Ян Баршчэyскi
Сярод тых аyтараy, што пiсалi на польскай мове, але шырока yжывалi y сваёй творчасцi беларускiя народныя песнi, прыказкi, прымаyкi, крылатыя выразы, апiсвалi сцэнкi з беларускага жыцця, быy Ян Баршчэyскi (1790 цi 1794–1851). Яго называлi “бардам беларускага краю”, бо ён шмат павандраваy па Беларусi, запiсаy, падслухаy у народзе мноства песень, займальных гiсторый з жыцця беларускага народа, фантастычных апавяданняy, прыпавесцей, прымавак, жартаy i анекдотаy, якiмi ён “сыпаy, як з рукава”. У тых творах гаварылася пра мудрасць i мужнасць беларускага народа, кемлiвасць i прадпрымальнасць мужыка, яго духоyную перавагу над панам, пра цягавiтасць i працавiтасць, таленавiтасць беларусаy. “Шляхцiц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях” – такую назву атрымалi чатыры кнiгi празаiчных твораy Яна Баршчэyскага пра Беларусь i беларусаy. Гэтыя кнiгi выйшлi на працягу 1844–1846 гг. Напiсаны яны былi па-польску, але yстаyкi рабiлiся на той мове, на якой размаyлялi сяляне, беларусы. У кнiгi yвайшлi апрацаваныя аyтарам беларускiя народныя паданнi, сцэнкi, маналогi, дыялогi, прытчы, вершаваныя апавяданнi, жарты, анекдоты, трапныя выслоyi, афарызмы. Дзяцiнства пiсьменнiка прайшло каля Расонаy, ён рос на yлоннi прыроды разам з сялянскiмi дзецьмi таму добра ведаy жыццё простага люду. Вось чаму творы яго былi блiзкiя i зразумелыя народу. Вучыyся Ян Баршчэyскi y Полацкай езуiцкай калегii.
Як фальклорныя дайшлi да нашых дзён вершы Яна Баршчэyскага “Гарэлiца”, “Дзеванька”. У Пецярбургу пiсьменнiк выдаваy часопiс “Незабудка”, дзе друкаваy шмат матэрыялаy з жыцця беларусаy. Пасля разгрому сялянскага паyстання, у час вобыску y Крошыне y хаце таленавiтага паэта-самавука Паyлюка Багрыма, “беларускага Шаyчэнкi”, быy знойдзены yрывак аднаго з вершаy Яна Баршчэyскага.
У творах народнага складу iшлi актыyныя пошукi раскрыцця адметнасцей нацыянальнага характару беларусаy. Верш Я. Баршчэyскага “Дзеванька” (“Ах, чым жа твая, дзеванька, галоyка занята”) стаy папулярнай народнай песняй аб каханнi, долi-нядолi беднай вясковай дзяyчыны, якая вымушана хаваць свае сапраyдныя глыбокiя душэyныя пачуццi пад наyмыснай весялосцю. Песня была вельмi распаyсюджана y народзе, яе любiла спяваць беларуская шляхта y час застолляy.
Вершаваная паэма “Рабункi хлопаy” раскрывае стыхiйнае бунтарства сялян, даведзеных да адчаю мясцовымi панамi i чужаземнымi заваёyнiкамi (дзеянне адбываецца y маёнтку пад Полацкам у 1812 г.). Карыстаючыся прыходам французскага войска, вяскоyцы занялiся “экспрапрыяцыяй” (“рабункi нарабаванага”) панскай маёмасцi, вырашылi yстанавiць новыя парадкi, але далей намераy не пайшлi, перапiлiся, пабiлiся i зноyку здалiся на лiтасць паноy. Ад стыхiйнага бунтарства да актыyнага yдзелу y рэвалюцыйнай барацьбе – такi шлях яшчэ не хутка пройдзе беларускае сялянства.
Характэрнай асаблiвасцю развiцця новай беларускай лiтаратуры стала тое, што першыя арыгiнальныя мастацкiя творы на беларускай мове распаyсюджвалiся y асноyным сярод сялянства, а змаганне за беларускую мову i лiтаратуру было неаддзельнае ад абароны правоy простага люду, ад яго змагання за волю i лепшую долю. Пачынаць даводзiлася з арганiзацыi паасобных гурткоy: фальклорных, краязнаyчых, драматычных.
Усё больш перадавой разначыннай iнтэлiгенцыi гарнулася да беларускага слова, iмкнучыся даць народу асвету, лiтаратуру на роднай мове. Сярод пачынальнiкаy новай беларускай лiтаратуры варта yпамянуць iмёны Арцёма Вярыгi-Дарэyскага, Францiшка Багушэвiча, Адама Кiркора, Адэлi з Устронi, Элiгiя Карафа-Корбута (Я. Вуля), Вiнцэся Каратынскага, Франца Савiча, Вiкенцiя Равiнскага, Кастуся Калiноyскага, Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча, Алаiзы Пашкевiч (Цёткi), Каруся Каганца. Вядучае ж месца y стварэннi новай беларускай лiтаратуры належыць тром зоркам першай велiчынi – Максiму Багдановiчу, Янку Купалу i Якубу Коласу.
Калi пра класiкаy беларускага мастацкага слова мы ведаем многае, дык пра тых, хто пачынаy пiсаць свае творы i па-польску i па-беларуску, хто ствараy iх на беларускiм матэрыяле, вядома няшмат. Часта аyтары не называлi сябе беларускiмi пiсьменнiкамi. У сваiх творах яны yзгадвалi, як i А. Мiцкевiч, старадаyнюю назву беларускiх зямель – “Лiтва”, а самi называлiся лiтвiнамi.
Нялёгкi лёс выпаy Францу Савiчу (1815 – каля 1845). “Беларускi дзекабрыст” Ф. Савiч, сын святара з-пад Мiнска, утварыy “Дэмакратычнае таварыства” y Вiленскай медыка-хiрургiчнай акадэмii, дзе ён вучыyся. За сваю рэвалюцыйную дзейнасць, як у свой час М. Ю. Лермантаy, А. I. Паляжаеy, А. А. Бястужаy-Марлiнскi, Ф. Савiч быy сасланы y дзеючую армiю на Каyказ, уцёк адтуль, праз Маздок, Стаyрапаль, Таганрог дабраyся да Малдавii, каб пераправiцца y Румынiю, але быy затрыманы як беглы салдат. Яго зноy чакала салдатчына. Пазней Ф. Савiч заняyся медыцынскай практыкай, ратаваy людзей ад халеры, але сам не yсцярогся, памёр ад гэтай хваробы. Пахаваны y Астрожску ва Украiне.
У паэме Адэлi з Устронi “Мачыха” родная зямля y неспрыяльных умовах уцiску i несправядлiвасцi стала мачыхай для дзяyчыны, лёс якой склаyся нешчаслiва, бо яна рана засталася сiратой. Злая мачыха забараняе ёй сустракацца з любым. Паэма напiсана y форме плачу-галашэння спакутаванай душы, якая трывожыцца за лёс каханага, нагадвае плач Яраслаyны на гарадской сцяне y Пуцiyлi. Гэта сведчыць аб несумненным таленце стваральнiцы i трываласцi мастацкiх традыцый “Слова пра паход Ігаравы” y беларускай лiтаратуры. Назва прытока Нёмана Устронь стала псеyданiмам аyтаркi, сапраyднае iмя якой, гады нараджэння i смерцi невядомы.
З глыбiнь народнага жыцця нараджалiся творы, аyтары якiх пад сваiмi iмёнамi, пад псеyданiмамi распавядалi пра лёс i лад думак беларуса.
Адным вершам вядомы пiсар Вiцебскай палаты дзяржаyных маёмасцей Э. Карафа-Корбут, якi запiсаy у альбом свайму паплечнiку А. Вярыгу-Дарэyскаму наступныя радкi (“К дудару Арцёму ад наддзвiнскага мужыка”):
Грудзяй цэлай гудзi смела
На увесь мужыцкi свет, —
Што пасееш, будзе цэла;
Будзе некалi i цвет…
За yдзел у паyстаннi 1863–1864 гг. пад кiраyнiцтвам К. Калiноyскага Э. Карафа-Корбут быy сасланы y Сiбiр.
Яшчэ больш трагiчны лёс “дудара Арцёма”. Арцём Вярыга-Дарэyскi (1816–1884) быy кiраyнiком атрада паyстанцаy на Вiцебшчыне y 1863 г., наладзiy кантакты з арганiзацыяй “Зямля i воля”. За гэта быy сасланы y Сiбiр, куды разам з iм адправiлася яго дачка Габрыеля. У ссылцы, якая доyжылася больш за 20 гадоy, паэт i памёр. Захаваyся “Альбом Арцёма Вярыгi-Дарэyскага”, куды запiсвалiся беларускiя вершы: “Бяседа над Нёманам”, “Дзiця дзвюх матак”, “Скромны y бяседзе не страцiць”, “Яшка i Цiмошка” i iнш.
У альбоме-альманаху пакiнулi свае запiсы В. Дунiн-Марцiнкевiч, яго дачка Камiла, А. Кiркор, згаданы yжо Э. Карафа-Корбут, У. Сыракомля.
Адам Ганоры Карлавiч Кiркор (1818–1886) быy выдатным лiтаратурным крытыкам, выдаyцом, лiтаратуразнаyцам, фалькларыстам, публiцыстам, заснаваy у Вiльнi салон, вакол якога групавалiся лiтаратурныя сiлы. Усё шырэй станавiлася кола беларускiх пiсьменнiкаy. А. Кiркор стаy членам-карэспандэнтам Імператарскага археалагiчнага таварыства, напiсаy нарысы па гiсторыi беларускай лiтаратуры y кантэксце славянскiх лiтаратур – кнiгу “Пра лiтаратуру братнiх славянскiх народаy”, ён жа адзiн з аyтараy “Живописной России”.
Вiнцэсь Каратынскi (1831–1891) – паэт з мужыкоy, нарадзiyся y в. Селiшча Карэлiцкага раёна. Працаваy хатнiм настаyнiкам, быy сябрам i сакратаром У. Сыракомлi. Выдаy кнiгу вершаy на польскай мове “Чым хата багата, тым i рада” з вiдавочным беларускiм каларытам i скiраванасцю да стыхii народнага жыцця. Беларускiя вершы паэта мелi выразную песенна-народную аснову. У адным з iх – пад назвай “Туга на чужой старане” – чуецца боль па роднай старонцы:
Ой, саколка, ой, галубка!
Не пытайся, не, —
Што мне тошна, мая любка,
Ў гэтай старане…
Я ж зямлiцу меy радную,
Быy свабодзен сам.
Ох, цi днюю, цi начую, —
Я yсё там ды там.
Яшчэ адзiн верш на беларускай мове “Уставайма, братцы!..” з’яyляецца яркiм фактам вобразнага i каларытнага прыгожага пiсьменства.
Незвычайны лёс Вiкенцiя Равiнскага (1786 – каля 1855), верагоднага аyтара паэмы “Энеiда навыварат”. Ён адносiyся да перадавых людзей свайго часу. Удзельнiчаy у Айчыннай вайне 1812 г., прайшоy з рускiм войскам праз усю Еyропу, да Парыжа. Быy ад’ютантам генерала Д.С. Дохтурава, за бiтву пад Барадзiно yзнагароджаны залатой шпагай. “Вярнуyшыся на радзiму, – пiсаy унук Равiнскага, – Вiкенцiй Паyлавiч смела мог назваць сябе перадавым чалавекам, так рэзка адрознiваyся ад большасцi памешчыкаy таго часу”. В. Равiнскi стварыy камедыйна-сатырычныя творы “Шлюб паняволi”, “Вялiкi муж субардынацыi”, вершы, якiя распаyсюджвалiся y спiсах. На жаль, яго творчая спадчына страчана.
Ананiмныя паэмы “Энеiда навыварат” i “Тарас на Парнасе”
“Асноyная iдэйна-эстэтычная вартасць беларускай “Энеiды навыварат” заключаецца менавiта y тым, што адмоyныя рысы характараy падаюцца не як “прыродныя”, а як сацыяльныя, спароджаныя прыгоннiцтвам, канкрэтна-гiстарычнымi абставiнамi жыцця”, – адзначаy А. Лойка. Што yяyляла сабой паэма “Энеiда навыварат”, якая прыпiсваецца В. Равiнскаму? Захаваyся толькi пачатак паэмы, якая, па yсiм вiдаць, пiсалася на Смаленшчыне.
Беларуская паэма “Энеiда навыварат” – спроба “пераапрануць” у беларускую вопратку i не y гераiчнай, а y iроiкамiчнай (з грэч. “iроi” перакладаецца як “не-герой”) форме перадаць прыгоды героя са старажытнарымскай паэмы Вергiлiя “Энеiда”. Багi паводзяць сябе на нябёсах, як звычайныя беларускiя сяляне. Замест высокiх, узнёслых апiсанняy перад чытачом паyстаюць каларытныя i смешныя малюнкi штодзённага сялянскага побыту. Багi тут займаюцца звычайнымi хатнiмi справамi, яны па-зямному надзелены мноствам самых нечаканых i самых экзатычных рыс характару: галоyны бог Алiмпа Зеyс “гарэлку з мёдам там сцябаy” ды закусь “з паддоння пальцам калупаy”. Багiня прыгажосцi Венера, што народжана з марской пены, паyстае моднай засцянковай шляхцянкай, якая “андарак з насоyкай апранула…”.
У беларускай “Энеiдзе…” захаваны толькi сюжэт паэмы Вергiлiя i асобныя iмёны, назвы. Каларыт i стыхiя жыцця – глыбока народныя. Сваiм iдэйным зместам твор скiраваны на “антычалавечыя праявы сацыяльнага жыцця” (А. Лойка).
Багi, як кажуць, маюць хiба што “незямныя” заганы. Для нас сёння цiкавым з’яyляецца рэалiстычна-канкрэтны змест, замалёyкi быту, якiя падаюцца y творы, жывыя карцiны натуральнага iснавання сялянства, каларыт i стыхiя жыцця беларускай вёскi i яе насельнiкаy.
Твор выкрываy дзiкунства побыту i yмоy беспрасветнага iснавання простага люду. У дапушкiнскую эпоху яшчэ рана было высмейваць нешта y айчыннай лiтаратуры. Гэта сатыра на iснуючыя парадкi. Твор быy распаyсюджаны y асяроддзi беларускай шляхты, якая ведала змест паэмы на памяць.
Больш выразны нацыянальны каларыт мае паэма “Тарас на Парнасе”, што прыпiсвалася розным аyтарам (В. Равiнскаму, Т. Манькоyскаму, В. Дунiну-Марцiнкевiчу, А. Вярыгу-Дарэyскаму, студэнту Горы-Горацкага земляробчага iнстытута К. Веранiцыну, палясоyшчыку з-пад Клiмавiч Я. Крупеньку), але дайшла да нас ананiмнай.
“Тарас на Парнасе” – сапраyды народная паэма. Беларус у вялiкiм свеце, сярод багоy, на Алiмпе, сам пачувае сябе Богам, застаючыся пры гэтым простым i мудрым, таленавiтым i дасцiпным. Тыя самыя багi i малявалiся з вобразаy сялян. Паэма напоyнена жыццесцвярджальным пафасам. Яе герой, палясоyшчык Тарас, якi апынуyся y сне аж на небе, уяyляе сабой тып простага чалавека, дасцiпнага жартаyнiка, працавiтага, кемлiвага, iранiчна-з’едлiвага, але y той жа час i паблажлiвага, памяркоyнага. Падобных лiтаратурных герояy шмат: Санча Панса i Дон-Кiхот, Кала Бруньён. Такi прыём скарыстаy А. Твардоyскi, ствараючы паэму “Цёркiн на тым свеце”. Герой паэмы “Тарас на Парнасе” таксама нечакана апынуyся на “тым свеце”, але жыве ён на гэтым, змардаваным, спакутаваным, вычварным свеце. І yсе рэальныя падзеi часу паyстаюць у iншым выглядзе, трансфармуюцца праз характары багоy, якiя паводзяць сябе, як людзi, а часам i горш за людзей. Праз малюнкi побыту антычных багоy пазнаецца матэрыяльна-побытавая культура i сiстэма маральных паводзiн, выяyляецца народны погляд на рэчы. Так iдзе адкрыццё народа, яго высокiх духоyных i маральных каштоyнасцей. Багi i людзi падобныя, значыць, i людзi могуць жыць на гэтай Богам дадзенай зямлi па-боску, займаючыся кожны сваёй справай, выяyляючы свае здольнасцi. Так у лiтаратуры адбывалася “асваенне” сялянскага мацерыка. Бог мора Нептун “на лаyцы чынiць сецi”, бог кахання Амур iграе на жалейцы i спявае дзяyчатам песнi, у мужыцкi танец – “Мяцелiцу” – пускаецца Венера, скача, як скачуць вясковыя кабеты. Багi ядуць звычайныя сялянскiя стравы, трымаюць свiней, мыюць у начоyках кашулi i парткi, падплятаюць лапцi. Вялiкi i малы свет, жыццё высокае, боскае i жыццё нiзкае, сялянскае. Паэма “Тарас на Парнасе” паклала пачатак гiстарычнага летапiсу працоyнага сялянскага роду y беларускай лiтаратуры.
Паэма – скарбонка народнага гумару, фантазii, вясёлага гуллiвага смеху. Тарас з гонарам прадстаyляе свой народ у “завоблачных высях”. Ён i цярплiвы, i кемлiвы, i танцор спрытны:
Аж рот разiнулi багi:
То ён прысвiсне, то прытопне,
То шпарка пойдзе у кругi.
Тарас пры неабходнасцi праяyляе высакароднасць духу, ён можа быць далiкатным, пачцiвым, выхаваным у свецкiм духу чалавекам, якi прытрымлiваецца народнага этыкету.
Роyным сярод роyных адчувае сябе просты палясоyшчык Тарас сярод багоy. Характар галоyнага героя yвабраy у сябе лепшыя нацыянальныя рысы – мяккасць, дабрыню, лагоднасць, уменне сыходзiцца з iншымi асобамi, жыць у ладзе з самiм сабою i з цэлым светам, з людзьмi на зямлi i з багамi на Алiмпе.
Паэма нараджалася з жывой гутарковай мовы, яна рытмiчная, вясёлая, жартаyлiвая. Твор напоyнены мудрасцю, гумарам, народным светаразуменнем, светаyспрыманнем i светабачаннем. Зразумелыя i лёгкiя для запамiнання, дасцiпныя вершаваныя радкi западалi y душу кожнага, хто знаёмiyся з паэмай, якая доyгi час бытавала на Беларусi як фальклорны твор.
Ідэйны змест народнай паэмы “Тарас на Парнасе” даволi глыбокi. Адзiн з галоyных матываy твора – услаyленне таленавiтасцi, жыццястойкасцi, кемлiвасцi i дасцiпнасцi, жыццёвай спрактыкаванасцi народа.
Заyважым, што нараджэнне новай, па-мастацку разнастайнай беларускай лiтаратуры звязана з адкрыццём новага героя, якiм стаy таленавiты i працавiты чалавек з народа, звычайны беларускi селянiн. Многае з паэмы “Тарас на Парнасе” адпавядала памкненням душы самога селянiна, увайшло y яго плоць i кроy, стала неад’емнай часткай ягонай свядомасцi. Твор вучыy быць сумленным, любiць родны край. Паэма yслаyляла духоyную сiлу i магутнасць беларускага народа y свеце.
Так узнiкала новая, эстэтычна багатая, сапраyды нацыянальная лiтаратура.
Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч (1808–1884)
Жыццёвы i творчы шлях Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча з’яyляецца яркiм прыкладам таго, як няпроста было пачынаць пiсаць па-беларуску, як нялёгка адраджалася i сцвярджала сябе новая беларуская лiтаратура.
Для В. Дунiна-Марцiнкевiча мастацкая творчасць была справай усяго жыцця, ён без рэшты аддаваy сябе стварэнню тэатра, напiсанню драм, камедый, лiбрэта опер, выявiy сябе y паэзii i прозе.
Тэатральныя калектывы, якiя ствараy Дунiн-Марцiнкевiч, былi аматарскiмi, у iх удзельнiчаy сам аyтар i яго сям’я. Уся сям’я пiсьменнiка мела дачыненне да паyстання 1863–1864 гг., сам В. Дунiн-Марцiнкевiч апынуyся пад хатнiм арыштам. Яму забаранiлi пiсаць па-беларуску, але ён працаваy. “Беларускi Мальер” – В. Дунiн-Марцiнкевiч – клапацiyся пра развiццё нацыянальнай драматургii. На пачатку 40-х гадоy ХІХ ст. у Мiнску ставiлася адна з трох створаных iм опер – “Рэкруцкi яyрэйскi набор”. Яна мела вялiкi поспех. Тэксты лiбрэта не захавалiся. Затое нам вядома пра поспех оперы “Ідылiя”, якая была пастаyлена y 1852 г. i музыку да якой на лiбрэта В. Дунiна-Марцiнкевiча напiсаy вядомы кампазiтар С. Манюшка. “Ідылiя” – самастойны драматургiчны твор (лiбрэта оперы было надрукавана асобным выданнем у 1846 г.), сюжэт якога просценькi, сапраyды iдылiчны, аднак даволi жывучы, можна сказаць, вандроyны y беларускай лiтаратуры канца XIX – пачатку i сярэдзiны XX ст. Ён не трацiць сваёй актуальнасцi, на жаль, i сёння. Сюжэт аб тым, як расхвальваецца yсё чужое i ганiцца yласнае, тое, што бытуе на Бацькаyшчыне, на чым чалавек узгадаваны.
В. Дунiн-Марцiнкевiч як мастак слова фармiраваyся пад уплывам перадавых iдэй часу, польскага рамантызму 40–60-х гадоy XIX ст. А. Мiцкевiча, Ю. Славацкага, Э. Ажэшкi, М. Канапнiцкай, а таксама фiласофii Ж.-Ж. Русо, Вальтэра, Д. Дзiдро, сусветнай класiкi. Менавiта ён узняy беларускую п’есу на yзровень сусветнай класiкi. Яго творы сапраyды класiчныя, яны не старэюць i прачытваюцца y кожным часе па-новаму. Ён узнiмае адвечныя праблемы неадпаведнасцi знешнiх прэтэнзiй i yнутранай сутнасцi чалавека, як, напрыклад, фарс-вадэвiль “Пiнская шляхта” (1866). Гэта першая беларуская камедыя. Шмат камедыйнага y п’есе, але смех у ёй намнога глыбейшы, чым гэта можа падацца на першы погляд. Сварацца дзве сям’i, дзве галiны аднаго сялянскага роду, толькi з-за таго, што Іван Цюхай-Лiпскi абазваy Цiхона Пратасавiцкага мужыком. Рассудзiць iх прыязджае такi ж абмежаваны y поглядах чалавек, чынадрал i судовы бюракрат суддзя Кручкоy, якi нiчым не адрознiваецца ад тутэйшага люду, любiць выпiць “кубак крупнiку”, а “на прашчанне” просiць: “…заспяваем нашу родную песню ды паскачам на заручынах”. Раз’яднанасць, “рассяляньванне” сялянства, падзел на касты i групы, эгаiзм i фанабэрыя, затурканасць дазваляюць круцiць мясцовым людам хто як захоча, крыyдзiць iх i абражаць, трымаць у невуцтве, выкарыстоyваць iх абмежаванасць, пасiyнасць i апатыю, каб зняць новае “жнiво”.
Праблема самавызначэння беларускага народа – адна з магiстральных тэм у беларускай лiтаратуры. В. Дунiн-Марцiнкевiч ствараy народную лiтаратуру, адкрываючы народ i паказваючы народу шляхi духоyнага станаyлення.
В. Дунiн-Марцiнкевiч напiсаy камедыю “Залёты” (1870), вершаваныя аповесцi “Гапон”, “Вечарнiцы” (абедзве y 1855), “Халiмон на каранацыi”, “Купала” (1856), “Травiца брат-сястрыца”, “Шчароyскiя дажынкi”, “Былiцы. Расказы Навума” (1857), пераклаy на беларускую мову раздзелы паэмы А. Мiцкевiча “Пан Тадэвуш” i iнш.
