– Мен бу хил касалликларни биринчи марта эшитиб турибман.
– Азизим Уотсон, Шарқда жуда кўп ғалати касалликлар мавжуд. Бу одатдаги касаллардан анча фарқ қилади. – Ҳар бир жумладан сўнг, Холмс тўхтаб суҳбатини давом эттириш учун куч тўпларди. – Мен бу хулосаларни охирги марта ўтказган тиббий-жиноий терговимда чиқардим. Айнан шу иш билан шуғулланаётган пайтда юқтирган бўлишим ҳам мумкин. Менга ёрдам бера олмайсиз, Уотсон.
– Бўлиши мумкин. Аммо жаҳон бўйича тропик касалликлар билимдони доктор Энстри ҳозир Лондонда, мен буни тасодифан эшитдим. Холмс, эътироз билдирманг, мен зудлик билан унинг ҳузурига бораман!
Мен шаҳд билан эшик томон бурилдим.
Мен ҳеч қачон бу даражада ҳайратга тушмаганман! Кўз очиб юмгунча жон бераётган одам шердек сапчиб йўлимни тўсди. Шиддат билан калитнинг буралгани ва эшик қулфланганини эшитдим. Яна бир неча дақиқадан сўнг Холмс ўрнига бориб ётганини ва оғир нафас олиб ҳансираётганини кўрдим.
– Куч ишлатиб мендан калитни ололмайсиз, Уотсон. Қўлга тушдингизми, азизим! Мен сизни озод қилмагунимча шу ерда ўтириб туришингизга тўғри келади. Аммо сиз кўп изтироб чекманг. – У базўр нафас олиб бўлиб-бўлиб гапирарди. – Сиз менга ёрдам бермоқчисиз, бунга мен заррача ҳам шубҳаланмайман. Майли, сиз айтганча бўлсин, фақат менга бир оз вақт беринг, сал ўзимга келай. Сабр қилинг, Уотсон. Ҳозир соат тўрт бўлибди. Соат олтида эса, сизни чиқариб юбораман.
– Холмс, бу ахир нодонлик-ку!
– Кўп эмас, атиги икки соат, Уотсон. Чин сўзим, соат олтида кетасиз. Чидайсизми?
– Бошқа иложим йўқ.
– Худди шундай. Раҳмат, Уотсон, кўрпамни ўзим тўғрилайман. Яқинлашманг, иложи борича мендан нарироқ туринг! Яна бир шартим бор, Уотсон. Сиз доктор Энстрини эмас, мен айтган одамни бошлаб келасиз.
– Розиман.
– Бу хонага кириб келганингиздан бери биринчи маротаба ақлли сўз айтдингиз, Уотсон. Зерикмаслик учун ана у жавондаги китобларни варақлаб чиқишингиз мумкин. Мен бир оз чарчадим. Қизиқ, электр токи тахтадан ўтаётганда нимани ҳис қиларкин?.. Уотсон, соат олтида биз суҳбатимизни давом эттирамиз.
Аммо суҳбатимиз дўстим айтган вақтда эмас, ундан анча вақтлироқ ва мени жуда ҳаяжонга солган Холмснинг эшикка югурганидан ҳам ғалатироқ йўсинда бошланди.
Мен каравотда ҳолсиз ётган Холмсга бир неча дақиқа ҳайратомуз қараб турдим. Унинг кўзи деярли юмуқ эди, гўё у ухлаб ётгандек эди.
Мен китоб варақлайдиган кайфиятда эмасдим, шунинг учун хонада юриб деворларга осилган номи чиққан жиноятчиларнинг суратларини томоша қила бошладим. Шу алпозда томоша қилиб каминга яқинлашдим. Каминнинг токчасида тартибсиз ҳолда ҳар хил шприцлар, тамакидонлар, паккилар, тўппонча ўқлари, тамаки трубкалари ва майда-чуйдалар ётарди. Шулар орасидаги фил суягидан ясалган ва қора, оқ нақшлар ўйилган, суриладиган қопқоқли қутича диққатимни ўзига тортди. Бу буюм жуда чиройли эди, мен тузукроқ томоша қилиш мақсадида беихтиёр қўл узатганимни биламан, аммо тўсатдан…
Холмс шундай қичқирдики, менимча кўчанинг энг йироқ бурчакларидаги одамлар ҳам эшитган бўлса керак. Бу ҳайқириқдан, танам музлаб, сочларим тикка бўлиб кетди. Ўгирилиб қараганимда Холмснинг юзи даҳшатли даражада ўзгариб, кўзлари ёнаётгандек кўринди. Қўлимдаги қутичани маҳкам ушлаганча тошдек қотиб қолдим.
– Ҳозироқ жойига қўйинг! Эшитяпсизми, Уотсон, ҳозироқ жойига қўйинг!
Қутичани ўрнига қўйганимдан сўнг у енгил тин олиб, ўзини яна ёстиққа ташлади.
– Уотсон, нарсаларимга бировнинг текканини ёмон кўраман. Ахир сиз буни яхши биласиз-ку. Нимага ҳадеб юраверасиз, бунга чидолмайман. Врач бўлатуриб беморни жинни қилиб қўйишингиз ҳеч гап эмас! Оромимни бузмай тинч ўтиринг.
Бу воқеа менга ҳаддан ташқари оғир таъсир қилди. Холмсга мансуб бўлмаган қизиққонлик, сабабсиз ҳайқириш, унинг асаби қанчалик бўшашиб кетганидан далолат берарди. Шундай ақл эгасининг бу ҳолатга тушганини кўриш қандай даҳшатли-а?.. Энг тушкун хаёллар билан айтилган муддат келгунча стулда михлангандек жим ўтирдим. Холмс ҳам соатини кузатиб турган бўлса керак. Чунки соат роппа-роса олти бўлиши билан яна ўша ҳаяжонли титроқ овозда гап бошлади.
– Уотсон, ёнингизда майда пул борми? – деб сўради.
– Ҳа, бор.
– Кумушми?
– Ҳа, етарлича.
– Ярим кронликдан қанча?
– Бешта.
– Кам, жуда кам! – деб хитоб қилди. – Афсус! Шундай бўлса ҳам сиз ҳамма майдангизни соат чўнтагингизга солиб қўйинг, қолган пулларни шимингизни чап чўнтагига жойланг. Худди шундай. Раҳмат! Бу мувозанатингизни сақлайди.
Бу гап яққол эсдан оғишнинг ўзи эди. У сесканиб, ё йўталди, ё йиғлади.
– Энди, Уотсон, газни ёқинг. Илтимос қиламан, жуда ҳам эҳтиёт бўлиб, газни фақат ярмигача очинг. Жуда яхши, раҳмат. Йўқ, йўқ пардани ёпманг. Энди-чи, Уотсон, анави қанд оладиган тутқични кўрдингизми? Шу билан ҳалиги қора қутичани олинг-да, столга, қоғозлар орасига эҳтиёт бўлиб қўйинг. Офарин! Энди эса Лоуэр-Бэрк-стрит кўчасидаги ўн учинчи уйда яшовчи мистер Кэлвертон Смитни менинг ҳузуримга бошлаб келинг.
Очиғини айтганда, врачга боргим келмай қолганди, чунки бечора дўстимни алаҳсираётганини кўриб, уни ёлғиз ташлаб кетишга қўрқаётгандим. Ажабланарлиси шундаки, у аввал врачдан қандай бош тортган бўлса, худди шундай ўжарлик билан Смитни олиб келишни талаб қилаётганди.
– Бундай одам борлигини эшитмаганман, – дедим.
– Бўлиши мумкин, азизим Уотсон. Бундай касалликнинг мутахассиси врач эмас, балки плантаторлиги сизни ажаблантирар. Мистер Кэлвертон Смит – Суматрада мунтазам яшайди ва у юртларда жуда таниқли одам. Лондонга эса фақат иш билан келган. Унинг плантацияларида бу касаллик тез-тез пайдо бўлгани, даволаш муассасалари анча йироқ бўлгани учун шахсан ўзи шу масала билан жиддий шуғулланган ва маълум муваффақиятга эришган. Смит жуда режали одам. Мен унинг уйда бўлмаслигини билиб, сизни олтидан олдин юбормай турувдим. Агарда уни бу ерга келишга кўндира олсангиз, у киши табобат илмидаги маҳоратини ишга солса, шубҳасиз, менга ёрдам бера олади.
Мен Холмснинг сўзларини сизларга равон ва яхлит қилиб етказяпман. Аслида эса унинг сўзлари узуқ-юлуқ бўлиб, қўллари титраб; унинг қанчалар азоб чекаётганини кўрсатиб турарди. Мен унинг ёнида бўлган пайтимда аҳволи анча оғирлашди, юзлари яна ҳам сўниб, кўзлари киртайиб, аҳён-аҳёнда пешонасида муздек тер ялтирарди. Аммо барибир шунча изтироб чекса ҳам у осойишта, равон гапирарди. Ҳа, сўнгги дақиқагача у ўзгармай қолади!
– Сиз менинг аҳволим ҳақида унга, яъни Смитга батафсил гапириб берарсиз, – деди у. – Алаҳсираётганимни ва умуман жон бераётганимни, шунингдек, ўзингиз қандай фикрда эканингизни гапириб беринг… Қизиқ, нега океан туби чиғаноқлар билан қопланмаган, ахир улар жуда тез кўпайишади-ку… Оббо, мен яна алаҳлаяпман шекилли! Мия ўзини-ўзи қандай назорат қиларкин… Уотсон, нима деётган эдим.
– Сиз мистер Кэлвертон Смит ҳақида гапираётган эдингиз.
– Ҳа, дарвоқе, эсимда. Уотсон, менинг ҳаётим унинг қўлида. Уни кўндиришга ҳаракат қилинг. У билан муносабатим ёмон. Унинг жияни ўлди, Уотсон… Мен бунга Смитнинг дахли бор деб гумон қилган эдим, у буни сезган. Бояқиш йигит даҳшатли азобда ўлди. Смитнинг эса мендан жаҳли чиқди. Нима қилсангиз ҳам унинг кўнглини олинг, Уотсон. Ялининг, ёлворинг, лекин қандай бўлмасин уни шу ерга бошлаб келинг. У, фақатгина у мени ўлимдан қутқариши мумкин!
– Ҳатто файтонгача кўтариб чиқишга тўғри келса ҳам албатта бошлаб келишга ваъда бераман.
– Йўқ, ундай қилманг. Сиз уни албатта ўз хоҳиши билан келишга кўндиринг. Ўзингиз эса ундан сал олдинроқ келинг. У билан бирга келмаслик учун бирон важ топинг. Уотсон, унутманг ва менга панд бериб қўйманг. Ахир сиз менга ҳеч қачон панд бермагансиз-ку… Қандайдир табиий кучлар чиғаноқларнинг кўпайиб кетишига йўл қўйишмаётгани шубҳасиз. Биз, Уотсон, сиз билан бор имкониятни ишга солдик. Наҳотки, бутун олам чиғаноқлар билан тўлиб кетса? Йўқ, йўқ, бу даҳшат-ку… Унга таассуротингизни иложи борича батафсил айтиб беринг.
Мен ёш боладек валдираётган, лекин жуда ҳам доно одамнинг сиймосини олиб кетдим. Менга калитни берганда бирданига миямга, Холмс хонани ичидан қулфлаб олмаслиги учун уни ёнимда олиб кетаман, деган фикр келди. Миссис Хадсон йиғлаганча мени йўлакда кутиб турган экан. Кета туриб Холмснинг ингичка, баланд овозда бир бемаъни ашулани айтаётганини эшитдим.
Кўчада файтон тўхтатаётганимда туман орасидан қора шарпа яқинлашди.
– Мистер Холмснинг соғлиқлари қалай? – деб сўради ҳалиги шарпа.
Бу Скотленд Ярд[15 - Скотленд-Ярд – Лондон полициячиларининг бошқармаси.] даги гражданча кийиниб олган эски танишим инспектор Мортон эди.
– Жуда ёмон, – дедим унга.
У менга ғалати қараш қилди. Агар ишонганимда, эшик тепасидаги деразадан тушиб турган ёруғликда унинг юзида қониқишни сездим, дердим.
– Ҳа, бу ҳақда эшитгандим, – деди у. Файтон келиб тўхтади ва биз шу ерда ажралишдик.
Лоуэр-Бэрк-стрит бир қатор узун шинам қурилган уйлардан иборат бўлиб, Ноттинг-Хилл ва Кенсингтон кўчаларининг ўртасида экан. Файтон ҳашаматли бино рўпарасида тўхтади. Икки табақали салмоқдор эшик, ялтироқ мис тутқичлар ва ҳовлини ўраб олган қадимий услубдаги темир панжаралар уйга салобат бериб турарди. Бу таассуротни тасдиқлагандек ҳашаматли кийимда хизматкор чиқди.
– Ҳа, мистер Кэлвертон Смит уйдалар. Доктор Уотсон, дедингизми? Яхши, жаноб, мумкин бўлса ташриф қоғозингизни берсангиз.
Менинг камтарин исмим ва касбим мистер Кэлвертон Смитга ҳеч қандай таъсир кўрсатмаганга ўхшайди. Чунки, қия очиқ эшикдан унинг ингичка, асабий овозини эшитдим:
– Ким экан? Унга нима керак? Ахир сизга неча маротаба айтаман, Стэплс, мен ишлаётганимда халақит берманг деб.
Хизматкор итоаткорона шивирлаб уни тинчлантирмоқчи бўлди.
