Незвычайны лёс народнага творцы. Буркатлiвым, змужычэлым гарбуном насмешлiва называлi яго бацькi будучай жонкi, якiя не хацелi выдаваць дачку замуж за беднага кансiсторскага чыноyнiка. Але яна, закахаyшыся, пайшла насуперак волi бацькоy. Пажанiyшыся, яны разам ладзiлi спектаклi, разам спявалi, а пазней у хатнiх спектаклях разам з iмi прымалi yдзел i iхнiя дзецi – дочкi Камiла i Мальвiна, сын Мiраслаy. Толькi падмурак захаваyся на шляху з Івянца y Мiнск ад таго дома y Люцiнцы, дзе жыy Дунiн-Марцiнкевiч з сям’ёй. Падмуркам новай прафесiйнай лiтаратуры на Беларусi была i творчасць гэтага выдатнага пiсьменнiка.
Пытаннi для кантролю
1. У чым заключаецца спецыфiка рамантызму як лiтаратурнай плынi?
2. Якiя прыёмы i сродкi рамантычнага адлюстравання выкарыстоyвалi беларускiя пiсьменнiкi y мастацкай творчасцi?
3. Назавiце iмёны пiсьменнiкаy-рамантыкаy у беларускай лiтаратуры.
4. Якi асноyны пафас твораy У. Сыракомлi?
5. Што вы ведаеце пра таварыствы фiламатаy i фiларэтаy?
6. Якiя фальклорныя зборнiкi i творы Яна Чачота вы можаце назваць?
7. У чым вы бачыце сувязь творчасцi Яна Чачота i Адама Мiцкевiча з жыццём i культурай беларускага народа?
8. Ахарактарызуйце адну з выдатнейшых паэм А. Мiцкевiча.
9. Якiя малюнкi беларускага жыцця адлюстраваны y творчасцi А. Мiцкевiча?
10. Назавiце галоyны лiтаратурны твор i вядомыя вершы Я. Баршчэyскага.
11. Назавiце iмёны беларускiх паэтаy-дэмакратаy.
12. Ідэйны змест народнай паэмы “Тарас на Парнасе”.
13. Грамадзянская пазiцыя i асаблiвасцi драматургii В. Дунiна-Марцiнкевiча.
Рэалiзм як вядучы лiтаратурны напрамак
Рэалiзм як адзiн з прынцыпаy мастацкага адлюстравання рэчаiснасцi iснуе даyно, на працягу многiх стагоддзяy. Рэалiстычныя рысы назiралiся y антычным мастацтве пры паказе чалавечых характараy, карцiн по быту, а таксама y больш познiя часы y творчасцi асобных пiсьменнiкаy i асаблiва y фальклоры.
Пачынаючы з эпохi Адраджэння рэалiзм паступова сцвярджаy сябе y мастацкай лiтаратуры. Ён сфармiраваyся y творчасцi еyрапейскiх пiсьменнiкаy – Г. Флабера, Ч. Дзiкенса, Стэндаля, Л. Талстога, Ф. Дастаеyскага, А. Чэхава, мастакоy i кампазiтараy – І. Рэпiна, В. Сурыкава, Дж. Вердзi, М. Мусаргскага.
Галоyныя прынцыпы рэалiзму yключаюць раскрыццё праyды характараy i праyды абставiн, паказ тыповых карцiн рэальнага жыцця, спасцiжэнне глыбiнi пагружэння y рэальнасць, асвятлення чалавека y свеце i yнутранага свету y самiм чалавеку.
У аснову рэалiзму y мастацкай творчасцi пакладзены прынцыпы адлюстравання аб’ектыyнага развiцця гiсторыi i асобы, паказу шматбаковасцi характару чалавека, раскрыцця складанасцi яго псiхiкi. Мастакi шукалi розныя тыпы свайго часу. Асаблiвая заслуга y сцвярджэннi прынцыпаy рэалiзму y мастацкай лiтаратуры Беларусi належыць народным пiсьменнiкам: Я. Коласу, Я. Купале, К. Чорнаму, М. Багдановiчу, К. Крапiве, І. Мележу, Я. Брылю, В. Быкаву, І. Шамякiну, І. Навуменку, І. Чыгрынаву.
У першай палове ХХ ст. усталяваyся так званы сацыялiстычны рэалiзм, паводле якога перад творамi мастацтва (лiтаратурай, жывапiсам, скульптурай, тэатрам, кiно, музыкай) ставiлася задача yмацоyваць заваёвы Кастрычнiцкай рэвалюцыi. Аднак творы сацыялiстычнага рэалiзму не былi пазбаyлены iдэалiзацыi, двайных стандартаy у паказе з’яy рэчаiснасцi, калi жаданне выдавалася за рэальнае, iснуючае, даyно yсталяванае.
У сучасным мастацтве поруч з рэалiстычнымi падыходамi развiваюцца таксама авангардысцкiя i постмадэрнiсцкiя тэндэнцыi.
Францiшак Багушэвiч (1840–1900)
Ф. Багушэвiч – першы вялiкi нацыянальны паэт, якi пiсаy пра iснаванне беларускай нацыi, выразна адзначаючы агульнасць псiхалогii народа i яго мовы, якая “i ёсць адзежа душы”, акрэслiваючы межы роднай старонкi: “Там, братцы, яна, дзе наша мова жывець: яна ад Вiльнi да Мазыра, ад Вiцебска за малым не да Чарнiгава, дзе Гродна, Мiнск, Магiлёy, Вiльня i шмат мястэчкаy i вёсак…” Так пiсаy Ф. Багушэвiч у прадмове да сваёй паэтычнай кнiгi “Дудка беларуская”, выдадзенай у Кракаве y 1891 г. Пасля Ф. Скарыны yпершыню Багушэвiч заявiy аб сваёй прыналежнасцi да нацыянальнага паэтычнага свету да мовы народа пра якую ён пакiнуy свой мудры запавет: “Шмат было такiх народаy, што страцiлi найперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем катораму мову займе а потым i зусiм замёрлi. Не пакiдайце ж мовы нашай беларускай, каб не yмёрлi!” Ён быy паyстанцам у 1863 г., выступаy са зброяй у руках, пазней стаy следчым i адвакатам – мужыцкiм заступнiкам. Такiм жа заступнiкам гарапашнага люду ён стаy i y лiтаратуры. У паэме “Кепска будзе!” Ф. Багушэвiч выводзiць на авансцэну героя – юнака яшчэ падлетка пазбаyленага yласнага iмя. Беларускi люд, як той “Алiндарка з калiндарка”, упершыню пачынаy усведамляць, што яны, тутэйшыя жыхары, – беларусы, iдуць нялёгкiмi шляхамi самапазнання i самавызначэння. Без долi нарадзiyся чалавек на гэтай зямлi, прайшоy праз здзекi, глум, гвалтаванне, бяспраyе, праз астрог i пастарунак, каб пераканацца, што датуль “кепска будзе”, пакуль людзi не адчуюць сябе людзьмi i не знойдуць праyду на свеце, не набудуць, як i герой паэмы, у рэшце рэшт, свайго iмя.
Жыццёвая рэальнасць паyстае y Ф. Багушэвiча y трагiчным асвятленнi. Гэта была сапраyды трагедыя народа, за якiм гора iшло па пятах, дыхаючы y патылiцу (“Гора”), калi “не надта свабодна y гэтай свабодзе”. Паэт завастрае праблемы гора i нядолi сялянства, паказвае iх узбуйнена, аголена, непрыхарошана. Вершы “Бог не роyна дзеле”, “Праyда”, “Ахвяра”, “Не цурайся”, “Чаго бяжыш, мужычок?”, “Калыханка” пабудаваны на народна-песенных традыцыях. Настраёвыя, эмацыянальныя, iнтанацыйна багатыя, яны сваiм размоyна-бытавым каларытам нагадваюць галашэннi, дыялогi, маналогi, сцэнкi, звароты, дзе падрабязна гаворыцца пра розныя жыццёвыя сiтуацыi, нявыкрутку i тупiкi, у якiя траплялi простыя сяляне. Уражваюць дакладнасць мастацкiх дэталей, уменне паэта стварыць яркiя i запамiнальныя, сапраyды тыповыя малюнкi беларускай парэформеннай рэчаiснасцi. Крытычны, выкрывальны пафас жывiць усю творчасць Ф. Багушэвiча, ён умела карыстаецца iронiяй, сарказмам. У многiх творах падаюцца народная фiласофiя быцця, маральна-этычныя законы, якiя прымушаюць чалавека трымацца праyды, справядлiвасцi, сумленнасцi.
Ф. Багушэвiч – заснавальнiк крытычнага рэалiзму y беларускай лiтаратуры. Заслуга паэта y тым, што ён стварыy тыповы вобраз селянiна-беларуса, паказаy яго не заскарузлым мужычком, нехлямяжым, вечным няyдачнiкам, а дасцiпным, мудрым, iранiчным, з трывалымi жыццёвымi каранямi i глыбокай фiласофiяй. Ф. Багушэвiч нiколi не парываy свае сувязi з народам, i дзякуючы менавiта яму беларускi народ i беларуская лiтаратура набылi сваё yласнае iмя.
Элiза Ажэшка (1841–1910)
Мастакоy слова нараджаюць вялiкiя падзеi. Пiсьменнiцай Элiза Ажэшка (дзявочае прозвiшча Паyлоyская) стала пад уплывам паyстання 1863–1864 гг. пад кiраyнiцтвам Кастуся Калiноyскага за свабоду Беларусi ад прыгнёту царызму.
Будучая пiсьменнiца нават хавала y сябе дома пэyны час пасля разгрому паyстання аднаго з кiраyнiкоy паyстанцаy – камандзiра атрада Рамуальда Траyгута. Апавяданне “З гадоy голаду”, аповесцi “Нiзiны”, “Дзюрдзi”, “Хам”, раман “Над Нёманам” з’явiлiся вынiкам глыбокага роздуму над трагедыяй жыцця беларускага сялянства з яго галечай, бяспраyем, вынiшчэннем роду. Па iдэйным змесце i галоyным пафасе мастацкая проза Э. Ажэшкi блiзкая да лiрыкi Францiшка Багушэвiча. Усё жыццё i творчасць пiсьменнiцы звязаны з Гродна, з Кобрынам. Свае творы яна пiсала на польскай мове, але матэрыялам для iх заyсёды служылi лёс i духоyныя пошукi беларускага сялянства.
Аповесць “Хам” Э. Ажэшкi мае цiкавы i займальны, напоyнены драматызмам сюжэт. Гэта твор аб сустрэчы звычайнага вясковага рыбака – сялянскага сына – з гарадской пакаёyкай, жанчынай, якая паходзiла з заможнага асяроддзя, але на долю якой прыйшлося столькi гора, бяды, здзекаy, колькi, мажлiва, мала хто перажываy у вёсцы.
Ужо сваёй назвай аповесць скiравана да лёсу простага чалавека, якога абражаюць, з кiм не лiчацца, навечна, здавалася б, прыклеiyшы да яго здзеклiвую мянушку Хам, але якi выяyляе высокiя духоyныя сiлы, учынкi якога хоць i выклiкаюць неyразуменне y блiзкiх яму людзей, але ва yсiм характарызуюцца паслядоyнасцю, пазначаны yпартасцю характару. Вясковы працаyнiк, якi yсё жыццё лавiy рыбу y Нёмане, праяyляе высокiя духоyныя якасцi. Штодзённае iснаванне на yлоннi прыроды, прастор i воля рачной плынi yжо самi па сабе не даюць анiякай падставы думаць пра грубасць i “хамскасць” яго натуры, а тым больш не дазваляюць iншым персанажам пагардлiва ставiцца да чалавека працы.
Аповесць “Хам” раскрывае лепшыя рысы душы чулага i свабоднага y сваiх дзеяннях чалавека. Вольная душой асоба нiколi не стане “хамскай”. Унутрана свабодны чалавек валодае высокiмi маральна-этычнымi прынцыпамi. Талстоyскiя iдэi духоyнага yдасканалення чалавека знайшлi адлюстраванне не толькi y тым уплыве, якi зрабiла на Паyла Кабыцкага каханне да Франкi, але i ва yсёдараваннi любiмай жанчыне, у настойлiвым iмкненнi дапамагчы блiзкаму чалавеку ачысцiцца ад спакусы, распусты, фанабэрыi, лёгкага бесклапотнага iснавання. Дабратой ратаваy Павел сваю каханую Франку ад згубы.
Выдатнай польскай пiсьменнiцы Э. Ажэшкi не стала y той самы год, калi памёр Леy Талстой, “ля падножжа якога”, па вобразным выказваннi лiтаратуразнаyцы Алеся Адамовiча, узрасталi, уздымалiся многiя мастакi слова iншых краiн i народаy. Л. Талстой быy адным з настаyнiкаy польскай пiсьменнiцы, якая атрымала y спадчыну яго вучэнне “аб паляпшэннi душы”.
Кастусь Калiноyскi. Газета “Мужыцкая праyда”
Паролем у паyстанцаy К. Калiноyскага былi словы:
– Каго любiш?
– Люблю Беларусь.
– Так узаемна.
Кастусь Калiноyскi
Кастусь Калiноyскi (1838–1864) – нацыянальны герой Беларусi. Выхадзец са старадаyняга шляхецкага роду К. Калiноyскi вучыyся y Пецярбургскiм унiверсiтэце стаy кандыдатам права але yсё сваё свядомае жыццё прысвяцiy рэвалюцыйнаму змаганню за вольнасць беларускага народа, за свабоду i незалежнасць. Уваходзiy у склад нелегальнай арганiзацыi польскiх, лiтоyскiх, беларускiх i yкраiнскiх студэнтаy i афiцэраy, вёy актыyную падрыхтоyку да паyстання. Ён пачынаy змаганне y рэчышчы польскага нацыянальна-вызваленчага руху, якi дасягнуy найбольшага размаху на тэрыторыi Беларусi i Лiтвы, выступаy не толькi за незалежнасць Польшчы, але i за права народаy самiм вызначаць свой лёс. Гэта быy апантаны iдэяй рэвалюцыйнага вызвалення барацьбiт за лепшую долю селянiна. К. Калiноyскi з сябрамi хадзiy ад вёскi да вёскi, агiтаваy народ на барацьбу (яго першыя рэвалюцыйныя псеyданiмы былi Васiль Свiтка, Хамовiч, Чарноцкi), заклiкаy сялян змагацца за зямлю i волю, тлумачыy рабаyнiцкi змест зямельных рэформ 1861 г. Перад пачаткам паyстання К. Калiноyскi yзначалiy Лiтоyскi правiнцыяльны камiтэт, якi неyзабаве абвясцiy сябе Часовым правiнцыяльным урадам Лiтвы i Беларусi. У разгар паyстання К. Калiноyскi стаy урадавым камiсарам Гродзенскага ваяводства, а затым урадавым камiсарам Лiтвы i Беларусi. Але народны заступнiк быy выдадзены правакатарам, арыштаваны i пакараны смерцю праз павешанне y Вiльнi.
Агiтуючы народ на змаганне, К. Калiноyскi выдаваy газету “Мужыцкая праyда”, сем нумароy якой выйшлi y падпольнай друкарнi y 1862–1863 гг. Газета змяшчала звароты гаспадара сваёй зямлi, якi назваy сябе “Яська – гаспадар з-пад Вiльнi”, да yсiх сялян, да простага люду. Аyтар даверлiвага звароту да ваяроy-змагароy сцвярджаy народную праyду пра “тлум i здзерства i несправядлiвасць”. К. Калiноyскi валодаy сакавiтым беларускiм словам, сам пiсаy вершы, быy асобай таленавiтай. “Мiнула yжо тое, калi здавалася yсiм, што мужыцкая рука здасца да сахi, – цяпер настаy час, што мы самi можам пiсацi… Няхай пазнаюць, што мы можам не толькi кармiць сваiм хлебам, але яшчэ i вучыць сваёй мужыцкай праyдзе”. К. Калiноyскi заклiкаy брацца за косы i сякеры, iсцi здабываць лепшую долю. Газета давала yяyленне пра магчымы дзяржаyны лад пасля перамогi паyстання, падымала пытаннi дзяржаyнага будаyнiцтва, пiсала аб ролi асветы, навукi, культуры, аб абуджэннi народнага духу, фармiраваннi нацыянальнай самасвядомасцi беларусаy, кансалiдацыi нацыi.
У турме, у апошнiя днi перад смерцю, Калiноyскi напiсаy вядомыя “Лiсты з-пад шыбенiцы”, прасякнутыя верай у перамогу народа, дзе былi такiя радкi:
Бывай здаровы, мужыцкi народзе!
Жывi y шчасцi, жывi y свабодзе
I часам спамянi пра Яську свайго,
Што згiнуy за праyду для дабра твайго.
Вобраз К. Калiноyскага жывiy i жывiць творчасць многiх беларускiх пiсьменнiкаy.
Працяг дэмакратычных традыцый
Напрыканцы XIX ст. беларуская лiтаратура развiвалася y розных кiрунках, хоць умовы для яе развiцця былi далёка не спрыяльнымi, бо амаль зусiм адсутнiчаy беларускi друк. Часта, каб быць надрукаваным, беларускi верш выдаваyся за балгарскi цi яшчэ чый-небудзь. Так у 1903 г. у Пецярбургу выйшаy у свет пасля смерцi Янкi Лучыны яго зборнiк “Вязанка”. Па-ранейшаму з’яyлялiся творы бытапiсальнага зместу (А. Пшчолкi, В. Арлоyскага), дэмакратычную традыцыю прадаyжалi Альгерд Абуховiч, Фелiкс Тапчэyскi, Вайнiслаy Савiч-Заблоцкi, Янка Лучына, Адам Гурыновiч.
Янка Лучына (Іван Люцыянавiч Неслухоyскi, 1851–1897) нарадзiyся y Мiнску y сям’i адваката. Пасля заканчэння Мiнскай гiмназii вучыyся y Санкт-Пецярбургу, спачатку на матэматычнам факультэце yнiверсiтэта (адзiн год), пазней закончыy тэхналагiчны iнстытут. Служыy начальнiкам чыгуначных майстэрняy у Тыфлiсе, там пазнаёмiyся з М. Горкiм, якi пры выпадковых сустрэчах з агульнымi знаёмымi часта распытваy пра лёс паэта, неаднойчы падкрэслiваючы, што “асабiста ведаy яго”.
У 1886 г. Я. Лучына, прыехаyшы y Мiнск наведаць радню, цяжка захварэy, быy паралiзаваны, але пераадолеy хваробу i “з двума кiйкамi мог хадзiць”. Хвароба якраз i актывiзавала адчуваннi, думкi паэта, абудзiла яго yражаннi ад вялiкага свету.
