Том аъёнларни қандай кетказиб юборишни билмаслигини гўёки сезгандай, Гертфорд унга пичирлаб, агар сўзлашга хоҳиши бўлмаса, ўзини нутқ ила овора қилмасдан, қўли билан ишора қилиб қўяқолиши кифоя эканини билдирди.
Мулозимлар кетишгач, Сент-Жон сўзини давом эттирди:
– Ҳазрати олийлари шуни амр этадиларки, муҳим ва жиддий давлат аҳамиятига эга вазиятлар нуқтаи назаридан, аъло ҳазрат шаҳзода, токи дардлари ўтиб кетгунига қадар, ҳамда ўзларини худди аввалгидай соғ-саломат сезгунларича, имконлари доирасида ўз хасталикларини маҳфий тутмоқликлари жоиз эканмиш. Айнан: ўзининг ҳақиқий шаҳзода, буюк инглиз салтанати валиаҳди эканини ҳеч бир кимсанинг ҳузурида инкор этмаслик; ўзининг валиаҳд ҳукмдор сифатидаги нуфузига риоя этмоқлик ҳамда эгалик ҳуқуқи ва қадимий урфга мувофиқ ўзига нисбатан билдирилган итоаткорлик ва эҳтиром белгиларини ҳеч қандай эътирозсиз қабул қилмоқлик; қиролимизнинг талабларига кўра, гўёки ўзининг паст насабдан экани ҳамда муҳтожликда бебахт турмуш кечиргани ҳақида ҳеч бир кимсага сўз очмаслик – зеро бу каби ҳикоётлар ҳаддан ташқари авж олиб кетган хаёлпарастлик асоратлари эрур; шаҳзода ўзи илгари таниган қиёфаларни тиришқоқлик билан заиф хотирасида тиклашга ҳаракат қилсин, бунинг уддасидан чиқмоқликнинг имкони бўлмай қолган вазиятларда эса у хотиржамликни сақласин, ҳайрат ёхудким хаёли фаромушликнинг бошқа аломатларини тилида ё юз ифодаси ила зуҳур этмасин; тантанали қабул чоғларида, агарким нима айтмоқлик ёкигим нима қилмоқлик лозимлигини билмай хижолатда қолса, синчков нигоҳлардан ўз саросимасини пинхон тутсин, аммо лекигин лорд Гертфорд билан, ёки камина – итоаткор қулингиз ила маслаҳат қилсин, зеро граф ҳамда камина ҳукмдор томонидан махсус равишда сиз зоти олийларининг ихтиёрига бириктирилганмиз ҳамда ушбу фармойиш бекор қилингунига қадар валиаҳднинг қўл ва кўз остида бўлурмиз. Қирол ҳазрати олийлари ушбуни амр этгани ҳолда валиаҳд ҳукмдорга соғинчлик саломлар йўлламоқдалар ва парвардигори олам ўз марҳамати ила сизга тезроқ шифои комил ато этмоғини тиламоқдалар ва сизни ўз иноятига олмоғини сўраб, дуои жонингизни қилмоқдалар.
Лорд Сент-Жон таъзим қилди ва чеккага ўтди. Том итоаткорона жавоб қилди:
– Бу – қиролнинг амри. Ҳукмдорнинг буйруқларига итоат этмасликка ёки буйруқлар ижро учун бир қадар қийинчилик туғдирадиган бўлса, уларни ўз манфаатига мослаб олиб талқин қилмоққа ҳеч қим ҳақли эмас. Қиролнинг истаги бажо келтирилгай.
Лорд Гертфорд ҳам буни маъқуллади:
– Модомики, ҳазрати олийлари сизни китоб мутолааси ёки шу каби машаққатли ишлар билан қийнаб қўймаслигимизни амр этган эканлар, сиз зоти олийлари кутилаётган зиёфатга қадар толиқиб қолмаслигингиз ва ўз саломатлигингизга путур етказиб қўймаслигингиз учун вақтингизни эрмак ўйинлар билан ўтказмоқни ихтиёр этсангизмикан?
Томнинг юзида ҳайрат ифодаси кўринди; у Сент-Жонга саволомуз боқиб қўйди ва ўзига қаратилган маъюс нигоҳга дуч келгач, уятдан қизариб кетди.
– Хотирангиз ҳануз шуурингизга бўйсунмоқдан бош тортмоқда, – деди лорд. – Шу боис лорд Гертфорднинг сўзлари сизга андаккина ғалатироқ туюлмоқда; аммо сиз ташвишланманг, шифо топишни бошлашингиз биланоқ бу ҳолат барҳам топажак. Лорд Гертфорд шаҳар раҳбарлари томонидан уюштирилаётган зиёфатни назарда тутмоқда; тахминан икки ойлар муқаддам қирол аъло ҳазратлари сиз зоти олийларининг унда иштирок этмоғингизни ваъда қилиб қўйган эдилар. Энди ёдингизга тушгандир?
– Ўкинч ила тан олмоғим лозимки, хотирам ҳақиқатан ҳам онгимни тарк этибди, − жавоб қилди Том ишончсизгина бир оҳангда ва яна юзлари қизариб кетди.
Айни шу чоғда мулозимлар Элизабет хоним ҳамда Жейн Грэй хонимнинг ташрифлари ҳақида маълум қилишди. Лордлар бир-бирларига маънодор қараш қилиб олишди ва Гертфорд тезда эшик томон йўналди. Ёш маликалар унинг ёнидан ўтиб боришаётган пайтда уларга аста пичирлади:
– Сизлардан ўтинаман, ойимчалар, шаҳзоданинг ғалати қилиқларини сезмаганликка олинг ва хотираси хиралашган пайтларда унга ҳайрат нигоҳи ила боқманг… сизлар ҳозирча унинг шууридаги бу ҳолатга надомат ила кўп бора гувоҳ бўласизлар.
Бу пайтда лорд Сент-Жон Томнинг қулоғига насиҳат сўзларни қуймоқда эди:
– Ўтиниб сўрайман, соҳибим, ҳазрати олийларининг амрларига қатъий риоя этинг: имкони бўлган ҳамма нарсани ёдингизга туширмоққа ҳаракат қилинг, ўзингизни гўё ҳамма нарсани эслаётгандай тутинг. Ўзгариб қолганингизни ойимчалар пайқашларига йўл қўйманг. Болалигингиздан сиз билан бирга ўйнаб улғайган маликалар сизни қанчалик яхши кўришларини биласиз-ку. Уларни ғамга ботирманг. Балки каминанинг ҳузурингизда қолмоғини истарсиз? … Мен билан тоғангиз ҳам қолсинларми?
Том ишора орқали ўзининг розилигини билдирди ва нимадир деб ғўлдираган бўлди. Яқиндагина бошидан кечирганлари унга яхшигина сабоқ бўлганди, бола соддадиллик билан қиролнинг фармойишини ўз имкони доирасида сидқидилдан бажармоқликкка аҳд қилди.
Барча эҳтиётгарчиликларга қарамасдан, Том билан маликалар ўртасидаги суҳбат баъзан анчайин оғир кечди. Ростини айтганда, Том бир неча маротаба ишнинг расвосини чиқаришга ҳам тайёр ҳолда ўзининг бундай машаққатли томошага ярамаслигини айтиб юборишга ҳам чоғланди-ю, лекин ҳар сафар уни малика Элизабетнинг фаҳм-фаросати бу фалокатдан асраб қолаверди. Лордларнинг ҳар икковлари ҳам ҳушёр туришарди, улар ҳам гўёки бехосдан гапириб юборган бўлиб, икки-учта сўзлар билан болани муваффақиятли қўллаб юборишди. Бир марта митти Жейн хоним Томга қуйидагича савол билан мурожаат этиб, уни қаттиқ ташвишга қўйди:
– Сиз бугун саломатлик тиламоқ учун қиролича ҳазрати олияларининг ҳузурларида бўлдингизми, соҳибим?
Том шалпайиб қолди, нима дейишини билолмай, хаёлига келган биринчи калимасини валдирамоқчи ҳам бўлди, лекин уни Сент-Жон қутқариб қолди, ҳар қандай қалтис вазиятдан чиқиш йўлини топиб кетишга ўрганиб қолган сарой аъёни сифатида боланинг ўрнига шартта жавоб бериб юборди:
– Бўлмасам-чи, бекам! Ҳазрати олиялари қирол ҳазратларининг саломатликлари яхши экани хушхабарини бериб, аъло ҳазратларининг дилларига қувонч бахш этдилар. Шундоқми, аъло ҳазратлари?
Том гўёки бу сўзларнинг тасдиғини билдирувчи алланималарни минғирлаб қўйган бўлди, лекин буёғи бундан мингбаттар бўлишини кўнгли сеза бошлади. Суҳбат давомида гап айланиб бориб унинг бирор муддатга ўз сабоқларини тўхтатишига келиб тақалди.
Кичик малика оҳ тортиб юборди:
– Оҳ, қандай кўнгилсизлик! Эсизгина-я! Сен шундай ютуқларга эришаётган эдинг-а! Майли, ҳечқиси йўқ, куюнма, бу вақтинчалик холос. Бир кун келиб сенинг ақлу заковатингни ҳам отангга насиб қилгани каби донишмандлик зиёси мунаввар этажак; у қанчалик кўп ажнабий тилларни билса, сен ҳам шунчасини эгаллайсан.
– Менинг отам? – ўзига қилинган насиҳатларни бир зумгина унутиб, эътироз билдирди Том. – Э, отам ўз тилида базўр гапирганидан унинг сўзларини балчиқдаги чўчқалар тушунади холос! Унинг донишмандлиги масаласида эса… – У кўзларини ердан узди ва лорд Сент-Жоннинг хўмрайган, ҳавотирли нигоҳини кўргач, жимиб қолди, юзи қизарди, кейин секингина ва маъюс ҳолда сўзида давом этди: – Оҳ, менинг дардим яна қўзишни бошлади шекилли, фикрларим ярим йўлда чувалашиб кетяпти. Мен ҳазрати олийларининг шаънларини ҳақоратламоқчи эмасдим.
– Буни биламиз, аълоҳазрат, – деди ҳурмат юзасидан малика Элизабет, сўнг “ука”сининг қўлини аста ушлади ва меҳр билан икки кафтининг орасига олди. – Бундан ташвишланма! Айбдор сен эмас, балки сенинг хасталигинг.
– Меҳрли сўзларинг қалбимни овунтирди, илтифотли бекам, – самимий ҳисларини изҳор этди Том, – ижозатинг ила, сенга чин юрагимдан миннатдорлик билдираман.
Бир мартасида эса қитмир Жейн хоним Томга қандайдир юнонча жўнгина жумла билан мурожаат этди. Зийрак малика Элизабет шаҳзоданинг юзидаги маъсум бир таажжубни кўриб, жумла ўз ўрнини топмаганини англади ва Томнинг ўрнига хотиржамлик билан жавоб тарзида бир қанча жарангдор юнонча жумлаларни териб ташлади, сўнг суҳбат ўзанини бошқа томонга буриб юборди.
Вақт ёқимли тарзда ўтиб борарди, суҳбат ҳам умуман силлиқ кечмоқда. Қалтис савол-жавоблар тобора камайиб борар, Том ҳамманинг ўзини қўллашга ва хатоларини сезмаганликка олишга интилаётганини кўриб, энди ўзини анча эркин сеза бошлади. Хонимойимчалар оқшомда Томни ҳоким жанобларининг зиёфатига кузатиб боришлари маълум бўлгач, боланинг юраги қувончдан ҳапқириб кетди ва у энди эркин тин олиб, бегона оломон ичида ёлғиз қолмаслигидан енгил тортди; ҳолбуки, маликалар ўзи билан бирга боришларини бир соат аввалроқ эшитганида, у тасаввур ҳам қилиб бўлмайдиган даражада даҳшатга тушган бўлур эди.
Икковлон лордлар – Томнинг ҳимоячи валинеъматлари, бу даҳмаза суҳбатдан бошқа иштирокчиларга қараганда камроқ завқ олдилар. Улар ўзларини гўёки хавфли кўрфазда улкан кемани бошқариб бораётган ихтиёрсиз дарғалардай ҳис этишмоқда эди; ҳар лаҳза эҳтиёткор бўлмоқлари лозим, уларнинг бу мажбуриятлари болаларнинг безарар ўйинлари эмасди.
Алал оқибат ёш хонимчаларнинг ташрифлари ниҳоясига етиб, хизматкорлар лорд Гилфорд Дадлининг келганини хабар қилганларида, масъул лордлар ўз “шогирд”ларини жуда ҳам зўриқтириб қўйиш мумкин эмаслигини ва бундан ташқари бу беқарор мулоқотлар кемасини беихтиёр яна бошқа бир янги ўзанга йўллаб қўйсалар, тағин уни ортга қайтариш машаққати ҳам борлигини ўйлаб, Томга ушбу қабулга чуқур тавозеъ ила рад жавобини бермоқликни тавсия этишди. Томнинг ўзи ҳам бундан қувониб кетди, аммо Жейн хоним кўркам йигитнинг қабул қилинмаслигини билгач, аламдан қовоғи уйилди.
Ўртага жимлик инди. Гўёки ҳаммалари ниманидир кутмоқда эдилар. Айнан нима кутилаётганига шу топда Томнинг фаҳми етмай турибди. Бола лорд Гертфордга кўз тикди, у эса сирли ишора қилди. Лекин “валиаҳд” бу сирли ишоранинг маъносини тушунмади. Элизабет хоним ўзининг ҳар доимги топқирлиги билан уни қийин вазиятдан чиқаришга шошилди. Шаҳзодага нозик таъзим бажо келтирган ҳолда сўради:
– Аъло ҳазрат, муҳтарам иним, кетишимизга ижозат берасизми?
– Албатта, соҳиба хоним, истаган нарсангизга изн сўрамоқликка ҳақлисиз, – деди Том, – аммо мен бирор бошқа истагингизни бажонидил адо этган бўлардим, – чунки буниси каминанинг ихтиёридан ташқарида – аммо сизнинг нурафшон дийдорингиздан айрилмоқ менинг хоҳишимдаги иш эмас. Аммо на илож, борақолинглар, сизни парвардигор ярлақасин!
У мийиғида кулиб қўйди ва ўзича ўйлади: “Вақтимни китобларнинг саҳифаларидаги шаҳзодалар орасида ўтказганларим зойе кетмабди. Уларнинг баландпарвоз нутқларига тақлид қилишни яхшигина ўзлаштириб олибман!”
Олийнасаб хонимчалар кетишгач, Том ҳорғин аҳволда ўзининг “зиндонбон”ларига ўгирилди:
– Мендан мурувватингизни дариғ тутмагайсиз, афандилар, ижозатингиз билан шу ерда бирор кунжак-бурчакда ҳордиқ чиқариб олсам.
– Сиз аъло ҳазратларининг вазифангиз – буйруқ бермоқ, бизнинг бурчимиз эса – итоат этмоқликдир, – жавоб берди лорд Гертфорд. − Сиз ҳақиқатан оромга муҳтожсиз, зеро тез орада Лондонга сафар қилмоғингизга тўғри келади.
Лорд қўнғироқчани чалди, сарой маҳрами югуриб кирди ва жаноб Уилям Гербертни бу ерга таклиф этиш тўғрисида топшириқ олди. Жаноб Уилям тез орада етиб келди ва Томни саройнинг ички ётоқхонаси томон бошлади. Том эндигина сув солинган жомга қўл чўзишга чоғланган ҳам эдики, бахмал ва шоҳи либосларга бурканган маҳрам дарҳол жомга ёпишди, бир тиззасини букди, олтин лаганга қўйилган жомни шаҳзодага тутди.
Сўнг ҳолдан тойган банди ўринга ўтирди ва энди бошмоғини ечмоқчи бўлди-ю, ижозат сўрагандай журъатсизгина мўлтиради; аммо бахмал-шоҳига бурканган, хира пашшадай ёпишқоқ бошқа бир маҳрам уни бу юмушдан озод этиш учун шошилинч тиз букди. Том яна икки-уч марта ўзгалар ёрдамисиз бирор нарса қилишга уриниб кўрди-ю, лекин бирортасида ҳам муваффақиятга эриша олмади. У ниҳоят таслим бўлди ва итоаткор оҳангда минғирлаб қўйди:
– Шўрим қурсин-а, шўргинам қуриб кетсин-а! Ишқилиб бу одамлар менинг ўрнимга нафас олишга ҳам талабгорлик қилиб қолишмасин-да!
Шоҳона ковушда, башанг хилъатда у ниҳоят ором курсига ёнбошлади, аммо мизғишнинг иложи бўлмади: боланинг боши турли ўй-фикрлардан ғувиллар, хона эса одамларга тўла эди. Том хаёлларини қувишга уриниб кўрди, аммо улар боланинг онгини тарк этмадилар; “шаҳзода” хизматкорларни қандай чиқариб юборишни билмасди, бунингсиз эса улар хонани ўзларича тарк эта олмайдилар; хизматкорларнинг шаҳзода ҳузурида қолишлари Томга қанчалик ёқмаётган бўлса, уларнинг ўзлари учун ҳам бу ерда ипсиз боғланиб турмоқлик шунчалик ёқимсиз эди.
Том ётоққа кетгач, унинг олийнасаб васийлари ёлғиз қолишди. Бирор муддат икковлари ҳам унсиз ҳолатда бошларини сарак қилганларича хаёл оғушида хона бўйлаб мақсадсиз одимлай бошладилар. Ниҳоят Сент-Жон тилга кирди:
– Ростини айт-чи, бу ишлар ҳақида нима деб ўйлайсан?
– Ростини айтишим мумкин: қиролнинг куни битай деб қолди, жияним эса ақлдан озди, тож-тахтни тентак эгаллайди ва айнан шу тентак салтанат соҳиби бўлиб қолади. Англиямизни парвардигор ўз паноҳида асрасин! Тез орада мамлакат яратган эгамнинг марҳаматига муҳтож бўлиб қолади!
– Ҳақиқатан ҳам аҳвол шундоқ бўладиганга ўхшайди. Лекин… сен ўйлаб кўрмадингми… яъни… ҳалиги…
Тўсатдан у сўзлашдан тўхтади ва изҳори каломда давом этишга ботинолмай қолди: берилмоқчи бўлатурган савол ниҳоятда қалтис эди. Лорд Гертфорд Сент-Жоннинг қаршисида тўхтади, унинг юзига очиқ-ошкора нигоҳ билан тикилди:
– Гапир! Сўзларингни мендан бошқа ҳеч ким эшитмайди. Нимадан гумон қиляпсан?
– Миямга келган нарсани сўз билан очиқ ифодаламасам дегандим, афандим, зеро шаҳзода билан насл-насабингиз бир. Агар сўзларим сени ранжитса, маъзур тутасан, лекин телбалик уни буткул ўзгартириб қўйгани сенга ғалатироқ туюлмаяптими? Мен унинг нутқи ёки юриш-туришлари ўзининг шоҳона улуғворлигини йўқотган демоқчи эмасман. Аммо айрим ҳолатларда унинг ўзини тутиши илгариги хатти-ҳаракатларидан фарқланмоқда. Бу телбалик унинг хотирасидан ҳатто ўз падари бузургворининг қиёфасини ҳам ўчириб юборгани ажабланарли ҳол эмасми? Атрофдагилар унга кўрсатмоғи лозим бўлган ҳурмат-эҳтиром белгилари унга эриш туюлаётгани-чи? Хотирасида лотин тили сақланиб қолгани ҳолда юнончани ва фарангчани буткул унутгани таажжуб уйғотмаяптими? Кўнглингга олмагин-у, марҳаматли афандим, лекин юрагимдаги шубҳа-гумоннинг залворли тошларини олиб ташлагин-да, каминанинг самимий миннатдорлигини қабул эт! Унинг шаҳзода эмаслиги ҳақидаги сўзлари ҳеч хаёлимдан кетмаяпти, ва камина…
– Жим бўл, соҳиб афандим! Сен билдираётган фикрлар – хиёнат! Ёки қиролнинг фармони хаёлингдан фаромуш бўлдими? Шуни унутмагинки, сўзларингни тинглаш мени ҳам жиноятингнинг иштирокчисига айлантириб қўймоқда.
Сент-Жоннинг ранги оқариб, ўзини оқлашга шошилди:
– Мен хато қилдим, буни ўзим тан оламан. Марҳаматли ва илтифотли бўл, каминани фош этма! Мен энди ҳеч қачон бу ҳақда ўйламайман ҳам, сўз ҳам очмайман. Менга нисбатан шафқатсизлик қилма, у ҳолда мен ҳалок бўламан.
