалася як iмкненне “адкалоць” лiтвiнскiя i польскiя землi, як жаданне “аддзялiцца” ад цэнтра. У 1822 г. у Варшаве было выкрыта “Патрыятычнае таварыства”, а y 1823 г. пачалiся судовыя працэсы па справе таварыстваy фiламатаy i фiларэтаy. Узнавiлiся рэпрэсii. Арыштаваных пасадзiлi y адзiночныя камеры Базыльянскага манастыра, якi ператварыyся y турму. Больш за паyгода вялiся допыты. Мiцкевiча арыштавалi 23 кастрычнiка 1823 г. Калi закончылася следства, 21 красавiка 1824 г. ён быy адпушчаны з турмы на парукi прафесара Лялевеля, а yжо 22 кастрычнiка 1824 г. яму належала выехаць у Пецярбург, куды “саслалi” паэта разам з сябрамi-студэнтамi, сынам i дачкой рэктара Вiленскага yнiверсiтэта.
У Пецярбургу паэт зблiжаецца з дзекабрыстамi К. Рылеевым i А. Бястужавым. У хуткiм часе прыйшоy загад ехаць у Адэсу, затым у глыбiнныя губернi. Пасля наведвання Крыма з’явiлiся “Крымскiя санеты”. У канцы 1825 г. Мiцкевiч прыехаy у Маскву. Вясной 1826 г. маскоyскi лiтаратар М. Палявы y салонах графiнi Валконскай знаёмiць А. Мiцкевiча з П. Вяземскiм, Я. Баратынскiм. У кастрычнiку 1826 г. завязалася знаёмства i пачалося працяглае сяброyства Мiцкевiча з А. Пушкiным. У Пецярбургу Мiцкевiч сябруе з В. Жукоyскiм, А. Грыбаедавым, І. Крыловым, А. Дэльвiгам. Выходзяць “Санеты”, з’яyляецца паэма “Конрад Валенрод”, сюжэт якой узяты з гiсторыi XIV ст. У ёй гучалi заклiкi да барацьбы за свабоду роднага краю, дзеля чаго не страшны нiякiя ахвяры. Паэму ведалi, любiлi.
У 1839 г. паэт працаваy ва yнiверсiтэце горада Лазана y Швейцарыi, у 1840 г. стаy лектарам Калеж дэ Франс у Парыжы, дзе заняy кафедру славянскiх моy i лiтаратур, чытаy лекцыi, у тым лiку па гiсторыi рускай i беларускай моy i лiтаратур.
Рэвалюцыя i “вясна народаy” 1848 г. не прынеслi свабоды нi Францыi, нi Італii, нi Польшчы, нi Венгрыi. Усё ж Мiцкевiч паехаy у Італiю, каб арганiзаваць польскi легiён. Ізноy паэт iмкнуyся набраць польскi легiён для барацьбы з царызмам у часы руска-турэцкай вайны, дзеля чаго наведаy Канстанцiнопаль.
У 1855 г. А. Мiцкевiч захварэy i 26 лiстапада памёр у Канстанцiнопалi.
Ян Баршчэyскi i паэты-дэмакраты
Уплыy фальклору на развiццё беларускай лiтаратуры меy асаблiва вялiкае значэнне. Беларускi фальклор – той грунт, на якiм вырастала прафесiйная мастацкая лiтаратура, сiлкуючы сродак для станаyлення паэзii, прозы, драмы, важнейшы iнструмент для захавання каларыту i стыхii народнага жыцця y мастацкай практыцы. Новая лiтаратура самага ранняга перыяду свайго развiцця трывалай “пупавiнай” звязана з этнаграфiяй, доyгi час не выходзiла за яе межы. Захапленне вусна-паэтычнай творчасцю сялян-беларусаy насiла праявы “шляхецкага рамантызму” (М. Гарэцкi), часам мела фанатычны характар, будучы модным заняткам, стаyшы своеасаблiвым “брэндам”, як бы цяпер сказалi, народнасцi, застаючыся яркай i ледзь не адзiнай праявай дэмакратызацыi жывога лiтаратурнага працэсу. На гэтую асаблiвасць новай лiтаратуры звярнуy увагу яшчэ М. Гарэцкi y “Гiсторыi беларускай лiтаратуры”. Ён прыводзiць прыклад Зар’яна Даленгi-Хадакоyскага, якi “цэлы век” жыy па вёсках нелегальна пад iмем Адама Чарноцкага, хаваючыся ад праследавання yлад за падбухторванне сялянства да пратэсту. Зар’ян Даленга-Хадакоyскi абышоy усю Беларусь i Украiну, прызнаючыся, што “ёсць яшчэ на зямлi шчасце” жыць адным жыццём са сваiм народам, “жыць паэтычным жыццём сялянства”. Ён адзначаy:
“Сярод народа жыве сумленне, сярод народа жыве паэзiя. Злое ж сэрца мае той, хто не любiць народа yсёю сiлаю братняй любовi”.
