Я. Лучына пачаy лiтаратурную творчасць, калi яму споyнiлася 35 гадоy, пiсаy, асаблiва не разлiчваючы на шырокую вядомасць сярод чытачоy цi на асобнае месца y лiтаратуры, але стаy адным з першых прафесiйных пiсьменнiкаy на Беларусi. Пачынаy пiсаць па-руску, надрукаваyшы y газеце “Минский листок” верш “Не ради славы иль расчета” (1886), пiсаy таксама на польскай i беларускай мовах. Паэт жыy увесь час у горадзе, але y творах сваiх расказваy пра вёску.
Янка Лучына
Я. Лучына актыyна працаваy у лiтаратуры на працягу 1886–1890 гг., але yбачыць шматлiкiя свае творы надрукаванымi пры жыццi яму yдавалася не часта. Адразу пасля смерцi паэта выйшаy томiк яго вершаy на польскай мове y Варшаве (“Poezye”), аповесць “Верачка” была выдадзена на рускай мове y Маскве y 1900 г. Да нас дайшоy зборнiк вершаy на беларускай мове “Вязанка” пад псеyданiмам Янка Лучына. Кнiга выйшла y 1903 г. у Пецярбургу. Я. Лучына вядомы i як публiцыст, перакладчык, грамадскi дзеяч.
Зборнiк вершаy Янкi Лучыны “Вязанка” адкрываецца перакладам твора У. Сыракомлi “Не я пяю – народ божы”. Па сутнасцi, гэта творчая пазiцыя самога мастака слова, якi хацеy падслухаць i перадаць сялянскiя “спевы душы”. У той час увесь парэформенны Мiнск нiбыта павярнуyся “тварам” да народа, як бы захацеy зразумець i адчуць сялянскiя боль, крыyду, горыч. Я. Лучына асабiста не быy знаёмы з Ф. Багушэвiчам, “мужыцкiм адвакатам”, але творчасць iх блiзкая па духу. Я. Лучына як асоба культурная, высокаадукаваная, дбаy аб пашырэннi асветы сярод простых людзей. Рэалiстычныя сцэнкi з жыцця працоyных выяyлялi трагiчныя акцэнты y светаyспрыманнi жыцця беларускага люду самiм паэтам i яго героямi. Паэта хваляваy лёс народа i будучае роднага краю. Вершы з кнiгi “Вязанка” – гэта замалёyкi роднай прыроды, паказ гаротнай долi беднага мужыка.
“Усё y табе бедна”, – кажа паэт у вершы-прысвячэннi “Роднай старонцы”.
Бязрадасныя малюнкi родных нiy i гоней паyстаюць перад вачыма. Але y канцы верша паэт выказвае спадзяванне, што “сонца навукi скрозь хмары цёмныя прагляне”, надыдзе новы дзень i будуць жыць дзецi, нашчадкi працоyнай сям’i, “добраю доляй”, “доляй шчаслiвай”. Напоyнены псiхалагiзмам верш “Што думае Янка, везучы дровы y горад?”, у якiм перададзены жорсткая рэальнасць (“бяда y карак пагнала”) i мары селянiна.
Паэма “Паляyнiчыя акварэлькi”, па сутнасцi, стала y беларускай лiтаратуры папярэднiцай “Новай зямлi” Я. Коласа. Паэт паказвае нараджэнне y грудзях блiзкiх яму простых людзей пачуцця yсведамлення свайго гаротнага становiшча, разам са сваiмi героямi пакутуе, марыць. Я. Лучына, будучы рэалiстам, не хаваy праяy дзiкунскага побыту i поyнай галечы простага люду. Разам з тым ён вычарпальна i яскрава малюе карцiны роднай прыроды. Мала хто так дэталёва, з замiлаваннем апiсваy прыроду. Я. Лучына перадае здаровы дух беларускай зямлiцы, маляyнiча i адухоyлена раскрывае багаццi навакольнага свету.
Як i y “Запiсках паляyнiчага” І. Тургенева, у паэзii Я. Лучыны выяyляецца найперш душа працоyнага селянiна, што фармiравалася на yлоннi роднай прыроды. Паэт-iнтэлiгент як бы падагульняy усё сказанае паэтамi-папярэднiкамi пра бяду i нядолю мужыка, але i адкрываy новую старонку y паказе беларускага народа.
Прытрымлiваючыся традыцыi “натуральнай школы”, Я. Лучына y сваiх творах заглыбляyся y жыватворныя адухоyленыя сiлы народа, якiя той чэрпаy з паyсядзённага яднання з роднай прыродай, каб скiраваць iх на пераyтваральную дзейнасць.
Адам Гурыновiч (1869–1894) рана, яшчэ y студэнцкiя гады, падчас вучобы y Пецярбургу, далучыyся да беларушчыны, пачаy збiраць фальклор, складаць вершы па-беларуску Пiсаy на трох мовах: рускай, беларускай, польскай. Спачатку пiсаy на беларускай мове пракламацыйныя вершы ярка выражанага агiтацыйнага зместу, потым з-пад яго пяра з’явiлiся творы фiласофскiя, лiрычныя, песенна-народнага складу, самабытныя i змястоyныя (“Што ты спiш, мужычок…”, “Перш душылi паны…”, “Што за звук ды так громка раздаyся…”, “Сцямнела на дворы i цiха кругом…”, “Да жнiва”, “Раз у Зольках, у дзярэyнi…” i iнш.).
Глянь! Іны мужыкi
Уставаць пачалi.
Што я? хто за такi? —
Раздумываць сталi:
Цi я звер? Цi я птах?..
Цi я скацiна?
Цi ж здаецца мне так,
Што людска дзяцiна?
Адам Гурыновiч
А. Гурыновiч раскрываy нялёгкiя шляхi беларускага народа да самапазнання, марыy аб сацыяльнай i духоyнай незалежнасцi беларусаy.
З марай пра лепшую долю народа, з надзеяй на светлую будучыню заканчвалася ХІХ стагоддзе.
Пытаннi для кантролю
1. Калi сфармiраваyся рэалiзм як асноyны напрамак у лiтаратуры?
2. Што yваходзiць у паняццi “рэалiзм”, “рамантызм”?
3. Назавiце творы рэалiстычнага кiрунку y беларускай лiтаратуры.
4. Чаму Ф. Багушэвiча можна назваць заснавальнiкам крытычнага рэалiзму y беларускай лiтаратуры?
5. У чым вы бачыце адметнасць бiяграфii пiсьменнiцы Элiзы Ажэшкi?
6. Якiя асноyныя рысы беларускага нацыянальнага характару знайшлi адлюстраванне y аповесцi Э. Ажэшкi “Хам”?
7. Асоба К. Калiноyскага y беларускай гiсторыi.
8. Якiя асноyныя тэмы, iдэi, вобразы паэзii Я. Лучыны?
Шляхi развiцця беларускай лiтаратуры першай паловы ХХ ст.
Беларускае друкаванае слова: “Наша доля” i “Наша нiва”
Пачатак новага стагоддзя для развiцця беларускай лiтаратуры бы п у многiм спрыяльным. Дзякуючы творчасцi пiсьменнiкаy-дэмакратаy у беларускай лiтаратуры набiрала сiлу грамадзянская лiрыка. Паступова выкрышталiзоyвалiся характэрныя рысы беларускай лiтаратуры: дэмакратызм i рэалiстычны змест, крытычны пафас, iмкненне да фiласофскага паглыблення. Беларускi народ адкрываyся свету, выяyлялiся адметныя рысы нацыянальнага характару. ХХ стагоддзе несла беларускай лiтаратуры новыя падзеi i новыя расчараваннi. На рэвалюцыйнай хвалi ажыyлялася нацыянальна-культурнае жыццё беларусаy.
У Мiнску пачала выходзiць газета “Северо-западный край” (1902–1905), у якой дэбютаваy першым вершам на беларускай мове Янка Купала. Пад уплывам рэвалюцыйнага абуджэння 1905–1907 гг. была знята забарона з друкаванага беларускага слова. Беларуская лiтаратура станавiлася грамадскай трыбунай цэлага народа. З восенi 1906 г. пачалi выдавацца легальныя газеты “Наша доля” i “Наша нiва”. Газета “Наша доля” – першае перыядычнае выданне на беларускай мове – была забаронена y студзенi 1907 г. Гэта былi сапраyды народныя газеты. Выдаyцамi iх сталi вядомыя дзеячы нацыянальнага Адраджэння А. Уласаy, В. Ластоyскi, браты Луцкевiчы. Вакол гэтых перыядычных выданняy гуртавалiся амаль усе тагачасныя лiтаратурныя i навуковыя сiлы, якiя працавалi на адбудову Бацькаyшчыны. У розныя часы y газетах “Наша доля” i “Наша нiва” працавалi А. Пашкевiч (Цётка), Я. Колас, Я. Купала, Ядвiгiн Ш., З. Бядуля, С. Палуян. У 1914–1915 гг. Я. Купала з’яyляyся рэдактарам-выдаyцом “Нашай нiвы”. Для Я. Коласа, М. Багдановiча, М. Гарэцкага шлях у лiтаратуру адкрылi менавiта названыя выданнi. М. Багдановiч падлiчыy, што за 1910 г. у “Нашай нiве” надрукавалi свае творы 24 паэты i 30 празаiкаy.
Значэнне газет “Наша доля” i асаблiва “Наша нiва” y пашырэннi сярод працоyнага люду беларускага мастацкага слова нельга пераацанiць. З усiх куткоy Беларусi y рэдакцыю iшлi карэспандэнцыi, допiсы, мастацкiя творы, газеты вялi шчыры дыялог з сялянамi аб самым набалелым, надзённым, усялялi веру y росквiт Айчыны.
Пачалi выходзiць таксама газеты “Гоман”, “Дзяннiца”, альманах “Маладая Беларусь”, часопiс для моладзi “Лучынка”, працавала выдавецтва “Загляне сонца i y наша аконца”.
Паскоранае развiццё i станаyленне лiтаратуры. Новыя iмёны
Мастацкая спецыфiка новай лiтаратуры заключалася y паскораным яе развiццi: яна хутка засвоiла здабыткi сусветнай культуры, стала yпоравень з развiтымi лiтаратурамi свету. Сапраyднай класiкай стала беларуская лiрыка (Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановiч, А. Гарун), з’явiлiся выдатныя yзоры нацыянальнага паэтычнага эпасу (рамантычныя паэмы Я. Купалы “Курган”, “Бандароyна”, “Магiла льва”, “Яна i я”, паэма М. Багдановiча “Максiм i Магдалена”). Менавiта y гэты час Я. Колас пачаy працу над паэмамi “Новая зямля” i “Сымон-музыка”. Пры адсутнасцi трывалых традыцый нацыянальнай прозы якраз тады фактычна закладвалiся яе асновы, выпрацоyвалiся мастацкiя стылi. Беларуская проза развiвалася на пачатку ХХ ст. пераважна y малых жанравых формах: алегарычнае, лiрычнае, сацыяльна-бытавое, псiхалагiчнае апавяданне.
Асаблiвасцю тагачаснай лiтаратурнай творчасцi было тое, што кожны твор мастацтва yтрымлiваy у пэyнай раyнавазе розныя стылi, напрыклад рэалiзм i рамантызм (Я. Купала, А. Гарун, З. Бядуля). Шляхам узаемапранiкнення i перапляцення розных стылёвых дамiнантаy (сiмвалiзму, неарамантызму) iшло iнтэнсiyнае жанрава-стылёвае yзбагачэнне лiтаратуры, паглыбляyся яе агульначалавечы змест. Сваiм глыбокiм абноyленым зместам беларуская лiтаратура yключалася y агульнаеyрапейскi лiтаратурны працэс, набывала вагу i займала сваё месца y кантэксце агульначалавечай культуры. Як пiсаy М. Багдановiч, “за восем-дзевяць год свайго праyдзiвага iснавання наша паэзiя прайшла yсе шляхi, а пачасцi i сцежкi, каторыя паэзiя еyрапейская пратаптывала болей ста год”.
У галiне драматургii выступiлi М. Гарэцкi, Я. Купала, К. Каганец. Выходзiлi першыя беларускiя лемантары (буквары), чытанкi для дзетак-беларусаy.
Зараджалася беларуская лiтаратурная крытыка, найперш у асобе М. Багдановiча, да якога далучылiся С. Палуян, В. Ластоyскi, Л. Гмырак, М. Гарэцкi.
Адным з пачынальнiкаy беларускай прозы па праву лiчыцца пiсьменнiк Ядвiгiн Ш. (А. Лявiцкi, 1868–1922). Выйшлi зборнiкi яго апавяданняy “Бярозка” (1912) i “Васiлькi” (1914), у якiх раскрыты каларыт i жывая стыхiя народнага жыцця, паказаны яркiя малюнкi штодзённасцi. Боль, гнеy, абурэнне, спагада, захапленне – такiя пачуццi пераважаюць у творах, дзе высмейваюцца людская хцiвасць i намаганнi yзвысiцца над усiм родным, бацькоyскiм (“Дачэсныя”, “Падласенькi”), раскрываюцца кемлiвасць у характары i несамавiтасць iснавання гарапашнага люду (“Гаротная”, “Цырк”). Ядвiгiн Ш. з’яyляецца аyтарам першага беларускага рамана “Золата”.
Ужо не адзiнокай лучынкай свяцiлiся y цемры для беларускага народа сапраyдныя таленты, паэты-самавукi, новыя iнтэлiгенты, духоyныя пастыры беларусаy, хто yзяy на свае плечы развiццё многiх лiтаратурных жанраy. Сапраyдным “каганцом” (каганец – свяцiльнiк, асвятляльная прылада y хаце беларускага селянiна), асветнiкам, настаyнiкам, мастаком быy Карусь Каганец (Казiмiр Кастравiцкi, 1868–1918). Выхадзец са старадаyняга беларускага шляхецкага роду, Каганец марыy стаць мастаком, вучыyся y Маскоyскiм вучылiшчы жывапiсу, скульптуры i дойлiдства, а стаy вядомым беларускiм драматургам. Будучы мастак афармляy “Другое чытанне для дзяцей беларусаy” (1909) Я. Коласа. У той жа час сам К. Каганец выдаy “Беларускi лемантар” (1906), а таксама “Беларускую граматыку”. Напiсаy драму “Сын Данiла”, камедыю “Модны шляхцюк” (1910), у якой фанабэрысты, пыхлiвы герой, якi пагарджае духоyнымi асновамi народнага жыцця, iзноy выходзiць на авансцэну y беларускай лiтаратуры.
Карусь Каганец
Альберт Паyловiч (1875–1951) выдаy у Вiльнi y 1910 г. зборнiк паэзii пад назвай “Снапок” з лiрычнымi i гумарыстычнымi вершамi. Апошнiя карысталiся асаблiвай папулярнасцю y народзе.
Гальяш Леyчык (Ілля Ляyковiч, 1888–1944) – аyтар зборнiка вершаy “Чыжык беларускi” (1912), у якiм выказаны глыбокi смутак, боль i трагiзм беларуса, што пакутуе ад неразумення, ад нядолi, галечы, крыyды:
Каб усю так крыyду беднай Беларусi,
Стогны, боль, загубу (зносiць што y прымусе),
Жальбы yсе i гора сонцу паказаць,
То ад грому неба стала бы дрыжаць,
З перуноy-маланак хутка бы аглухла,
Ад пракляцця ж сонца б яснае патухла!..
Паэту падуладны таксама тонкiя лiрычныя перажываннi, фiласофскiя сентэнцыi.
Першым старшынёй Часовага yрада Савецкай Беларусi з’яyляyся вiдны грамадскi дзеяч i беларускi пiсьменнiк Цiшка Гартны (Змiцер Жылуновiч, 1887–1937), якi y шматлiкiх сваiх вершах (зборнiк “Песнi”), апавяданнях (зборнiкi “Трэскi на хвалях”, “Прысады”), аповесцях, раманах (“Сокi цалiны”) адлюстроyваy духоyнае выспяванне рэвалюцыйных павеваy на Беларусi, дзе галоyнай фiгурай быy рабочы – “рыцар працы цяжкай”, носьбiт новай маралi i новых узаемаадносiн у грамадстве. Цiшка Гартны выдаваy у Петраградзе газету “Дзяннiца”. Плённа працаваy як крытык i лiтаратуразнавец, публiцыст.
Цiшка Гартны
Песенна-yзнёслай была творчасць адной з першых беларускiх паэтэс Канстанцыi Буйло (Канстанцыя Калечыц, 1893–1986). Яна yзбагацiла беларускую паэзiю лiрыкай тонкiх душэyных перажыванняy, меладраматызмам, пачуццёвасцю. Кожны яе верш не можа не выклiкаць суперажыванне y чытача. Патрыятызм i пафаснасць у вершах паэтэсы прапушчаны праз яе yласнае сэрца, ацеплены, заземлены i гучаць як шчырая задушэyная споведзь. Такi верш “Люблю” (“Люблю наш край, старонку гэту, / Дзе я радзiлася, расла, / Дзе першы раз пазнала шчасце, / Слязу нядолi пралiла…”). У творах Канстанцыi Буйло шчаслiва “yжываюцца” шчымлiвасць настрояy i сiмвалiчнасць, квяцiстасць радка i рубленасць фразы, узнёсласць апiсанняy i рэалiстычнасць планаy, маштабнасць вобразаy, панарамнасць карцiн, бытавая канкрэтыка. У 1914 г. у Вiльнi выйшаy зборнiк К. Буйло “Курганная кветка”.
